مساجد دارای کارکردهای بسیار متنوعی هستند که اجرای آنها موجب همبستگی در جامعه می‌شود و با توجه به پتانسیل موجود در مساجد و استفاده بهینه از ظرفیتها، می‌توان آینده روشنی را برای جامعه ترسیم کرد.
بدون شک مساجد یکی از عناصر جدا نشدنی در جوامع اسلامی محسوب میشوند؛ زیرا این مکان مقدس یکی از عوامل مهم بقا و تداوم فرهنگ اسلامی است. با توجه به این‌که مساجد دارای کارکردهای بسیار متنوعی هستند لزوم اجرای آنها موجب همبستگی در جامعه میشوند. بدیهی است با توجه به پتانسیل موجود در مسجد و استفاده بهینه از ظرفیتها، می‌توان آینده روشنی را برای جامعه ترسیم کرد.
این مقاله با بررسی شیوه‌های نو در جلب مشارکت مردم سعی دارد تا شیوه‌های عمران مادی و معنوی مساجد را بیان نموده تا از این کارکردها برای تعالی هرچه بیشتر جامعه استفاده شود.
ایجاد جذابیت در کادر مساجد
با توجه به پیشرفت تکنولوژی ارتباطات، جهان به‌صورت دهکدهای کوچک درآمده است که در آن هر فردی می‌تواند به راحتی از اوضاع دیگران به طور کامل مطلع شود. امروزه شیوه‌های نوین در رسانههای جمعی سعی در خدشهدار کردن اذهان مردم به ویژه مسلمانان دارند.
رسانههای جمعی چون ماهواره و رادیو با استفاده از دانش بهروز روانشناسی، احتیاجات مردم را شناسایی می‌کنند و سعی در سمت‌و‌سو دادن به آنها هستند و به‌صورت شبانه‌روزی به ترویج افکار خود می‌پردازند. حال این سؤال پیش میآید که آیا هر کسی می‌تواند هدایت مردم، بهویژه قشر جوان و در معرض خطر را برعهده بگیرد، در حالیکه در جهان امروز، دین و اندیشههای دینی به شدت مورد تهاجم قرار می‌گیرند؟ بدون شک انجام این وظیفه الهی و تبلیغ معارف با تصریحات متعددی که در دین ما انجام گرفته است، اهمیتی صدچندان مییابد.
استفاده از روحانیون کارآمد
امام جماعت مهم‌ترین رکن در مسجد است که می‌تواند با عملکردی مناسب و صحیح، زمینه خوبی را برای جذب جوانان به مساجد ایجاد کند. جوانی بهعنوان مهم‌ترین دوران در ساخت اصول شخصیت انسان است. علاوه بر این تهاجم فرهنگی در سالهای اخیر شرایطی را بهوجود آورده که تصمیمگیری را برای جوانان مشکل ساخته است؛ به دلیل این‌که جوانان آینده انقلاب هستند بر حساسیت رفتار و بینش جوانان میافزاید.
امروزه مدیریت به یکی از ضروریترین نیازهای بشر تبدیل شده است و مدیریتی صحیح حتی در شرایط نابسامان می‌تواند عاملی بسیار موثر در تعالی جامعه محسوب شود. مدیر اصلی مسجد امام جماعت و به همراه او هیئت امنا که تشکیل شده از افراد خوشبرخورد و کارآمد هستند، وظیفه رهبری مسجد را برعهده دارند. مدیریت کامل وقتی صورت میگیرد که یک روحانی و عالم به‌صورت فعال و دائمی در مسجد حضور داشته باشد.
هماکنون به برکت جمهوری اسلامی ایران مدرسههای مختلف علمیه در سراسر کشور راهاندازی شده و به پرورش نیروهای جوان و مستعد تبلیغ میپردازد. انتظار میرود که روحانیون محترم، هم به معارف اسلامی آشنا باشند و هم بیان امروزی و جوانپذیر داشته باشند. در جذب روحانیون و مبلغین باید به شرایط آنها توجه نمود، همچنانکه قرآن کریم انجام این امر را بدون علم و آگاهی نکوهش میکند و آن را شایسته عذاب الهی میداند. شرایط مختلفی وجود دارد تا یک فرد بتواند مدیریت مسجد را در دست بگیرد که از آن جمله می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
فقهی و علمی
امام جماعت باید از نظر فقهی دارای صلاحیتهایی باشد که در همه جا بیان شده است. «بالغ، عادل، حلالزاده، شیعه دوازده امامی باشد، آشنا به تلفظ صحیح نماز باشد و احتیاط واجب است که اگر مریضی خاصی دارد که مانع خواندن نماز می‌شود، امامت جماعت صحیح نیست».
هم‌چنین روحانی باید مطالعات روزانه روزنامهها و اخبار را داشته باشد و به اخلاق و تعلیم و تربیت اسلامی، فن مشاوره، ادبیات فارسی و اصطلاحات روز، تاریخ، شعر، داستان معما، فکاهی، اقتصاد و مسائل روز آگاهی داشته باشد و در صحبتها و سخنرانیهایش از آنها سخن بگوید و در تفهیم بهتر مسائل از این موارد استفاده کند تا موجب جذب افراد به مسجد شود.
وضعیت ظاهری
اولین چیزی که در برخورد اول و در ظاهر افراد جلب توجه میکند، نوع پوشش و لباس فرد است که نشان‌گر شخصیت و نوع تفکر اوست. با توجه به رشد روزافزون اسلام و اهمیت یافتن تبلیغ دین در جامعه باید به نوع اثرگذاری مبلغ توجه ویژهای شود. مبلغان باید از پوشش‌هایی استفاده کنند که القاکننده آرامش در افراد شود.
مبلغ باید از نظر ظاهری آراسته باشد و از سلامت جسمانی برخوردار باشد. آراستگی مبلغ در جذب جوانان تاثیر بسیاری دارد، زیرا بیشتر افراد از ظاهر انسانها پی به باطن افراد میبرند و رغبت همصحبتی با طرف مقابل را پیدا می‌کنند. مبلغ باید مرتب دندانهایش را مسواک بزند و دهانش را خوشبو نگه دارد.
گفتار
روحانیون باید بهگونهای سخن بگویند که در مردم رغبت نشستن و استفاده از صحبتهای آنها ایجاد شود. قدرت بیان در ارائه مطالب امری ضروری است که با تمرینهای مختلف میتوانند به این مهم دست یابند تا موجب ارتباط و صمیمیت بیشتری میان مردم و روحانیون می‌شود. البته بهتر است که در ارائه هر موضوعی به نکتههای روانشناسی و چگونگی تاثیرگذاری توجه کرد؛ مثلاً انتخاب عنوان زیبا برای سخنرانیهای خود بیابند. جلسه سخنرانی نباید به‌صورت یکطرفه برگزار گردد، بلکه باید مجالی برای ایراد نظر و سؤالهای جوانان نیز در نظر گرفته شود.
رفتار
داشتن چهرهای گشاده و اخلاق خوب همیشه مورد تاکید بزرگان ما بوده و همواره به داشتن برخورد خوب از سوی کسانی که عهده‌دار وظیفه تبلیغ و اشاعه فرهنگ دینی در جامعه هستند تاکید بسیاری شده است. مبلغ باید با اخلاق و سرشت نیکو سعی در جلب افراد داشته باشد و زمینه را برای تبلیغ سازنده آماده سازد.
برخورد محبتآمیز و آگاهی از نظرات جوانان زمینه خوبی را برای گرایش جوانان به مسجد فراهم میکند. امام جماعت نه تنها داخل مسجد، بلکه باید بیرون از مسجد نیز به گرمی با جوانان برخورد کند. این احترام باید به‌صورت شنیدن و تحمل کردن و البته تعیین راهی درست برای هدایت جوانان باشد.
استفاده از امکانات بهروز
امامان محترم جماعت مساجد در جذابیت مساجد نقش مستقیم و مهمی را ایفا می‌کنند، هرچه روحانیون مساجد خود را بیشتر با تکنولوژیهای جدید به روزرسانی کنند، هم‌چون تسلط بر اینترنت و کامپیوتر، ارائه مطالب علمی از طریق پاورپوینت و استفاده از ویدئو پروژکشن و غیره، سبب می‌شود جوانان بیشتری برای یافتن پاسخ سؤالات و شبهات خویش به مسجد و امام جماعت مسجد مراجعه کنند.
استفاده از خادمان جوان
خادمان مساجد نقش بسیار زیادی در جلب افراد به مسجد دارند. اکثریت خادمان و سرایداران مساجد، افرادی هستند که بضاعت مالی خوبی ندارند و بهجهت رفع نیازها و مشکلات معیشتی زندگی خود، خادمی مسجد را برعهده گرفتهاند. اکثریت خادمان مساجد از نظر سنی مسنّ هستند و برخی از آنها از نظر عقیدتی نیز ضعیف هستند. از خانه سرایداری مسجد برای اسکان و از آب و برق و گاز و تلفن مجانی مسجد هم استفاده می‌کنند، اما چون با عشق و علاقه این پست مهم دینی را برعهده نگرفته‌اند، حال و حوصله شلوغی مسجد را ندارند و هرچه مسجد خلوت‌تر باشد آنها در آسایش بیشتری به امرار معاش خود می‌پردازند. این دلیل بسیار مهمی است که مانع حضور جوانان و نوجوانان و کودکان به مسجد می‌شود و حتی جلوی برگزاری کلاسهای آموزشی در مسجد را می‌گیرند.
با وجود این ضعفها باید به بازنگری جدی در مورد خادمان بپردازیم. در استخدام خادمان باید شرایط خاصی گذاشته شود که تنها سالمندان برای این کار انتخاب نشوند، بلکه با بهکارگیری نیروهای جوانتری که رسیدگی به امور مساجد را بهتر انجام میدهند، زمینه را برای حضور افراد مختلف به مسجد آماده ساخت. با وجود این مانع بزرگ، انتظار حضور گسترده جوانان و نوجوانان را در مسجد را نباید داشته باشیم.
خادم مسجد هم باید کسی باشد که اولاً جوان، خوش‌صدا و خوش‌قیافه باشد؛ ثانیاً استاد قرآن باشد و خودش بتواند به بچه‌های محله قرآن بیاموزد و سوم این‌که حداقل تحصیلاتش دیپلم باشد. اگر جوانی این‌گونه بود می‌تواند خادم مسجد شود و زندگی‌اش هم از این طریق تأمین شود.
خادمان باید اعتقاد به مبانی اسلامی داشته و با عشق و علاقه این پست را قبول کنند و افتخار جفت کردن کفش نمازگزاران و عبادت کنندگان مسجد را داشته باشند. برای رفع این مشکل می‌بایست برای خادمان مساجد دورههای آموزشی برگزار شود و برای ایشان حقوق و مزایایی در نظر گرفته شود که دغدغه امرار امعاش نداشته باشند و در خدمت مسجد و نمازگزاران و مخاطبان مسجد باشند.
ایجاد تشکیلات مخصوص جوانان
مساجد بهتر است برای هرچه بهتر انجام گرفتن فعالیتهای خود، اقدام به تأسیس دفتری به نام جوانان در مسجد کنند، تا اقداماتی که در رابطه با جوانان است توسط خود آنها هدایت و سرپرستی شود و کلیه اموری که مربوط به جوانان است را برنامهریزی کند و این دفتر تحت نظارت هیئت امنا به امور فرهنگی-آموزشی مورد نیاز بپردازد.
برخی از نیازهای جوانان مخصوص سن آنها است و بهدلیل مشغله بسیار زیاد هیئت امنا، این مهم فراموش می‌شود. سپردن امور جوانان به خود آنها موجب ترغیب جوانان در حل مشکلات خود می‌شود. برگزاری دورههای آموزش خانواده برای جوانان مشاوره ازدواج می‌تواند در پیوند مسجد و خانوادهها تاثیرگذارتر باشد.
تشکیل جلسات خانواده در مساجد
مشاوره خانواده از مهم‌ترین اموری است که باید در برنامهریزیهای مساجد در نظر گرفته شود و می‌بایست مساجد زمان مشخصی را به مشاوره‌های خانواده اختصاص دهند. همان‌طوری که ماهی در آب ادامه حیات دارد، مومن هم در مسجد حیات و زندگی پیدا میکند و در غیر این‌صورت به مادی‌گرایی کشانده میشوند و ما میبینیم که طی سالهای گذشته جوانان و بزرگسالان به چالشهای نگرانکنندهای رسیدهاند.
با وجود ظرفیتهای خوبی که در مساجد دیده می‌شود، می‌بایست اتاقی را برای رسیدگی به مشکلات خانوادگی مردم در نظر گرفت. بهدلیل هزینه بالای مشاورهها و اتلاف وقت افراد برای دادن نوبت به آنها می‌توان محیطی سالم برای مشاوره در این مکان مقدس ایجاد نمود.
برگزاری جلسات و محافل وعظ و خطابه، تعظیم شعائر اسلامی، می‌تواند در فضاسازی مناسب برای حضور نخبگان حوزه و دانشگاه در زمینه مشاوره به هیئت امنا کمک بسیاری کند. آشنایی با اتاق مشاوره از طریق پخش بروشورها و سخنرانی هیئت امنا در خلال برنامههای مهم مسجد می‌تواند انجام گیرد. هیئتهای مذهبی ظرفیت انجام جلسات مشاورهای را دارا هستند و حتی میتوانند باعث تعالی این حرکت شوند.
برپایی حلقه‌های معرفت، جلسات پرسش و پاسخ، بیان احکام در حین اقامه فریضه نماز جماعت، از جمله برنامه‌هایی است که واحد مشاوره و ارشاد مسجد می‌تواند در طول هفته یا ماهیانه برگزار میکند