مطهره پیوسته

امیر مؤمنان علی(ع) درباره راز وقوف در عرفات فرمود: «عرفات، خارج از مرز حرم است و مهمان خدا باید بیرون دروازه، آن قدرتضرع کند تا لایق ورود به حرم شود».[1]

از این رو، شب و روز عرفه دعاهای مخصوصی دارد که جزو فضایل برجسته و آداب مهم روز عرفه است.

در حقیقت، خداوند این گونه مهمانان خود را برای ورود به خانه ای که پیامبران9 به طهارت آن قیام و اقدام کرده اند، تطهیر و پاک می کند؛ زیرا خداوند در خانه پاک، تنها مهمانان پاک را می پذیرد.[2]

اسرار عرفات فراوان است و برخی از آنها که در حدیث شبلی[3] به آنها اشاره شده عبارت است از:

1. وقوفِ در عرفات برای آن است که انسان از آموزه ها و علوم دینی آگاه و از اسرار الهی نظام آفرینش باخبر شود. بداند که خداوند به همه نیازهای او واقف و بر رفع همه آنها تواناست. خود را به خدا بسپارد و فقط او را اطاعت کند که طاعت او سرمایه و وسیله هر بی نیازی است. «وَ طاعَتُهُ غِنی»[4]

ازاین رو، امام سجاد(ع) به شخصی که در روز عرفه گدایی می کرد، فرمود: «وای بر تو! آیا در چنین روزی، دست نیاز به سوی غیرخدا دراز می کنی. در چنین روزی برای کودکان در رحم، امید سعادت می رود. کسی که در اینجا از خدا غیر خدا را طلب کند، زیان کرده است». امام سجاد(ع) کسانی را که در چنین زمان و مکانی دست نیاز به سوی دیگران دراز می کنند، بدترین انسان ها معرفی کرده و فرموده است: «هُولاءِ شِرارٌ مِنْ خَلْقِ اللهِ. اَلنّاسُ مُقْبِلوُنَ عَلی اللهِ وَ هُمْ مُقْبِلونَ عَلَی النّاسِ».[5]

2. حج گزار باید در عرفات بر این حقیقت عارف شود که خدای سبحان به نهان و آشکار و صحیفه قلب او و رازهای آن و حتی آنچه برای خود او روشن نیست و به طور ناخودآگاه در زوایای روح او می گذرد، آگاه است؛ یعنی سرزمین عرفات محل ادراک و شهود مضمون آیه 7 سوره طه: «وَ إِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفی» است.

انسان اگر بداند قلبش در مشهد و محضر حق است، همان طور که خود را به گناهان جوارحی نمی آلاید، گناه جوانحی نیز نمی کند و قلبش را از خاطرات آلوده پاک می کند.

امام سجاد(ع) در حدیثی فرمود:

عصر روز عرفه و ظهر روز دهم که حاجیان در منا حضور دارند، خدای سبحان به فرشتگان مباهات می کند و می فرماید: «اینان بندگان من هستند که از راه های دور و نزدیک با مشکلات بسیار به اینجا آمده و بسیاری از لذت ها را بر خود حرام کرده و بر شن های بیابان های عرفات و منا خوابیده اند و این گونه با چهره های غبارآلود، در پیشگاه من اظهار ناتوانی و خواری می کنند. اینک به شما اجازه دادم تا آنان را ببینید. آنگاه فرشتگان حق به اذن خداوند بر دل ها و اسرار نهان آنها آگاه می شوند.[6]

اگرچه عزت و فخر انسان در بندگی برای خدا و بودن تحت ربوبیت اوست، خدای سبحان به زائران راستین خانه خود مباهات می کند، چنان که در مناجات امیرمؤمنان علی(ع) آمده است:

«اِلهِی کَفی بِی عِزّاً اَنْ أَکونَ لَکَ عَبْداً وَ کَفی بِی فَخْراً أنْ تَکونَ لِی رَبّاً أنْتَ کَما اُحِبُّ فَاجْعَلْنِی کَما تُحِبُّ».[7]

گرچه فرشتگان تا حدودی از غیبْ و بسیاری از مسائل ماورای طبیعت باخبر و آگاه هستند و با اینکه مأموریت ثبت اعمال و خاطرات ما را بر عهده دارند، پرده پوشی و رحمت و لطف حق اجازه نمی دهد حتی آنان نیز از بسیاری از اسرار ما آگاه شوند، چنان که حضرت علی(ع) به خداوند عرض می کند: »وَ الشّاهِدُ لِماخَفِیَ عَنْهُمْ وَ بِرَحْمَتِکَ أخْفَیْتَه وَ بِفَضْلِکَ سَتَرْتَهُ؛ خدایا تنها تو شاهد برخی اعمال و افکارم بودی و اجازه ندادی حتی فرشتگان بر آنها آگاهی یابند.» بر اساس این حدیث، در روز عرفه و عید قربان، فرشتگان به اذن خداوند به نهان دل های زائران می نگرند و می بینند قلب عده ای بسیار سیاه است ودودهای سیاه از آنها برمی خیزد که از «نارُ اللهِ المُوْقَدَه الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الأفْئِدَةِ» (همزه: 6 و 7) است.

3. شایسته است در روز عرفه، حج گزار از «جبل الرّحمة»[8] که در سرزمین عرفات قرار دارد، بالا رود و دعایی را بخواند که سالار شهیدان حسین بن علی(ع) در جانب چپ آن کوه رو به کعبه ایستاد و خواند.[9]

امام سجاد(ع) در این باره فرمود: «راز بالای کوه رحمت رفتن این است که انسان بداند خداوند با هر زن و مرد مسلمان، رئوف و مهربان و متولی هر زن و مرد مسلمان است.» گرچه خدای سبحان با همگان ولایت تکوینی دارد و ولیّ همه است: «هنالک الوَلایة لله الحقّ» (کهف: 44) و گرچه رحمت عام خدا فراگیر و شامل همه موجودات است: «رَحْمَتی وَسِعَتْ کُلّ شَیْ ءٍ» (اعراف: 156) و «کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرّحْمَةَ» (انعام: 54)، ولی رحمت خاص او ویژه پرهیزکاران است: «رَحْمَتی وَسِعَتْ کُلّ شَیْ ءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلّذینَ یَتّقُونَ». (اعراف: )[10]

ب) عرفه؛ فرصتی آسمانی برای طهارت باطنی

از امام صادق(ع) سؤال شد: عرفات را چرا عرفات نامیده اند؟ حضرت فرمود: «جبرئیل، حضرت ابراهیم را روز عرفه به این مکان آورد، چون ظهر فرا رسید، جبرئیل گفت: ای ابراهیم! به گناه خود اعتراف کن و مناسکت را بیاموز! چون جبرئیل گفت اعتراف کن! این سرزمین عرفات نامیده شد».[11]

بنابر قولی، حضرت ابراهیم در این سرزمین خواب دید که اسماعیل را در راه خدا قربانی می کند و به وظیفه خود عارف شد.

پیامبر اکرم(ص) می فرماید:

«خداوند در هیچ روزی به اندازه روز عرفه، بندگان خود را از آتش جهنم آزاد نمی کند».[12]

«در میان گناهان، گناهانی است که جز در عرفات بخشیده نمی شود».[13]

«هنگامی که مردم در عرفات وقوف می کنند و حاجت های خود را با گریه و زاری درخواست می کنند، خداوند نزد فرشتگان به این مردم افتخار می کند و به فرشتگان خطاب می کند: آیا نمی بینید که بندگان من از راه های دور و غبارآلود به سوی من آمده اند و مالشان را در راه من خرج کرده اند و بدن ها را خسته کرده اند؟ به عزت و جلالم سوگند! گناهکارانشان را به نیکوکارانشان می بخشم و آنها را از گناه پاک می کنم، مانند روزی که از مادر متولد شده اند».[14]

«آنگاه که در عرفات وقوف کنی، چنانچه گناهانت به تعداد شن های شنزار یا ستارگان آسمان یا قطره های باران باشد، خداوند آنها را خواهد بخشید».[15]

نقل است از رسول خدا(ص) پرسیدند: چه کسی از اهل عرفات، گناهش از همه بزرگ تر است؟ حضرت فرمود: «کسی که عرفات را درک کرده باشد و گمان کند خداوند او را نیامرزیده است».[16]

امام سجاد(ع) در روز عرفه صدای نیازمندی را شنید که گدایی می کرد. به او فرمود: «وای بر تو! آیا در مثل چنین روزی از غیر خدا درخواست می کنی، درحالی که در این روز برای بچه هایی که در شکم مادران هستند، امید سعادت و خوشبختی می رود».[17]

امام باقر(ع) فرمود: «هیچ کس (چه نیکوکار و چه بدکار) در عرفات وقوف نمی کند، مگر اینکه خداوند دعایش را مستجاب می کند».[18]

اشاره

الف) سیراب شدن از مغفرت الهی

مطهره پیوسته

از دعاهای حضرت امام سجاد(ع) در روز عرفه این است:

«خدایا، مرا شاکر و صابر و در چشم خویش خوار و در نظر مردم بزرگوار گردان! خدایا، در همه کارها عاقبت ما را به خیر کن و ما را از خواری دنیا و عذاب آخرت نگهدار! خدایا، مرا به علم توانگر ساز و به حلم زینت بخش و به تقوا عزیز کن و به عافیت زیبایی ده!

خدایا، از زوال[19]نعمت و تغییر عافیت و غضب ناگهانی و همه چیزهایی که مایه ناخشنودی توست، به تو پناه می برم! خدایا، از اخلاق بد و اعمال بد و هوس های بد و بیماری های بد به تو پناه می برم! خدایا، سحرخیزی را بر امت من مبارک ساز!

خدایا، تو را به غیب دانی و قدرتی که بر آفرینش داری، سوگند می دهم تا هنگامی که زندگی را برای من بهتر می دانی، مرا زنده نگه دار و هنگامی که مرگ را برای من بهتر می دانی، مرا بمیران!

خدایا، از تو می خواهم ترس خود را در آشکار و نهان نصیب من کنی و در حال خشنودی و خشم، کلمه اخلاص را بر زبان من جاری کنی و در حال فقر و توانگری، میانه روی را شعار من سازی! خدایا! چنان که آفرینش مرا نیک کردی، سیرتم را نیز نیک کن!

خدایا، هرکس عهده دار کار امت من شد و بر آنها سخت گرفت، بر او سخت گیر و هرکس عهده دار کار امت من شد و با آنها مدارا کرد، با او مدارا کن!

خداوندا، یک لحظه مرا به خودم وا مگذار و چیزهای خوبی که به من بخشیده ای، از من باز مگیر!

خدایا، بر محمد و خاندان پاکش درود فرست؛ درودهای پربرکت و پاکیزه و فزاینده ای که صبحگاهان و شامگاهان در رسند و درود فرست بر ایشان و بر ارواح شان و کارشان را بر اساس تقوا فراهم آور و احوالشان را به سامان آر و ما را به رحمت خود در جایگاه امن و امان در کنار ایشان قرار ده، ای مهربان ترین مهربانان![20]

ب) پیامبران در سرزمین عرفات

عرفات، نام جایگاهی است که حاجیان در روز عرفه (نهم ذی الحجه) در آنجا توقف می کنند و به دعا و نیایش می پردازند و پس از برگزاری نماز ظهر و عصر به مکه مکرمه باز می گردند. درباره وجه تسمیه آن چینن گفته اند: جبرائیل7 هنگامی که مناسک را به ابراهیم می آموخت، چون به عرفه رسید، به او گفت: «عرفت» و او پاسخ داد: آری. بنابراین، به این نام خوانده شد. همچنین، گفته اند سبب این نام گذاری آن است که مردم در این مکان به گناه خود اعتراف می کنند و برخی آن را به دلیل تحمل صبر و رنجی می دانند که برای رسیدن به آن باید متحمل شد؛ زیرا یکی از معانی «عرف»، صبر و شکیبایی و تحمل است.

شهادت حضرت مسلم بن عقیل و هانی بن عروه

ایام شهادت حضرت مسلم بن عقیل(نهم ذی الحجه)، پیشاهنگ نهضت کربلا و سفیر امام حسین(ع) به سوی مردم کوفه و هانی بن عروه، از شیعیان باوفا و میزبان و هم رزم مسلم بن عقیل را در روز عرفه به سوگ می نشینیم؛ او که در عرفه شهید شد تا دعای عرفه مولی الکونین را تفسیر کند و حماسه مسلم بودن و تسلیم نشدن را بیافریند، مبارک باد! نام و یاد روح بزرگ انسان های خودساخته و پاکی که ایثارشان در راه خدا الهام بخش تعهد و فداکاری است. عظمت انسانی چهره های پرفروغ تاریخ خون بار ما چون مسلم بن عقیل و هانی بن عروه، اسوه همه کسانی است که در زندگی به هدف هایی والاتر از دنیا اعتقاد دارند و ارزش های متعالی را می جویند. انسان های نمونه از نظر ایمان، اخلاق، شهامت، جوانمردی و استقامت، همیشه زینت تاریخ بوده و هستند.

روز عرفه، روزی بسیار بزرگ و باشکوه است. این روز و حضور در صحرای عرفات، اسراری نهفته دارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم. روز عرفه، نموداری از روز قیامت است؛ زیرا در روز عرفه همه حجاج با رنگ ها، شغل ها و مقام های گوناگون در یک مکان جمع می شوند و به راز و نیاز با خداوند می پردازند. انسان وقتی آن جمعیت عظیم را در صحرای عرفات می بیند، به یاد صحرای محشر روز قیامت می افتد.[21]

حجاج پس از اعمال عمره تمتع، در فاصله زمانی که با اعمال حج دارند، ممکن است مرتکب گناه و معصیت شده باشند و نیز کسانی که حج قرآن و اِفراد انجام می دهند، ممکن است در گذشته آلوده به گناه شده باشند. بنابراین، خداوند به آنان فرصتی داده است تا پس از احرام حج، به صحرای عرفات بیایند و استغفار کنند تا آنان را ببخشد. پس روز عرفه، روز استغفار و تضرّع به درگاه خداوند است.

شیخ صدوق، در کتاب الامالی روایتی را از امام حسن(ع) نقل می کند. آن حضرت فرموده است: «شخصی یهودی خدمت رسول خدا(ص) آمد. این یهودی که داناترینِ افراد یهود بود، به پیامبر عرض کرد: ای محمد! من درباره ده کلمه از تو می پرسم... . پیامبر فرمود: بپرس!

او چند پرسش را مطرح کرد و در پرسش نهم پرسید: چرا خداوند به بندگانش امر کرد تا بعد از ظهر در صحرای عرفات وقوف کنند؟ پیامبر اکرم(ص) فرمود: «بعد از ظهر ساعتی است که حضرت آدم(ع) در آن ساعت، مرتکب معصیت (ترک اولی) شد و خداوند بر امت من واجب کرد تا در بهترین مکان ها وقوف و نزد او تضرع و دعا کنند تا بهشت را در اختیار آنان قرار دهد. آن ساعتی که مردم از عرفه می روند (یعنی مغرب) نیز ساعتی است که حضرت آدم(ع) در آن ساعت از خداوند خویش سخنانی را فراگرفت و خداوند با رحمت خود به او بازگشت و توبه او را پذیرفت؛ زیرا او توبه پذیر و مهربان است».

پیامبر اکرم(ص) در ادامه فرمود: «سوگند به پروردگاری که مرا به پیامبری برگزید! خداوند برای آسمان دنیا دری قرار داده است و نام آن، در رحمت، توبه، حاجات، تفضل، احسان، بخشش، کرم و عفو است و تمام کسانی که در عرفات اجتماع می کنند، شایسته این صفات هستند. خداوند در آنجا صد هزار فرشته دارد که هر یک از آنان 120 هزار فرشته در خدمت دارند. همچنین، خداوند برای کسانی که در عرفات هستند، رحمت ویژه ای اختصاص داده است که بر آنان نازل می کند و هنگامی که می خواهند از صحرای عرفه خارج شوند، خداوند فرشتگانش را گواه می گیرد که همه آنان را از آتش دوزخ نجات دادم و بهشت را برای آنان واجب گردانیدم. پس در این هنگام، فرشته ای بانگ می زند: از عرفه بروید، در حالی که بخشیده شدید و شما مرا راضی کردید و من نیز از شما راضی شدم».

صحرای عرفات و روز عرفه، مهلتی دیگر برای گناهکاران است. در این روز نباید از رحمت خداوند غافل شد. اگر کسی در این روز گمان کند خداوند او را نمی بخشد، گناه کرده است، چنان که رسول خدا(ص) می فرماید: «اَعْظَمُ اَهْلِ عَرَفات جُرماً مَنْ اِنْصرَفَ وَ هُوَ یظُنُّ أنَّهُ لَمْ یغْفِر لَهُ؛ در میان کسانی که به عرفات رفته اند، بزرگ ترین گناه را کسی مرتکب شده است که از عرفات برود و گمان کند خداوند او را نبخشیده است».[22]

در این اجتماع پرشکوه، همه افراد یکسان هستند؛ ثروتمندان با فقیران در یک مکان جمع شده اند، فرمانروایان با فرمان بردارها و رئیس ها با مرئوس ها اجتماع کرده اند و این از مساوات و برابری انسان ها در برابر خداوند حکایت دارد.

در عرفات، ثروت، شهرت، ریاست و قدرت هیچ معنایی ندارد و فضیلت به شمار نمی رود؛ زیرا همه افراد در برابر مالک اصلی، قادر مطلق و پروردگار جهان قرار گرفته اند و آنچه آنان داشته و دارند، مانند عدم است؛ زیرا اکنون از آنها جدا شده است، بلکه تنها پرهیزکاری است که برای افراد، فضیلت می آورد.

وقوف در عرفات، فرصتی برای طهارت باطنی انسان ها و مقدمه ای برای رفتن به حریم حرم امن الهی است؛ زیرا عرفات، از محدوده حرم خارج است و پس از وقوف در عرفات، باید به مشعرالحرام رفت که در محدوده حرم قرار دارد. همچنین برای رفتن به حرم امن الهی و ورود به مهمانی خداوند، باید نفس را از هرگونه آلودگی پاکیزه کرد و بهترین مکان برای طهارت نفس، صحرای عرفات است.

گفتار مجری

عرفات، نام منطقه گسترده ای است با مساحت حدود 18 کیلومتر مربع در شرق مکه معظمه و اندکی متمایل به جنوب که در میان راه طائف و مکه قرار گرفته است. زائران بیت الله الحرام، در روز عرفه (نهم ذی الحجه) از ظهر تا غروب در این منطقه حضور دارند. در روایتی آمده است آدم و حوا7 پس از هبوط از بهشت و آمدن به کره خاکی در این سرزمین همدیگر را یافتند. ازاین رو، این منطقه «عرفات» و این روز «عرفه» نام گرفته است.[23]

عرفات، گامی بلند در مسیر معرفت خداوند

عرفات، سرزمین اشک و دعاست.[24]عرفات، سرزمینی است که خداوند به خاطر اشک ها و دعاهای زائران، به فرشتگان مباهات می ورزد. سرزمینی که گناهان در آن بخشیده می شوند.[25]

سرزمینی که خیال بخشیده نشدن در آن، خود گناه بزرگی است.[26] حتی کسانی که هنوز متولد نشده اند، امید است در این روز و این مکان مورد لطف قرار گیرند.[27]

عرفات، سرزمینی است که به عرصات قیامت می ماند؛ خلایق همه جمعند و هرکس به دعا مشغول است و در انتظار رد و قبول، بیرون دروازه ایستاده اند. می خواهند نزد مولایشان حضور یابند. نخست باید پشت در بایستند تا اجازه ورود بگیرند. باید بنالند تا به حرم (مشعر) راه یابند، تا ننالند، به حرم راه نمی یابند، آنگاه که پاک شوند، وارد حرم می شوند. خانه خدا پاک است و مهمان می پذیرد.[28] روز عرفه، روز دعاست. انسان جز دعا مالک چیزی نیست، نه تنها مالک مال نیست، بلکه مالک اجزا و جوارحش نیز نیست. ما جز تضرع و دعا سلاحی نداریم و دشمن درون ما تنها با اشک رام می شود که «سلاحه البکاء».[29]

عرفات، سرزمینی است که بهترین مردان خدا در آن توقف کرده ، دعاها کرده و اشک ها ریخته اند و هر سوی این دشت، ردپای مهدی فاطمه است.

عرفات، با اشک های مقدس سیدالشهداء، اباعبدالله الحسین(ع) در روز عرفه به هنگام خواندن دعای عرفه متبرک تر شد.

دعای عرفه، سیر اندیشه در آفاق

بشر و بشیر، پ‍سران غالب اسدی روایت کرده اند عصر روز عرفه، در عرفات در خدمت امام حسین(ع) بودیم که آن حضرت با گروهی از خاندان و فرزندان شیعیان خود از خیمه بیرون آمدند و با کمال تضرع و خشوع به دامنه کوه رحمت روی آوردند و در سمت چپ کوه ایستادند و به جانب کعبه روی گردانیدند و دست ها را مقابل صورت مبارکشان گرفتند و دعای عرفه را خواندند.

دعای عرفه، از مشهورترین دعاهاست که دربردارنده مضامین عارفانه ای چون شناخت پروردگار و تضرع به درگاه لایزال اوست.

راویان می گویند: در پایان دعا و ذکر یا رب، یا رب، امام حسین(ع) چنان حاضران را تحت تأثیر قرار داده بود که به جای دعا کردن برای خودشان، به دعای امام حسین(ع) آمین گفتند و صدای گریه مردم، صحرای عرفات را پر کرده بود تا اینکه آفتاب غروب کرد و به سوی مشعرالحرام رفتند.

دعای عرفه، شامل مطالب بسیاری است که گزیده ای از آنها چنین است: شناخت خداوند و بیان صفات الهی؛ تجدید عهد و پیمان با پروردگار؛ شناخت پیامبران و تحکیم ارتباط با آنها؛ توجه به آخرت؛ اظهار عقیده قلبی؛ سیر اندیشه در آفاق جهان؛ یادآوری نعمت های بی کران الهی بر انسان و حمد و سپاس خداوند بر آن نعمت ها و عنایت ها که از آغاز وجود و تکوین آدمی تا آخر عمر، پیوسته به او افاضه می شود.[30]

نکته ها

ثواب زیارت کننده امام حسین(ع) در روز عرفه

امام صادق(ع) فرمود: «کسی که در روز عرفه قبر امام حسین(ع) را زیارت کند، خداوند متعال ثواب هزارهزار (یک میلیون) حج را که با حضرت قائم(عج) به جای آورند را برای وی منظور می فرماید و اجر هزارهزار عمره را که با رسول خدا(ص) گذارده شده است به وی می دهد. همچنین ثواب آزاد کردن هزارهزار بنده را به او عطا می کند...».[31]

ثواب زیارت کننده امام حسین(ع) و مناجات خداوند با زائر قبر مطهر

امام صادق(ع) فرمود: «شخصی که به زیارت قبر امام حسین(ع) می رود، زمانی که از اهلش جدا شد، با نخستین گامی که برمی دارد، تمام گناهانش آمرزیده می شود. سپس با هر قدمی که برمی دارد، پیوسته تقدیس و تنزیه می شود تا به قبر برسد و هنگامی که به آنجا رسید، حق تعالی او را می خواند و با وی مناجات می کند و می فرماید: «بنده من! از من بخواه تا به تو عطا کنم! من را بخوان تا اجابتت کنم! از من طلب کن تا به تو بدهم. حاجتت را از من بخواه تا برایت روا سازم. راوی می گوید: امام فرمود: بر خداوند حق و ثابت است آنچه را که بذل کرده است، عطا فرماید.[32]

گزیده ای از دعای امام حسین(ع) در عرفه[33]

1. ستایش حق تعالی

ستایش، سزاوار خداوندی است که کس نتواند از فرمان قضایش سرپیچد و مانعی نیست که وی را از اعطای عطایا باز دارد. صنعت هیچ صنعت گری به پای صنعت او نرسد. بخشنده بی دریغ است. اوست که بدایع خلقت را بسرشت و صنایع گوناگون وجود را با حکمت خویش استوار ساخت... .

2. تجدید عهد و میثاق با خدا

پروردگارا! به سوی تو روی آورم و به ربوبیت تو گواهی دهم. اعتراف کنم که تو تربیت کننده و پرورنده منی و بازگشتم به سوی توست. مرا با نعمت آغاز فرمودی، قبل از اینکه چیز درخور ذکری باشم... .

3. خودشناسی

...پیش از هدایت، مرا با صنع زیبایت مورد رأفت و نعمت های بی کرانت قرار دادی. آفرینشم را از قطره آبی روان پدید آوردی و در تاریکی های سه گانه جنینی، سکونتم دادی؛ میان خون و گوشت و پوست و مرا شاهد آفرینش خویش نگرداندی و هیچ یک از امورم را به خود وانگذاشتی... .

4. راز آفرینش انسان

... مرا برای هدفی عالی؛ یعنی هدایت [و رسیدن به کمال]، موجودی کامل و سالم به دنیا آوردی و آن هنگام که کودکی خردسال در گهواره بودم، از حوادث حفظ کردی و مرا از شیر شیرین و گوارا تغذیه کردی و دل های پرستاران را به جانب من معطوف داشتی و با محبت مادران به من گرمی و فروغ بخشیدی... .

5. تربیت انسان در دانشگاه الهی

با گوهر سخن، مرا ناطق و گویا ساختی و نعمت های بی کرانت را بر من تمام کردی و سال به سال بر رشد و تربیت من افزودی تا اینکه فطرت و سرنوشتم، به کمال انسانی رسید و از نظر توان اعتدال یافت. پس حجتت را بر من تمام کردی که معرفت و شناختت را به من الهام فرمودی... .

6. نعمت های خداوند

آری، این لطف تو بود که از خاک پاک، عنصر مرا بیافریدی و راضی نشدی ای خدایم که نعمتی را از من دریغ داری، بلکه مرا از نوع وسایل زندگی برخوردار ساختی؛ با اقدام عظیم و مرحمت بی کرانت بر من و با احسان عمیم خود نسبت به من تا اینکه همه نعمت هایت را درباره من تکمیل کردی... .

7. شهادت به بی کرانی نعمت های الهی

الهی! من به حقیقت ایمانم، گواهی دهم و نیز به عزم محکم خود و به توحید صریح و خالصم و به باطن نادیدنی نهادم و به پیوست های جریان نور دیده ام و خطوط ترسیم شده بر صفحه پیشانی ام و روزنه های تنفسی ام و نرمه های تیغه بینی ام و آوازگیرهای پرده گوشم و آنچه در درون لب های من پنهان است... .

8. ناتوانی انسان از به جا آوردن شکر الهی

گواهی می دهم ای پروردگار که اگر در طول قرون و اعصار زنده بمانم و بکوشم تا شکر یکی از نعمت هایت به جا آورم، نتوانم؛ مگر باز هم توفیق تو رفیقم شود، که آن خود مزید نعمت و مستوجب شکر دیگر و ستایش جدید و ریشه دار است... .

9. ستایش خدای یگانه

... من با تمام جد و جهد و توش و توانم، تا آنجا که وسعم می رسد، با ایمان و یقین قلبی گواهی می دهم و اظهار می دارم: حمد و ستایش خدایی را که فرزندی ندارد تا میراث برش باشد و در فرمانروایی، نه شریکی دارد تا با وی در آفرینش بر ضدیت برخیزد و نه دستیاری دارد تا در ساختن جهان به وی کمک دهد... .

10. خواسته های یک انسان متعالی

خداوندا! چنان کن که از تو بیم داشته باشم؛ آنچنان که گویی تو را می بینم و مرا با تقویت رستگار کن، ولی به خاطر گناهانم، مرا به شقاوت دچار مساز! مقدر کن که سرنوشت من به خیر و صلاح من باشد و در تقدیراتت خیر و برکت به من عطا فرما!

11. سپاس به تربیت های الهی

خداوندا! ستایش از آن توست که مرا آفریدی و مرا شنوا و بینا کردی و ستایش سزاوار توست که مرا آفریدی و خلقتم را نیکو آراستی؛ برای لطفی که به من داشتی... .

12. نیازهای تربیتی از خدا

[خداوندا!] مرا بر مشکلات روزگار و کشمکش شب ها و روزها یاری فرما و مرا از رنج های این جهان و محنت های آن جهان نجات ده و از شر بدی هایی که ستم کاران در زمین می کنند، نگاه دار... !

13. شکایت به پیشگاه خداوند

خدایا! مرا به که وامی گذاری؟ آیا به خویشاوندی که پیوند خویشاوندی را خواهد گسست یا به بیگانه که بر من برآشوبد یا به کسانی که مرا به استضعاف و استثمار کشانند؛ درصورتی که تو پروردگار من و مالک سرنوشت منی؟

14. ای مربی پیامبران و فرستنده کتب آسمانی

ای خدای من و ای خدای پدران من؛ ابراهیم، اسماعیل، اسحاق و یعقوب و ای پروردگار جبرائیل، میکائیل و اسرافیل و ای تربیت کننده محمد، خاتم پیامبران و فرزندان برگزیده اش! ای فرو فرستنده تورات، انجیل، زبور و فرقان...!

15. تو پناهگاه منی

تو پناهگاه منی، به هنگامی که راه ها با همه وسعت، بر من صعب و دشوار شوند و فراخنای زمین بر من تنگ گردد و اگر رحمت تو نبود، من اکنون جزو هلاک شدگان بودم و تو مرا از خطاهایم باز می داری و اگر پرده پوشی تو نبود، از رسوایان بودم.

کوتاه و گویا

مطهره پیوسته

روز عرفه؛ روز عرفان، روز شناخت و روز عید عارفان گرامی باد.

عرفه، روز پشت پا زدن به همه چیزهایی است که تو را از حسین(ع) و قافله اش دور می کند.

در روز عرفه، به کمک پرورش نفس با کمالات الهی، خدا، دنیا و آخرت و پیامبران را درک و از همین مکان خودسازی را شروع می کنیم.

عرفه، روز توبه و بازگشت به یگانه پروردگار و دور شدن از صفات نکوهیده است.

عرفه، راه فراگیری تعلیم و تربیت و درخواست بهترین های معنوی را با دعا و نیایش بر ما ارزانی داشته است، بیا عرفه را با جان و دل بیاموزیم!

امروز، روز تبدیل خودپرستی نفس به خداپرستی و تبدیل خودبرتربینی نفس به فروتنی است.

در عرفه، خودخواهی نفس به ایثار و دیگرخواهی مبدل می شود؛ زیرا توبه ات پذیرفته شده است.

بیا مناجات با قاضیَ الحاجات را در عرفه فراگیریم و اجابت دعا را لمس کنیم.

عرفه، نقطه ای است از زمان که مفاهیم و ادبیات قرآن در ادبیات ادعیه عرفانی اش، پیدا و نمایان است.

کتابستان

عرفه؛ یعنی تضرع به درگاه خداوند و اقرار به گناهان و توبه و انابه و درخواست بخشش و روی آوردن به صفات پسندیده و اعمال خیر؛ درخواست نیازهایی که با درود و صلوات بر محمد و آل محمد(ص) شروع می شود و سپس شامل تقاضای عفو، نور هدایت، رحمت، عافیت، برکت، وسعت روزی و پاداش اخروی است. برخی دانشوران به شرح یا ترجمه این دعای شریف پرداخته اند. مظهر الغرائب، اثر سید خلف الدین حیدر مشعشعی موسوی حویزی، معاصر شیخ بهایی (م 11 ه .ق) که نویسنده آن را پس از خاموشیِ دیده سر، و روشن تر شدن چشم دل تدوین کرده، شرح دعای عرفه، اثر شیخ محمد بن شیخ ابوطالب زاهدی جبلانی اصفهانی (م1181ه .ق) و نیایش حسین(ع)، تألیف استاد محمدتقی جعفری از آن جمله است.

گفتنی است که غیر از دعای امام حسین(ع) برای روز عرفه، دعاهای دیگری نیز از دیگر امامان معصوم(ع) روایت شده که در کتاب های دعا به تفصیل آمده است. شیخ صدوق، کتابی با عنوان ادعیه الموقف یا دعا الموقف نگاشته است. مشهورترین دعاهای روز عرفه پس از دعای امام حسین(ع)، دعای فرزند بزرگوارش حضرت امام زین العابدین(ع) است که در صحیفه سجادیه آمده است. از جمله آثاری که دعای عرفه در آنها بیان شده است، عبارتند از:

صحیفه سجادیه

در صحیفه سجادیه، این زبور آل محمد(ص)، دعایی طولانی برای روز عرفه از زبان امام سجاد(ع) نقل شده که در آن، هم به مهم ترین مسائل اعتقادی و سیاسی اشاره گشته و هم مسائل عرفانی و اخلاقی با زبان دعا بیان شده است.

امام سجاد(ع) درباره معرفی روز عرفه می فرماید:

اللهمَّ وَ هذا یوْمَ عَرَفَةَ یوْمٌ شَرَّفْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ وَ عَظَّمْتَهُ نَشَرْتَ فِیهِ رَحْمَتِکَ وَ مَنَنْتَ فِیهِ بِعَفْوِکَ وَ اَجْزلْتَ فِیهِ عَطِیتَکَ وَ تَفَضَلْتَ بِهِ عَلی عِبادِکَ!

خدایا! و این روز عرفه، روزی است که تو به او اشراف و کرامت و عظمت بخشیدی و رحمتت را در این روز گستراندی و به بخششت [بر خلق] منّت گذاردی و عطایت را بسیار عظیم گردانیدی و با این روز بر بندگانت تفضل کردی.

برخی خواسته های حضرت در این روز عبارتند از:

...وَاخفِنِی مَقامَکَ وَ شَوِّقْنِی لِقاءَکَ وَ تُبْ عَلَی تَوْبَةً نَصوحاً لا تُبْقِ مَعَها علانِیةً وَ لا سَریرَةً وَ أنْزِعِ الغِلَّ مِنْ صَدْرِی لِلْمؤمِنینَ واعْطِفْ بِقَلْبِی عَلَی الْخاشِعینَ وَ کُنْ لِی کَما تَکُونُ للصّالِحینَ.

[خدایا!] مرا از مقامت بترسان و شوق دیدارت را به من عطا کن و توفیق توبه نصوح به من عنایت فرما؛ به گونه ای که با آن توبه، گناه پنهان و آشکاری باقی نگذاری و از سینه ام کینه مؤمنان را بیرون کن!

مفاتیح الجنان

در مفاتیح الجنان، دعایی برای شب عرفه و چند دعا برای روز عرفه نقل شده است. دعای نخست، تسبیحات پیامبر اکرم(ص) با بخشی از آیات و اذکار خاص است و دومی، دعایی از امام صادق(ع) است و سومی، دعایی معروف از امام حسین(ع) است.

بشر و بشیر، پسران غالب اسدی نقل کرده اند:

در عصر روز عرفه، در عرفات در محضر امام حسین(ع) بودیم. آن حضرت با گروهی از اهل بیت و فرزندان و شیعیان بیرون آمد و با نهایت خشوع و خضوع در جانب کوه (جبل الرحمه) رو به کعبه ایستاد و دعای عرفه را خواند.

اقبال الاعمال

سید بن طاووس، برای شب عرفه، دو دعا نقل کرده که یکی از آنها طولانی است. همچنین روایتی درباره فضیلت زیارت امام حسین(ع) نقل کرده است که امام باقر(ع) فرمود: «مَنْ زارَ لَیلَةَ عَرَفَةَ أرْضَ کَرْبَلا... وَقاهُ اللهُ شَرَّ سَنَتِهِ؛ کسی که در شب عرفه، زمین کربلا را زیارت کند...، خداوند بلای آن سال را از او دور می کند».

آنگاه به فضیلت روز عرفه پرداخته و گفته است که روزه آن روز، کفاره گناهان هفتاد ساله است و در آن روز توبه آدم پذیرفته شده است. آنگاه زیارت مخصوصه امام حسین(ع) در این روز را نقل کرده است.

سید بن طاووس برای روز عرفه، دعایی نیز از پیامبر اکرم(ص) و امام کاظم7 نقل کرده و سپس دعای معروف امام حسین(ع) در روز عرفه را آورده است. پس از آن، دعای امام زین العابدین(ع) در صحیفه سجادیه را نقل کرده است. آنگاه دعایی از امام صادق(ع) را با اسنادش نقل کرده است که در بخشی از آن می خوانیم: «اَنْتَ الَّذی لا تَنْسی مَنْ ذَکَرَکَ وَلا تَضِیعُ مَنْ تَوَکَّلَ عَلَیکَ...؛ تو کسی هستی که فراموش نمی کنی کسی را که یادت کند و نابود نمی کنی کسی را که بر تو توکل کند.» وی دعایی نیز به نام مخزون نقل کرده و پس از آن دعای دیگری از امام صادق(ع) آورده است. آنگاه دعایی را که در برخی کتاب های دعا دیده، نقل کرده و سخن را با دعاهایی درباره شام عرفه ادامه داده است.

مصباح المتهجد

در مصباح، دعایی برای ایام ذی الحجه از اول تا شام عرفه نقل شده است که در آغاز آن می خوانیم:

اَللّهُمَّ هذِهِ الاَیامُ الَّتِی فَضَّلْتَها عَلَی الاَیّامِ وَ شَرَّفْتَها قَدْ بَلَّغْتَنیِها بِمَنِّکَ وَ رَحْمَتِکَ فَانْزِلْ عَلَینا مِنْ بَرکاتِکَ وَ اَوْسِعْ عَلَینا فِیها مِنْ نَعْمائِکَ.

خدایا! این ایامی است که آن را بر روزهای دیگر برتری و شرافت دادی و با منت و رحمت خود، مرا به آنها رساندی. پس برکات خویش را بر ما نازل و نعمت های خود را در این روزها بر ما افزون کن.

پی نوشت ها:

[1]. اصول کافی، ج 4، ص 224.

[2]. نک: «وَ عَهِدْنا إِلی إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ.» نک: بقره: 125.

[3]. نک: (حدیث شبلی).

[4]. مفاتیح الجنان، دعای کمیل.

[5]. بحارالانوار، ج 96، ص 261.

[6]. همان، ج 96، ص 259.

[7]. همان، ج 74، ص 402.

[8]. جبل الرحمة، جدای از کوه های اطراف خود، در سرزمین عرفات قرار دارد. رسول اکرم(ص) برتخته سنگی از این کوه ایستاد و خطبه معروف عرفات را ایراد کرد. همچنین، سالار شهیدان امام حسین(ع) دعای بلند روز عرفه را در دامنه این کوه خواند.

[9]. نک: مفاتیح الجنان، اعمال روز عرفه.

[10]. آیت الله جوادی آملی، صهبای حج، ص 415.

[11]. کافی، ج 4، ص 316؛ علل الشرایع، ج 2، ص 436.

[12]. سنن الکبری، ج 5، ص 192.

[13]. جعفریات، ج 114، ص 415.

[14]. تنبیه الغافلین، ص 489.

[15]. تهذیب، ج 5، ص 25.

[16].جعفریات، ج 113، ص 409.

[17]. من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 137.

[18]. کافی، ج 4، ص 262.

[19]. زوال: از بین رفتن، نابود شدن.

[20]. منتخبی از دعای امام سجاد(ع) در روز عرفه، مترجم: حسین انصاریان.

[21]. الاحتجاج، مؤسسه الاعلمی، بیروت، 1403.

[22]. الاختصاص، مؤسسه الاعلمی، بیروت، 1402.

[23]. رسول جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 60.

[24]. کنزالعمال، ج 5، ص 13.

[25]. مستدرک الوسایل، ج 2، ص 168؛ وافی، ج 2، ص 45.

[26]. بحارالانوار، ج 99، ص 264.

[27]. همان، ص 293.

[28]. صهبای صفا، ص 85.

[29]. همان، صص 85 و 86.

[30]. منبع: دایرةالمعارف تشیع، ج 7، صص 529 و 530.

[31]. ابن قولویه، کامل الزیارات، ترجمه: ذهنی تهرانی، باب 70، ص 569.

[32]. همان، باب 49، ص 432.

[33]. برگرفته از: ترجمه دعای عرفه عبدالکریم بی آزار شیرازی.