مقدمه

کیفیت محیط از واژه­هایی است که در دهه­های اخیر توجه صاحب نظران رشته­های گوناگون علمی را به خود جلب کرده است. توجه به محیط و نحوه­ی اثرگذاری بر آن از جمله دل مشغولی­های اندیشمندان عرصه­های مختلف اجتماعی، اقتصادی و شهری است که هریک  به نوبه خود در پی ارتقاء کیفیت محیط  می­باشند. در این میان نقش شهرسازان (طراحان و برنامه­ریزان) در ارتقاء کیفیت محیط­های انسانی به ویژه محیط­های شهری بارز و انکارناپذیر دارد. کیفیت محیط مفهومی عام است که دو جنبه کلی کالبدی و غیر کالبدی (سخت­افزاری و نرم­افزاری) می­باشد. این دو عرصه، دارای ارتباطات و کنش­های متقابل بر یکدیگرند. کار و عمل بر روی یکی مستلزم تلاش برای رفع نواقص دیگری است و از سوی دیگر بهبود یکی از این دو می­تواند بهبود و ارتقاء دیگری را به دنبال داشته باشد. این­که کدام عامل مهمتر است و کدام بر دیگری مقدم است و جریان تقدم و تاخر میان این دو بر چه منوالی است ازجمله سوالاتی است که همواره در محافل علمی مطرح بوده است. برخی از معماران و طراحان شهری کالبد را هم­عرض محتوا می­شمارند و معتقدند که این دو در کنار یکدیگر و در عرض یکدیگر می­توانند عمل کنند و حتی بر این باورند که گاه می­توان با ایجاد کالبدی تاثیر گذار به تعریف و تحدید عملکرد و ارتباطات انسانی خاص اقدام کرد. در صورتی که عده­ی دیگری بر این هم­عرضی و یا تقدم  کالبد اعتقاد ندارند و معتقدند که روابط انسانی و به قولی مظروف بر ظرف تقدم دارد. اینان معتقدند هر ظرفی و هر لباسی برای مظروفی و اندامی خاص تهیه می­شود، لذا تهیه یک کالبد بدون توجه به شرایط مختلف اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی ساکنان و استفاده کنندگان آن کالبد به همان اندازه غیر منطقی است که تهیه یک لباس، برای اندامی بدون توجه به ویژگی­های آن پیکر. 

حال اگر بپذیریم که حد میانه­ای برای این دو دیدگاه متصور می­شود و این دو (شکل و شاکله) همزمان و هم عرض یکدیگر می­توانند تعریف شوند باید در پی جست وجوی راهکاری باشیم که بتواند این دو را همزمان به میدان عمل وارد کند، هم راه­کارهای اجتماعی را به منصه ظهور بنشاند و هم فرصتی برای راهکارهای کالبدی پدید آورد. به نظر می­رسد فضاهای شهری مأمن اصلی کاربرد این دیدگاه باشند. فضاهای شهری دو مقوله اجتماعی و فیزیکی را در بر می­گیرند، یا به عبارتی هر دو بعد محیط مصنوع و محتوا را شامل می­شوند. فضای شهری عبارت است از مجموع یک سخت افزار و نظام اجتماعی که همچون یک نرم­افزار در درون آن عمل می کند. 

به این ترتیب فضاهای شهری می­توانند در قالب اصلی­ترین خاستگاه بروز ایده توجه به کالبد در کنار توجه به روابط و کنش­های اجتماعی مطرح گردند. در فضاهای شهری است که زندگی اجتماعی جوامع در درون آن و در چارچوب کالبدی خاص شکل می­گیرد لذا توجه و تاکید بر  فضاهای شهری در برنامه­ریزی و طراحی شهری برای ارتقاء کیفیت محیط از اهمیت خاص برخوردار است. در این میان «مساجد» در قالب یکی از عوامل مهم فضاهای شهری در شهرهای اسلامی می­توانند نقشی به سزا در رسیدن به این هدف ایفا کنند. در شهرهای اسلامی مسجد به علت پیشینه قوی در زمینه عملکردهای اجتماعی و اهمیت کالبدی، همواره به عنوان فضای شهری تأثیرگذار در میان دیگر فضاهای شهری مطرح بوده است.

۱ـ کیفیت محیط

تعریف و پیشینه: 

از کیفیت محیط تعاریف متعددی شده است. به نظر می­رسد میان کیفیت محیط و کیفیت زندگی رابطه­ای مستقیم برقرار باشد و شاید بتوان گفت که کیفیت محیط بخشی از مفهوم کیفیت زندگی است. کیفیت زندگی را می­توان این گونه تعریف کرد:«کیفیت زندگی جنبه­های کمی زندگی مانند چگونگی توزیع کالا و خـدمات و نیازهای مادی انسان و جنبه­های کیفی آن مانند روابط اجتماعی، رضایت از زندگی، مشارکت و احساس همبـستگی اجتماعی و کلیـه نیازهای معـنوی انسان را در بر می­گیرد» بر این اساس کیفیت محیط شامل همه فاکتورهایی می­شود که بخشی از رضایتمندی انسان­ را شامل می­شود مثل سلامت، زندگی خانوادگی، کار و ارتباطات اجتماعی.

کیفیت محیط شهری نیز عبارت است از شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و کالبدی ـ فضایی محیط شهری که است که نشان دهنده میزان رضایت یا عدم رضایت شهروندان از محیط شهری می­باشد .

از اوایل دهه ۱۹۶۰م بحران­های شهری گسترده­تر شد و به دنبال بروز و گسترش بحران در جنبه­های مختلف زندگی شهری اعم ازمشکلات زیست محیطی، اجتماعی، کالبدی و اقتصادی آگاهی عمومی نسبت به مشکلات محیطی و نزول کیفیت محیط شهرها در مقیاس شهر و محلات افزایش یافت. از همان زمان بود که تلاش برای شناسایی معیارهایی برای سنجش کیفیت محیط شروع شد و در پی این تلاش­ها تاکنون استانداردهای متعددی برای ارائه شاخص­های کالبدی، اجتماعی و اقتصادی کیفیت محیط تدوین شده است.

۱ـ۱ مؤلفه­های کیفیت محیط

در نخستین کنفرانس هابیتات سازمان ملل در سال ۱۹۷۶م مفهوم کیفیت محیط در سطح بین­المللی مطرح شد. در این کنفرانس کیفیت محیط را با برآورده نمودن نیازهای اساسی انسان و عدالت اجتماعی مترادف دانستند که این نیازها عبارت بود از غذا، مسکن، شغل، بهداشت، آزادی، شرافت، امکان پیشرفت فردی و توزیع عادلانه درآمدهای توسعه درطول سال­های اخیر در کنار تعاریف و معیارهایی که سازمان ملل در زمینه کیفیت محیط ارائه می­داد، صاحب­نظران عرصه های مختلف علمی نیز به بیان نظریه­های خود پرداخته­اند. 

کوین­لینچ(Kevin Lynch) درباره کیفیت محیط شهرها می­گوید: «برای سکونت و زندگی، شهر خانه­ای است بزرگ و همان­گونه که خانه باید از صفات و مزایایی برخوردار باشد تا سکونت و زندگی را مطلوب و آسایش­بخش سازد، شهر نیز باید دارای کیفیات و ویژگی­هایی برای تامین آسایش باشد و نیز مانند خانه محیطی گرم و صمیمی و دلپذیر باشد که زندگی را مرفه و مطلوب سازد» وی بر رابطه متقابل و تاثیر کیفیت محیط شهری بر کیفیت زندگی ساکنان شهرها تاکید می­کند. لینچ معتقد است که اگر بناست برنامه­ریزی و طراحی شهری مفید واقع گردد باید قادر باشد تا از راه اعتلای کیفیت محیط کالبدی به اعتلای کیفیت زندگی انسان یاری رساند. لینچ مدلی شامل پنج محور عملکردی که از نظر او کلیه محورهای اصلی کیفیت هر شهر را تشکیل می­دهند به همراه دو فوق معیار کارایی و عدالت به عنوان مدل جامع کیفیت شهر پیشنهاد می­کند. از نظر وی شهر، زمانی مطلوب است که سرزنده باشد (=پایدار، ایمن و هماهنگ)، معنادار باشد (=قابل تشخیص، سامان یافته، سازگار، شفاف، خوانا، قابل درک و با اهمیت)، متناسب باشد (=انطباق نزدیک شکل و رفتار)، قابل دسترس باشد (=متنوع، عادلانه و قابل اداره کردن در سطح محلی باشد) و به خوبی نظارت شده باشد (= سازگار، مطمئن، جوابگو و به طور متناوب نرم و آزاد باشد). همه این ها باید با عدالت و کارایی درونی حاصل شود. 

دیوید کانتر (David Counter) صاحب­نظر دیگری است که در زمینه کیفیت محیط به ارائه نظریه ­پرداخته است. وی مدلی را برای مؤلفه­های سازنده کیفیت محیط مطرح کرد که به مدل مکان شهرت دارد. در این مدل «کانتر» می­گوید که محیط شهری به مثابه یک مکان متشکل از سه بعد درهم تنیده کالبد، فعالیت و تصورات است. از آن جا که کیفیت محیط شهری هر مکان، ناگزیر از پاسخ­دهی مناسب به ابعاد گوناگون محیط شهری ­است، می­توان مؤلفه­های سازنده کیفیت محیط شهری را مؤلفه­هایی به موازات مؤلفه­های سازنده مکان تعریف نمود. به عبارت دیگر با اقتباس از نظریه مکان کانتر می­توان گفت که کیفیت محیط شهری عبارت است از برآیند سه مؤلفه که هر یک از آن­ها مسئول برآورده ساختن یکی از کیفیت­های سه گانه کالبدی، فعالیتی و تصوری محیط شهر هستند. 

ساوت­ورث (South Worth) نیز دوازده معیار کلی را به عنوان عوامل اصلی مؤثر در کیفیت محیط شهری مطرح کرده است.

 

شکل (۱) معیارهای کیفیت محیط شهر از دیدگاه ساوت ورث

همچنین پروفسور دوهل (Dohell )استاد دانشگاه برکلی در اواسط دهه گذشته در کنفرانسی در شهر تورنتوی کانادا ده معیار را به عنوان ویژگی­های کیفیت محیط شهرها مطرح کرد:

o بالا بودن سطح بهداشت بر اساس شاخص های قابل قبول بهداشتی

o دستیابی به خدمات بهداشتی مفید و قابل دسترس برای کلیه ساکنین

o بالا بودن کیفیت کالبد محیط ـ مسکن

o برخورداری از اکوسیستم­های سالم

o وجود محلات فعال و معنادار

o رفع نیازهای اولیه هر شهروند

o برقراری روابط اجتماعی در حد معقول

o اقتصاد متنوع و خودکفایی

o تنوع فعالیت­های فرهنگی 

برخی نیز بالا بودن کیفیت محیط شهر را در گرو ویژگی­های زیر عنوان کرده­اند:

o کلیه نیازهای ساکنین خود را تامین کند 

o دارای ایمنی، امنیت و حراست باشد و از نظر بصری و عملکردی محیطی سامان یافته و با نظم باشد.

o محیط اجتماعی هدایت کننده باشد و حس مکان را تقویت نماید.

o دارای یک تصویر ذهنی مناسب، شهرت و اعتبار شایسته باشد و به مردم حس اعتماد و منزلت دهد.

o به مردم فرصت خلاق بودن، شکل دادن به فضای شخصی و بیان خود را بدهد.

o طراحی شده، از نظر زیبایی شناسی مطبوع باشد و از نظر کالبدی قابل تصور باشد.

o سایت  PPS.org ( Projects for Public Spaces )  که یک موسسه تخصصی برای طراحی و احیای فضاهای عمومی شهری است، معیارهای زیر را برای افزایش کیفیت محیط های شهری عنوان کرده است.

 

شکل(۲)معیارهای مؤسسه ppsبرای افزایش کیفیت محیط شهرها)سایت(pps.org

بر اساس مطالعه­ای که موسسه PPS در خصوص بیش از ۱۰۰۰ فضای عمومی شهری در کشورهای مختلف جهان انجام داده است، مطالعه کنندگان به این نتیجه رسیدند که چهار عامل اساسی در سنجش مطلوبیت کیفی وضعیت فضاهای عمومی شهری از اهمیت ببیشتری برخوردارند که این عوامل عبارت­اند از:

۱) دسترسی و به هم­پیوستگی    Access & Linkage

۲) آسایش و منظر     Comfort & Image

۳) استفاده­ها و فعالیت­ها   Uses & Activities

۴) اجتماع پذیری   Sociability 

۲ ـ فضاهای شهری و نقش آنها در ارتقاء کیفی محیط

از فضای شهری تعاریف متعدد و گوناگونی شده است. به نظر برخی فضای شهری، فضای زندگی روزمره شهروندان است که هر روز به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه در طول راه از منزل تا محل کار درک می­شود. به نظر برخی دیگر یا فضای شهری عرصه­ای اجتماعی، فرهنگی و کالبدی است که وابسته به الگوی فعالیت گروه­های اجتماعی و محصول نظام عمل نیروهای اجتماعی و فرهنگی است.  با توجه به این خصلت دوگانه در فضاهای شهری نباید فقط به برقراری تعادل بین فضاهای پر و خالی در بافت شهری تاکید کرد، بلکه باید به ابعاد اجتماعی و عملکردهای آن هم توجه نمود. فضاهای شهری در حوزه اجتماعی مکان­هایی برای برقراری ارتباطات و مناسبات اجتماعی و رویارویی های انسانی و مکانی است که افراد با علایق و خواستهای متفاوت گرد هم می­آیند. بر این اساس می­توان گفت فضاهای شهری به علت ماهیت اجتماعی و کالبدی خود چه بسا محملی مناسب برای بررسی و ارزشیابی کیفی محیط باشند. 

۳ـ مسجد به عنوان فضای شهری در شهرهای اسلامی

همان­گونه که قبلا نیز مطرح شد، فضاهای شهری می­توانند به عنوان اصلی­ترین خاستگاه بروز ایده توجه به کالبد و روابط و کنش­های اجتماعی مطرح گردند. در فضاهای شهری است که زندگی اجتماعی جوامع در درون و چارچوب کالبدی خاص شکل می­گیرد؛ لذا توجه و تاکید بر فضاهای شهری در برنامه­ریزی و طراحی شهری برای ارتقاء کیفی محیط از اهمیت ویژه برخوردار است. در این میان مساجد به عنوان یکی از مؤلفه­های مهم فضاهای شهری در شهرهای اسلامی می­توانند نقشی مهم در رسیدن به این هدف ایفا نمایند. شاید بتوان گفت در شهرهای اسلامی مساجد به سبب پیشینه قوی در زمینه عملکردهای اجتماعی و اهمیت کالبدی در شهر همواره به عنوان یک  فضای شهری تاثیرگذار در میان فضاهای شهری دیگر مطرح بوده­اند.

با نگاهی به تاریخ و تمدن اسلامی در می­یابیم که مساجد در قالب عبادتگاه مسلمانان در طول اعصار، از تحول و پویایی خاصی در کالبد و محتوا برخوردار بوده­اند. این امر از طرفی ریشه در حس پرستش موجود در فطرت آدمی داشته و از طرف دیگر حس زیبایی دوستی را با خود همراه کرده است. مسلمانان در طول زمان تلاش کرده­اند این حس زیبایی دوستی را در کالبد مساجد به تصویر بکشند و به خلق فضاهایی بپردازند که ضمن بر آورده کردن نیاز پرستش و عبادت بر آورنده حس زیبایی شناختی آنان نیز باشد. هم­چنین افراد بنابر نیاز فطری خود مجبور به زندگی جمعی هستند. ضرورت برطرف کردن این نیاز به حدی است که برخی معتقدند انسان بدون زندگی جمعی قادر به ادامه حیات خود نیست و بقاء انسانی با زندگی جمعی او درآمیخته است. در طول تاریخ اسلام، مساجد در زندگی جمعی مسلمانان نقشی مهم داشته­اند. شاید بتوان گفت در مقاطعی از تاریخ اسلام، مساجد یکی از مهم­ترین و منحصر به فردترین عوامل بروز زندگی جمعی بوده و به نوعی برقرار کننده ارتباط میان زندگی جمعی و مادی انسان و زندگی عبادی و فردی او بوده­اند. در تاریخ کشور ما نیز به وفور نمونه­هایی از این نوع عملکرد دوگانه مسجد یافت می­شود به گونه­ای که برخی مورخان غیر بومی نیز به آن اشاره نموده­اند. دروازه مسجد در ایران با دو مناره در طرفین آن یادآور خاطره بهشت است که در میان دو مظهر متضاد یگانه محور جهان است. مسجد جلوه­ای از زندگی اجتماعی، فردی، مادی و معنوی مسلمانان را به نمایش می­گذارد. 

مسجد محل برگزاری نماز است که یکی از پنج رکن دین اسلام و والاترین نوع بندگی خداوند است. واژه مسجد در قرآن ۲۸ بار آمده است و صریحا از مسجد، به عنوان مکانی که انسان مسلمان در آن عبادت می­کند و به وسیله آن ایمان به یگانگی خداوند را اظهار می­دارد، نام برده شده است. تکرار این واژه در قرآن و تاکید بر اهمیت آن نشان از جایگاه ویژه مسجد در دین اسلام و میان مسلمانان دارد.

مساجد در ایران از دیر باز نقشی مهم در زمینه­های اجتماعی و اقتصادی و سیاسی و کالبدی ایفا نموده­اند. مساجد از یک سو محل برگزاری مراسم عبادی بوده­اند و از سوی دیگر مکانی که زندگی اجتماعی ساکنان محلات را ساماندهی می­کرده و به رتق و فتق امور مردم می­پرداخته­اند. مساجد همواره محل برقراری ارتباطات اجتماعی در سطح محلات و شهرها بودند. بسیاری از کنش­های اجتماعی و اقتصادی مردم نظیر آموزش و حل وفصل دعاوی، رفع مشکلات اجتماعی و حل مسائل اقتصادی در درون مساجد صورت می­گرفت. حتی مساجد در زمینه امور سیاسی همواره به عنوان اهرم­های کنترل و نظارت بر حاکمان سیاسی جامعه عمل می­کرده­اند. به این ترتیب می­توان گفت مسجد در جامعه ایرانی در ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی و کالبدی تاثیرگذار بوده است.

 

ماخذ

۴ ـ عوامل و ویژگی­های تاثیرگذار مساجد بر کیفیت محیط

با توجه به مطالعات انجام شده در زمینه نظریه­های کیفیت محیط، فضاهای شهری و زمینه­های تاریخی مساجد و ویژگی­های آن؛ می­توان نقش مساجد را در زمینه ارتقا کیفی محیط در شهر اسلامی به دو بخش کلی تقسیم کرد: الف) مسجد و ویژگی­های کالبدی تاثیرگذار بر کیفیت محیط

ب) مسجد و ویژگی­های فرهنگی، اجتماعی تاثیرگذار بر کیفیت محیط 

  

شکل(۴) زمینه­های تاثیرگذار مساجد بر ارتقاء کیفیت محیط شهری

۱ـ ۴ مسجد و ویژگی­های کالبدی تاثیرگذار بر کیفیت محیط

براساس شواهد تاریخی صدر اسلام در تشکیل و ساخت مساجد به دست مبارک پیامبر۶ توجه به ویژگی­های کالبدی آن از اهمیت چشم­گیری برخوردار نبود. نخستین مساجد با نقشه‌ای ساده و مصالح بومی نظیر تنه، شاخ و برگ درختان نخل و گل در شبه جزیره عربستان بنا شدند؛ سپس برای امنیت و حفظ و حراست مسلمانان از حمله دشمنان و آفتاب گرم، دیوارهای بیرونی تقویت شد و پیشخوانی ستون­دار با محلی برای اذان به آن اضافه شد. آنچه در زمان پیامبر۶ اهمیت داشت، نگاه و نگرش به اصلاح و ارتقاء شرایط فرهنگی و اجتماعی مردم جامعه بود. از این رو مسجد به عنوان ابزار و وسیله­ای مهم مورد استفاده پیامبر اسلام۶ قرار گرفت. طرح مسائل فرهنگی از طریق مساجد از جمله روش­هایی است که برای نخستین بار پیامبر اسلام۶ به آن پرداخت. طرح مسائل اجتماعی، فرهنگی و عبادی در کنار یکدیگر مورد توجه بوده و مسجد نقش تأثیرگذاری در جامعه آن روز بر عهده داشته است.

علی­رغم اینکه در صدر اسلام نقش کالبدی مساجد از اهمیت بسیاری برخوردار نبود، لکن با گذشت زمان، مسجد توانست از منظر کالبدی نیز به عنوان یک عامل تاثیرگذار در شهرهای اسلامی عمل کند. تاثیر کالبدی مساجد به مرور زمان به گونه­ای خاص و پر اهمیت شد که در مقاطعی از تاریخ در شهرهای اسلامی مسجد (به ویژه مساجد جامع) عنصر مهم در طرح و پلان اصلی شهر محسوب می­شد و شریان­های مهم شهری به طرف فضای مسجد و ورودی­های آن جریان می­یافت. وجود مسجد در شهر و محله به آن اعتبار کالبدی و اجتماعی می­داد به نوعی که همین امر موجب افزایش میزان ارزش زمین های مجاور مسجد در گذشته می­شد. 

 

شکل(۵)

بر اساس شواهد تاریخی و مطالعات انجام شده می­توان گفت که مساجد در شکل­گیری کالبدی شهرهای اسلامی تاثیرگذار بوده­اند و در ارتقاء کیفیت محیط کالبدی این شهرها نیز نقش داشته­اند. 

بخشی از تاثیرات کالبدی مساجد در کیفیت محیط عبارت­اند از: 

§ هویت بخشی به محیط، 

§ تقویت نشاط و سرزندگی در محیط، 

§ ارتقاء دسترس به فضای شهری، 

§ ارتقاء حس مکان در محیط شهری،

§ کمک به پایداری محیط.

۱ـ۱ـ۴ هویت­بخشی به محیط

 هویت یا داشتن شناسه بازیابی برای افراد، گروهها، فضاها و شهرها ازجمله نیازهای ضروری به شمار می­رود. هویت هر جامعه در تمدن مادی (عوامل فیزیکی و کالبدی) و تمدن غیر مادی (فرهنگ، تاریخ و زندگی اجتماعی) آن جامعه مستتر است. وجود هویت در محیط (کالبدی و اجتماعی) از جمله معیارهای مهم در ارزشیابی کیفیت محیط است. 

در تمدن اسلامی، مساجد یکی از عوامل اصلی و تعیین کننده در ابراز هویت مشترک شهرهای اسلامی بوده­اند. نقش مساجد در ابراز و تقویت هویت اسلامی را می­توان به دو بخش تقسیم کرد: 

ü بخش اول؛ ناظر بر ویژگی­های کالبدی آن است. مساجد در فرهنگ اسلامی و ایرانی کالبد تعریف شده­ای دارند و دارای عواملی ویژه­ می­باشند. وجود این عوامل برای هویت مساجد و هویت بخشی آنها در محیط شهری لازم و ضروری به نظر می­رسد. با این نگاه مناره، گنبد، صحن، سردرهای قوسی شکل و حتی نوع تزیینات به کار رفته در نماهای بیرونی و درونی مساجد برای مردم مسلمان تعریف شده است. وجود هریک از این عوامل به نوعی می­تواند در هویت بخشی به محیط و ارتقاء کیفیت آن نقش داشته باشد. مسجد به عنوان یک عامل شهری، مؤلفه­های شاخصی داشته است. این مؤلفه­ها می­توانستند جایگاه مسجد را در بافت شهر و روستا کاملاَ مشخص کنند. به وسیله این مؤلفه­ها همواره مسجد در فضای شهری از خوانایی لازم برخوردار بوده است.

ü بخش دوم؛ ناظر بر ویژگی­های فرهنگی و اجتماعی مساجد است. مساجد عاملی مؤثر در تداوم فرهنگی و استمرار آداب، رسوم و سنن مذهبی و ملی کشورهای اسلامی در طول تاریخ بوده­اند؛ لذا نقش مهمی در تشکیل و تقویت حافظه تاریخی و خاطره جمعی جامعه بر عهده داشته­اند که حافظه تاریخی و خاطره جمعی از عوامل اصلی هویت در محیط به شمار می­روند.

 ۲ ـ۱ـ ۴ ایجاد نشاط و سرزندگی در محیط

سرزندگی و نشاط در محیط از عواملی است که موجب ارتقاء کیفی محیط می­شود. این عامل به صورت یکی از معیارهای دوازده­گانه کیفیت محیط به همت ساوث ورث (South Worth) مطرح شده است. مساجد با دارا بودن عوامل کالبدی خاص در ایجاد و ارتقاء نشاط و سرزندگی در محیط مؤثرند. وجود صحن و حیاط در مساجد و استفاده از عنصر آب در آن، در کنار دیگر مؤلفه­های عملکردی مساجد، می­تواند در زمینه تقویت نشاط و سرزندگی محیط نقشی مهم داشته باشد. 

از صدر اسلام صحن و حیاط یکی از عوامل مهم کالبدی مساجد بوده است. نیاز به صحن و فضای باز در مساجد را می­توان به پنج دلیل عمده تبیین کرد: 

عامل اول؛ اینکه انسان­ برای دعا و استجابت آن رغبت بیشتری به فضاهای باز داشته­اند و نبودن حائل و مانع بین نمازگزار و آسمان آبی از جمله این دلایل است. بررسی تاریخی شهرهای مسلمین به خوبی نمایانگر اهمیت فضاهای باز در محوطه­های مذهبی و حفظ و تداوم سنت عبادات دسته جمعی در چنین فضاهایی است که معنویت را از مکانی خاص به فضایی بی­انتها گسترش می­دهد. 

عامل دوم؛ جهان­بینی اسلام است که درون­گرایی یکی از ویژگی­های آن است. بنابراین معنویت فضا با شکل محصور می­شود، همان­گونه که روح را بدن انسان احاطه می­کند، احساس محصور بودن نیز به تعریف فضا می­آید و به این ترتیب است که در معماری درون­گرای اسلامی حیاط مساجد از اهمیتی خاص برخوردار است. 

عامل سوم؛ الگوی مسجد مدینه است؛ زیرا مسجد مدینه در واقع یک فضای باز محصور شده بود. 

عامل چهارم؛ سنت پیشینه استفاده از حیاط مرکزی در بین­النهرین بوده است. حیاط مرکزی که قبل از اسلام به علل گوناگون مورد استفاده بود، در فرهنگ اسلام به عنوان بیانی از احساس مسلمین نسبت به فضا معنا یافته و چه از نظر کاربردی و چه از دید سمبليک به اوج خود ­رسیده است. 

عامل پنجم؛ توجه به عملکردهای اجتماعی مساجد است که عمدتا از صحن مساجد به این منظور استفاده می­شده است. در نوشته­های تاریخی در توصیف مساجد قرن یازدهم به مشابهت بین حیاط مساجد و میادین عمومی اشاره می­کنند. مساجد در شهرهای اسلامی همواره با احداث فضایی برای تجمع و گردهمایی افراد جامعه در خلق تجربه مشترک و خاطره جمعی در یک فضای پر شورو نشاط نقش داشته­اند 

یکی دیگر از عوامل مؤثر در ایجاد نشاط و سرزندگی محیط در مساجد، استفاده از عنصر آب می­باشد. بسیاری از مساجد در شهرهای اسلامی با بهره­گیری از این عنصر طبیعی ضمن فراهم آوردن شرایط طهارت و پاکیزگی برای نمازگزاران، در زمینه ارتقاء کیفیت محیطی نیز تاثیرگذار بوده­اند. در کتاب «زندگی مسلمانان در قرون وسطی» آمده است: «مساجد آن دوره حیاطی بزرگ داشتند که در وسط آن حوض و چاه آب یا چشمه ساری وجود داشت.» اهمیت نمادین آب در فرهنگ مردم خاورمیانه از یک سو و اهمیت و مرکزیت آن در قرآن و تاکید بر نقش حیاتی آب برای کلیه موجودات و حتی توصیف بهشت به باغی که در آن جوی­های روان جریان دارد، سبب استفاده از آب در درون مساجد شده بود. هم­چنین استفاده از این عنصر می­توانست موجب تلطیف آب و هوا شود و امکان طهارت و پاکیزگی برای نمازگزاران را نیز افزایش دهد. 

۳ـ ۱ـ ۴ تقویت دستیابی به فضاهای شهری

دستیابی آسان به فضاهای شهری از جمله مؤلفه­های کیفیت محیط است که به عنوان یکی از معیارهای کیفیت محیط به همت اندیشمندانی چون ساوث ورث، کوین لینچ و پروفسور دوهل به آن اشاره شده است. 

 سهولت دسترسی به مسجد از صدر اسلام، از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. مسجد به عنوان خانه­ای که از آنِ خدا بوده و هیچ مالک زمینی نداشته که مردم برای حضور در آن ملزم به کسب اجازه از او باشند. درب مسجد در تمام ساعات شبانه روز برای همه مردم فارغ از هر طبقه­ای که به آن تعلق داشتند باز بوده است. پیامبر اسلام۶ تاکید می­نمودند که مسجد باید در مکانی بنا گردد تا مردم برای حضور در آن رغبت داشته باشند. پیامبر۶ می­فرمایند: «مَنْ مَشَى إِلَى مَسْجِدٍ مِنْ مَسَاجِدِ اللَّهِ فَلَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ خَطَاهَا حَتَّى یَرْجِعَ إِلَى مَنْزِلِهِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ وَ مُحِیَ عَنْهُ عَشْرُ سَیِّئَاتٍ وَ رُفِعَ لَهُ عَشْرُ دَرَجَاتٍ» کسی که به سوی رفتن مسجد قدم برمی­دارد، خداوند در برابر هر قدمی ده حسنه پاداش می­دهد و ده گناه را محو می­کند و ده درجه او را بالا می­برد. 

هم­چنین احداث مسجد در فاصله (۱۵۰ تا ۲۰۰ متری ) این امکان را برای ساکنان فراهم می­نمود تا با شنیدن صدای اذان از ساعت ادای نماز آگاه شوند. ساختمان مسجد همواره در مسیر گذرگاه­های اصلی محلی و شهری بوده و هیچ گاه دور از دسترس مردم نبوده است.

نمونه­های فراوانی از مساجد در شهرهای اسلامی دیده می­شود که ضمن باز بودن رواق‌های اطراف صحن مسجد به طرف بیرون و داشتن ورودی در سه طرف فضای داخل، مسجد را به فضای شهری پیرامون خود پیوند داده و همراه با ایجاد احساس مردمی بودن و سبکی در بنا، فضای مسجد را در موقع لزوم قابل توسعه می‌نموده است. ضمناً منتهی شدن گذرهای شهری به طرف صحن مسجد، عملکرد فضای مسجد را به عنوان فضایی شهری افزایش می­داده است.

۴ـ۱ـ۴ـ تقویت حس مکان در محیط

ایجاد حس مکان در ناظر، عابر و استفاده کننده از فضا یکی دیگر از مؤلفه­های کیفیت محیط است که صاحب­نظران به آن اشاره کرده­اند. چنانچه ایجاد حس مکان را با مفاهیمی چون خوانایی، معناداری و جهت­داری در محیط بیامیزیم در می­یابیم که در طول زمان مساجد نقشی موثر را در این زمینه ایفا نموده­اند. 

«مسجد» در میان اندام‌های درون شهری همیشه مکانی ویژه داشته و از دیگر اندام‌ها نمایان‌تر و چشمگیرتر بوده است؛ از این­روست که همه جا در دل آبادی جای می­گرفته است و در ابتدا چون بزرگ­ترین ساختمان آبادی بوده نیازی به داشتن نشان ویژه نداشته است و خود به خود نگاه هر عابری را به سوی خود جلب می­نموده است. 

تقسیم­بندی فضاها به قسمت­های کوچک­تر با بهره­گیری از جرزها و ستون­ها و مردم­وار کردن فضاها و بهره­گیری از عناصر زیباشناختی مانند تعادل و تقارن در کالبدها و نماها به ویژه در جهت قبله برای پدید آوردن فضایی آرامش بخش و به دور از آشفتگی زندگی روزانه از ویژگی­های مساجد در شهرهای اسلامی بوده است. 

به این ترتیب شهرها و محلات و مساجد در شهر اسلامی یگانه می­شدند و محلات در راستای مسجد جهت می­یافتند به نحوی که می­توان گفت محلات از همان­جا شروع می­شدند که مسجد پایان یافته بود . آمیختگی و در هم تنیدگی مساجد در درون محلات و تداوم بصری و محیطی آن موجب تقویت حس مکان در ناظران، عابران وساکنان در محیط­های شهری می­شده است. 

ز) حفظ و ارتقاء پایداری محیط

مفهوم پایداری در محیط از جمله مفاهیمی است که از دهه­های گذشته در ابعاد و زمینه های مختلف به آن پرداخته شده است. این مفهوم در دهه­های اخیر در قالب یکی از معیارهای کیفیت محیط به همت اندیشمندانی چون لینچ و ساوث ورث مورد توجه قرار گرفته است. پایداری در محیط، مفهومی عام است که جنبه های کالبدی و زمینه های اجتماعی و اقتصادی را در بر می­گیرد. 

مساجد در زمینه پایداری محیط اجتماعی و حتی جنبه­های زیست محیطی و ارائه الگویی عملی برای استفاده بهینه از منابع و سرمایه­های موجود و پرهیز از اتلاف سرمایه­ها و منابع طبیعی نقش داشته­اند. طراحی مساجد و هم­چنین نوع عملکرد آنها به گونه­ای بوده است که الگوی مناسبی در جهت حفظ و ارتقاء پایداری محیط به شمار می­رفتند. برای مثال در محیط سنتی اسلام، استفاده از مسجد به گونه­ای ایده­آل بود؛ زیرا مسجد به صورت مکانی چند منظوره برای عبادت و گردهمایی، قرائت قرآن، تصمیم­گیری سیاسی و نیز مکانی برای استراحت مورد استفاده قرار می­گرفت. این کاربرد، انعکاسی از «مفهوم امت» است که از زمان پیامبر۶ در مدینه رواج داشته است. هم­چنین نزدیکی مسجد به منازل مسکونی و سهولت دسترسی به آن و جلوگیری از هدر رفت زمان و افزایش هزینه آمد و شد به مسجد از جمله اصول دیگری است که در طراحی مساجد از صدر اسلام مرسوم و مدنظر بوده است. توزیع مناسب مسجد در محلات شهری و پرهیز از هر گونه زیاده روی در ساخت و تعدد آن در محلات و همچنین مراعات سادگی در احداث مساجد، فقدان نشانه­هایی از تجمل و تشریفات که در ساخت مساجد به ویژه در زمان صدر اسلام معمول بوده است از نشانه­های دیگر توجه به پایداری محیط در ساخت مساجد است. خودبسندگی و استفاده از مصالح بومی هر منطقه در ساخت مساجد آن منطقه نمونه­ی دیگری از این توجه است. 

مساجد در زمینه کمک به پایداری اجتماعی محیط نیز نقش داشته­اند. آنها با فراهم آوردن زمینه­های برقراری ارتباطات اجتماعی مستمر و مداوم سبب تقویت دوستی­ها، وحدت جامعه و بیشتر شدن سرمایه­های اجتماعی در آن می­شده­اند. امیرمومنان علی۷ در حدیثی برای رفتن به مسجد هشت فایده بر می­شمارند که از جمله آنها پیوند دوستی مومنان، فراگیری دانش، ترک گناه و... می­باشد. 

۲ـ ۴ مسجد و ویژگی­های فرهنگی، اجتماعی تاثیرگذار بر کیفیت محیط

دین اسلام حدود چهارده قرن پیش در میان مردمی که به لحاظ اجتماعی ـ اقتصادی و سیاسی به گواهی تاریخ یکی از جوامع عقب­مانده و بدوی زمان خود به شمار می­رفتند، ظهور کرد. حضرت محمد۶ در میان چنین مردمی مأمور آوردن و تشریح کامل­ترین و پیشروترین دین الهی گشت. ایشان در نخستین گام تشکیل حکومت اسلامی به ساختن مسجد اقدام نمودند. مسجد قبا و مسجدالنبی به عنوان نخستین مساجد امت اسلامی اگرچه به لحاظ کالبدی در اوج سادگی و خودبسندگی ساخته شدند، لکن بر اساس اسناد و شواهد تاریخی در زمان نبی مکرم اسلام (حتی سالها پس از رحلت ایشان) هرگز این مساجد فقط به عنوان محلی برای عبادت یا ارتباط با خدا استفاده نشدند، بلکه همواره در سیره نبوی۶، مسجد علاوه بر عملکرد عبادی، عملکردهای متنوع دیگر اجتماعی ـ فرهنگی و سیاسی نیز داشته است. تنوع و کثرت فعالیت­ها و عملکردهای اجتماعی مساجد در زمان رسول خدا به گونه­ای بوده است که می­توان گفت، مساجد در سیره نبوی عامل و وسیله­ای برای تجلی دین اسلام و نمود عینی تلاش پیامبر۶ برای ارتقاء زندگی اجتماعی مردم جامعه خود بوده است. 

مساجد در صدر اسلام از چنان اهمیت والایی برخوردار بودند که عده ای معتقدند در زمان پیامبر۶ مساجد در واقع الگویی از جامعه مطلوب دینی (در مقیاس کوچک) و زمینه­ای برای فراهم آمدن فضایی مناسب برای تمرین شهروندی بوده­اند. مساجد، همواره  در طول تاریخ شکل­گیری خود دارای آثار اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در جامعه اسلامی بوده­اند که در زمینه­های گوناگون نظیر تقویت انسجام اجتماعی، ارتقاء مشارکت­های مردمی، افزایش امنیت اجتماعی، ایجاد تنوع عملکردی و ارتقاء حس تعلق مکانی نقش داشته­اند. 

۱ـ ۲ـ ۴ زمینه­های مؤثر بر تقویت انسجام اجتماعی

همبستگی و انسجام اجتماعی از جمله معیارهای کیفیت محیط است. در تعریف آن نیز آمده است که همبستگی اجتماعی نوعی چسب اجتماعی است که افراد و گروه­ها را در کنار یکدیگر نگه می دارد. این چسب در واقع همان ارتباطات میان افراد گروه است که شامل تعاملات، شبکه­ها و ظرفیت­ها می­شود. بدون چنین چسبی ما در واقع فقط با یک گردهمایی افراد در کنار یکدیگر مواجه هستیم.

مساجد به عنوان عاملی مهم در شهرهای اسلامی نقش­های گوناگونی دارند، لکن به نظر می­رسد نقش کلی مسجد ایجاد هماهنگی است، هماهنگی مسلمانان با دستورات خداوند و هماهنگی در درون جامعه. 

"از دیدگاه شریعت اسلامی، مسجد دو هدف منسجم دارد: هدف مذهبی و هدف اجتماعی. هدف مذهبی، پرستش خداوند به صورت نماز دسته جمعی پنج مرتبه در روز است. هدف اجتماعی مسجد، برقراری اتحاد در درون جامعه و تقویت روابط اجتماعی افراد است." 

مسجد به علت عرضه عملکردها و فعالیت­های متنوع مذهبی و اجتماعی از توانایی لازم جهت تقویت تعاملات اجتماعی و گسترش شبکه­های عملکردی (رسمی و غیر رسمی) و افزایش ظرفیت­های اجتماعی برخوردار می­باشد. کثرت تعاملات اجتماعی در قالب شبکه­های رسمی و غیر رسمی، افزایش انسجام و همبستگی اجتماعی در جامعه را سبب می­شود. برگزاری آئین­­­های مذهبی و گردهمایی­هایی که عمدتا به شکل خودجوش و غیر رسمی در قالب برپایی نمازهای یومیه، مراسم عزاداری، اعیاد و جشن­های مذهبی انجام می­گیرد، سبب تقویت تعاملات اجتماعی می­شود. از سوی دیگر افراد­ی که در طول روز یا در ضمن برگزاری مراسمی که به صورت متناوب در ایام گوناگون سال در درون مساجد برگزار می­شود، یکدیگر را ملاقات می­نمایند؛ به نوعی از جریان زندگی روزمره یکدیگر مطلع می­شوند. وجود این ارتباطات می­تواند عامل مهمی در جهت اشتراک مساعی افراد جامعه در جهت حل مشکلات یکدیگر باشد. کثرت و تنوع روابط و تعاملات اجتماعی منجر به تقویت انسجام و همبستگی اجتماعی خواهد شد و وجود انسجام اجتماعی نیز یکی از معیارهای کیفیت محیط است. 

۲ ـ ۲ ـ ۴ تقویت امنیت اجتماعی در محیط

امنیت عبارت از آرامش، نبود هراس، اطمینان خاطر از فقدان هرگونه عامل تهدید کننده آرامش انسان اعم از طبیعی یا غیر طبیعی است. امنیت دارای دو بعد عینی و ذهنی می­باشد، در بعد عینی، امنیت به معنی نبود تهدید برای ارزش های کسب شده است و در بعد ذهنی مشتمل بر نبود هراس از اینکه آن ارزش­ها مورد حمله قرار گیرند. از این رو امنیت از دو عامل اصلی تهدید و فرصت برخوردار است و بر قراری امنیت منوط به رهایی نسبی از تهدیدها و بهره­گیری مناسب از فرصت­هاست. علاوه بر تقسیم امنیت به دو بعد عینی و ذهنی از آن تقسیم بندی­های دیگری نیز ارائه شده است از جمله، امنیت فردی و امنیت اجتماعی. منظور از امنیت اجتماعی، آرامش و آسودگی خاطری است که هر جامعه مؤظف است برای اعضای خود فراهم نماید و امنیت فردی محصول و برآیند امنیت در مال، جان، فکر و عاطفه افراد است. 

امنیت یکی از معیارهای مهم در ارزشیابی کیفیت محیط به شمار می­رود و در اسلام نیز امنیت از اهمیت والایی برخوردار است. در تاریخ مسلمانان، مسجد پایگاه تبلیغ دین اسلام بوده و بسیاری از آثار اجتماعی نظیر اخلاص، درستکاری، نظم و تقوی برآن مترتب است. آثار حضور افراد جامعه در مساجد را می­توان هم در بعد عینی و هم در بعد ذهنی ملاحظه نمود. عده­ای معتقدند افرادی که بیشتر به مسجد مراجعه می­کنند، کمتر حقوق دیگران را ضایع می­نمایند و در زندگی خود نظم بیشتری دارند و آثار رفتار دینی در زندگی آنان نیز محسوس­تر است. اینان معتقدند که در جامعه کنونی نقصان ارزش­های دینی سبب بروز ناامنی­ها و آشوب­های اجتماعی شده است. مشکلاتی که به این وسیله به فرد منتقل می­شود، به خانواده و محل کار و جامعه نیز تسرّی می­یابد و عدم امنیت در ساختار کلی جامعه به ویژه در سطح محلات افزایش می­یابد. 

 مسجد، هم به لحاظ ذهنی و هم به لحاظ عینی در تقویت امنیت اجتماعی در شهرهای اسلامی نقش داشته است. در سیره نبوی۶ مؤمنان، علاوه بر این­که  به صور گوناگون برای برآوردن نیازهای فردی و گروهی خود از قبیل به دست آوردن کسب و کار و یا ازدواج و غیره به آن حضرت۶ روی می­آوردند و به یمن امنیتی که در مسجد حاکم بود در طول قرنها از این مکان به عنوان خزانه و صندوق اصلی بیت­المال مسلمین استفاده می­شد و حتی زمانی که پایگاه اداری مسجد از مسجد منفک شد و به دارالاماره منتقل شد، صندوق بیت­المال در یکی از زوایای مسجد نگهداری می­شد.

۳ـ ۲ ـ ۴ مشارکت­های مردمی

إعمال مشارکت­های مردمی در جریان فعالیت­های اجتماعی و فرهنگی از جمله معیارهای کیفیت محیط است. مفهوم مشارکت در فرایندهای گوناگون زندگی اجتماعی به ویژه فرایندهای شهری از جمله مفاهیمی است که در دهه­های اخیر وارد ادبیات شهرسازی شده است. رویکرد برنامه­ریزی مشارکتی به دنبال اشتراک مساعی احاد مردم در جریان برنامه­ریزی برای توسعه شهری به ویژه در سطح محلی است. این نوع برنامه­ریزی به دنبال شکل­گیری هر سیستم برنامه­ریزی مردم­گرا و مبتنی بر توسعه اجتماعات محلی می­باشد. اهداف برنامه­هایی که به دنبال جلب مشارکت مردم است عبارت­اند از: افزایش اعتماد مردم در سطح جامعه، آموزش شهروندان، مشروعیت بخشیدن به فعالیت­ها، ارتقای ضریب موفقیت فعالیت­ها و عملکردها، ارتقای ضمانت اجرایی فعالیت­ها و توانمندسازی جامعه در زمینه­هایی چون توان درک مشکلات جمعی و توان اندیشیدن درباره راه حل مشکلات جمعی. 

مشارکت­های مردمی در امور مختلف جامعه از اهمیت بسیاری برخوردار است و امروزه از آن به عنوان یکی از معیارهای ارزشیابی کیفیت محیط نام برده می­شود. در این زمینه شهر اسلامی مأمن شیوه­ای از زندگی است که در آن همگان در تصمیم­گیری و اجرای امور به ویژه در سطح محله­ای مشارکت دارند و مساجد در قالب میعادگاه چنین مشارکت و تجمعاتی از اهمیتی به سزا برخوردار است. 

مساجد در جوامع اسلامی از صدر اسلام تاکنون بیش از آنکه صرفا منزلگاهی برای راز و نیاز و عبادت معبود باشند، محل برقراری ارتباط میان عابدان و افراد امت اسلامی با یکدیگر و محلی برای مشارکت و استمداد برای حل مشکلات اجتماعی جامعه بوده­اند در طول تاریخ اسلام، مساجد همواره دارای توان بالقوه لازم (کالبدی، عملکردی) جهت جلب مشارکت­های مردمی درسطح محلات بوده­اند. تشریک مساعی مردم در بر گزاری آیین­های مذهبی و اجتماعی (نظیر برگزاری مراسم مذهبی در ایام محرم و صفر یا ماه مبارک رمضان ) می­تواند به عنوان الگو در زمینه جلب مشارکت­های مردمی در سایر امور اجتماعی و فرهنگی نیز مورد بهره­برداری قرار گیرند. 

۴ـ ۲ـ ۴ تنوع فعالیت ها و عملکردها

همان­گونه که قبلا نیز عنوان شد هرچه فعالیت­های سازگار در یک فضای شهری متنوع­تر و بیشتر باشد بر میزان استفاده­کنندگان از فضا افزوده می­شود. میزان استفاده از فضا نیز به عنوان شاخصی برای سنجش موفقیت و عدم موفقیت یک فضای شهری به کار برده می­شود. لذا می­توان نتیجه گرفت که تنوع عملکردی در هر فضا و محیط­های پیرامونی آن می­تواند عاملی جهت تقویت میزان استفاده از فضا و در پی آن افزایش کیفیت محیط باشد. 

در محیط سنتی اسلام، استفاده از مسجد به گونه­ای ایده­آل بود؛ زیرا مسجد به عنوان مکانی چند منظوره برای عبادت و گردهمایی، قرائت قرآن، تصمیم­گیری سیاسی و نیز مکانی برای استراحت مورد استفاده قرار می­گرفت. بر اساس اسناد و شواهد تاریخی در زمان نبی مکرم اسلام۶ (حتی سالها پس از رحلت ایشان) مساجد فقط به عنوان محلی برای عبادت یا ارتباط با خدا استفاده نمی­شدند، بلکه همواره در سیره نبوی۶ مسجد علاوه بر عملکرد عبادی، عملکردهای متنوع دیگر اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نیز داشته است. تنوع و کثرت فعالیت­ها و عملکردهای اجتماعی مساجد در زمان رسول خدا۶ به گونه­ای است که می­توان گفت؛ مساجد در سیره نبوی۶ وسیله­ای برای تجلی دین اسلام و نمود عینی تلاش پیامبر برای ارتقاء زندگی اجتماعی مردم جامعه خود بوده است. مسجد مدینه در صدر اسلام تنها برای ادای فریضه نماز نبود، بلکه مرکز جنب وجوش و فعالیت‌های دینی و اجتماعی مسلمانان همان مسجد بود. 

از کارکردهای دیگر مساجد می­توان به کارکرد قضایی، کارکرد مددکاری اجتماعی، کارکرد فرهنگی و کارکردهای آموزشی اشاره کرد. یکی از مهم­ترین کارکردها در مساجد، کارکرد آموزشی بوده است که از بدو تأسیس مسجد، در درون آن جای گرفته است و همواره با نشیب و فرازهایی به عنوان یکی از کارکردهایی که در درون و یا کنار مسجد قرار داشته، مطرح می­شود. در محیط سنتی اسلام تمام معارف و احکام اسلامی، اعم از آموزش و پرورش، در مسجد گفته می‌‌شد، همه گونه تعلیمات دینی و علمی، حتی امور مربوط به خواندن و نوشتن در آنجا انجام می‌گرفت. تا آغاز قرن چهارم هجری غالباً مساجد، در غیر اوقات نماز، نقش مدارس را ایفا می­کرده­اند، حتی بعدها که مراکز تحصیلی از مساجد به مدارس منتقل گردید، باز مدارس در جنب مساجد ساخته می­‌شد و از این طریق پیوند ناگسستنی دین و علم به نمایش گذارده می­‌شد. بارگزاری و جانشینی عملکردهای متنوع و متعدد در درون مساجد و هم­چنین استفاده از کاربری­های متنوع در فضاهای پیرامونی مساجد از دیرباز در شهرهای اسلامی رواج داشته است. در تاریخ اسلام مساجد هیچگاه منحصرا به عبادت اختصاص نداشته­اند؛ بلکه همواره علاوه بر تشکیل مراسم عبادی، نماز، جلسات وعظ و ارشاد، حلقه­های درس و بحث نیز در آن تشکیل می­شده است که این امر پس از جدا شدن فضای مدرسه­ها از مساجد (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم ) ادامه داشته است. 

کارکرد دیگر مساجد برپایی مراسم آیینی، هم­چون برگزاری مراسم تعزیه خوانی، مراسم سوگواری، برگزاری مراسم دعا و نیایش در ایام ویژه است. اساسا به نظر می­رسد که در طراحی کالبدی و برنامه­ریزی عملکردی مساجد همواره توجهی خاص به قابلیت انعطاف­پذیری و تغییر عملکرد برای فضا در نظر گرفته می­شده است. به این منظور معمولا در شهرهای اسلامی، مساجد از نظر دامنه، تنوع و حوزه عملکردی آنها به انواع مختلفی تقسیم می­شدند؛ مثل مساجد جامع، مساجد متوسط محله­ای، مساجد کوچک و مسجدِ مدرسه­ها. 

از جمله کارکردهای دیگر مساجد در طول تاریخ، کارکرد سیاسی آنها بوده است. همیشه مساجد هم­چون ابزار نظارتی برای حاکمان عمل می­کرده­اند و آنان همواره برای مشروعیت بخشیدن به حکومت خود مجبور به نزدیکی به مساجد و عالمان و قدرت­های مذهبی بودند. از این رو حاکمان سیاسی هر گاه از عالمان و قدرت های مذهبی دور می­شدند و از حمایت­های آنان محروم می­شدند سعی در احداث مساجد و قدرتهای مذهبی وابسته به خود می­نمودند که از آنها به عنوان مساجد درباری یاد می­شده است. 

همچنین کاربری­های گوناگون اطراف مسجد بیان کننده جوّ فعال و پویا و ارزش بالای زمین در اطراف مسجد جامع بود. کاربری­های تجاری، فرهنگی (انجمن­های گوناگون، کتابخانه) جهانگردی (مهمانسراها و رستورانها و..) و خرده­فروشی­های دیگر سبب افزایش میزان مطللوبیت، محیط برای افراد جامعه می­شده است.

۵ـ ۲ ـ ۴وجود حس تعلق مکانی در محیط

حس تعلق به مکان،یکی دیگر از معیارهای کیفیت محیط است. احساس تعلق خاطر داشتن به گروه، جامعه و مکانی خاص از جمله احساسات ضروری در زندگی اجتماعی بشر است. از دیدگاه روان­شناسی اجتماعی حس تعلق اجتماعی زبان و چارچوبی را پدید می­آورد که به وسیله آن ما از نحوه عملکرد افراد در گروه­ها و اجتماعات دانش و آگاهی پیدا می­کنیم.

وجود این حس سبب می­گردد که از یک سو فرد در جامعه و محیط به شکل بالنده و پویا عمل نماید و از سوی دیگر موجب می­گردد که فرد، گروه، جامعه و مکان (محله، شهر و.. ) را متعلق  به خود بداند و در جهت اعتلاء، ارتقاء و توسعه آن بکوشد. داشتن حس تعلق منجر به تولید حسِّ داشتن سرنوشت مشترک نیز می­شود، حسی که از نظر روانشناسی موجب بروز همکاری، تعاون و مشارکت در میان اعضاء هر گروه و جامعه می­گردد. حس تعلق به محیط و مکان (محله و شهر) نیز نوعی از احساس تعلق است. بودن این حس، ضمن اینکه برای فرد نوعی تشخّص و بالندگی به همراه دارد، سبب می­شود که ساکنان در فعالیت­های اجتماعی مربوط به مکان مورد نظر احساس مسئولیت کنند و در آن مشارکت نمایند. به عبارتی حس تعلق مکانی میزان مشارکت­پذیری افراد یک محله یا شهر را در امور مربوط به آن افزایش می­دهد. 

در جامعه اسلامی مردم از بدو تاسیس و احداث مساجد، آن­ را خانه خود و آن را فضا و کالبدی خاکی می­دانستند که هیچ مالک و صاحب زمینی نداشتند. از سوی دیگر مشارکت احاد مردم در فعالیت­های مساجد و تبدیل شدن آنها به مراکز مردمی و غیر انتفاعی، سبب تقویت حس تعلق مردم به مساجد می­شده است. عامل دیگر در این زمینه نبود سیستم مدیریت دولتی در اداره مساجد بوده است. این عوامل سبب می­شده است که مردم همواره احساس تعلق خاصی به مساجد داشته باشند.

هم­چنین مساجد با عملکردها و فعالیت­های متنوع و جذب احاد جامعه در درون خود همواره محور تحکیم انسجام اجتماعی در محلات به شمار می­آمدند. افزایش انسجام و همبستگی اجتماعی سبب افزایش میزان خشنودی شهروندان از محیط می­شده و این عامل خود سبب افزایش میزان تعلق افراد به محیط خواهد­شد.

نتیجه­گیری

توجه به کیفیت محیط در زمان حاضر به علت مشکلات فراوان در جوامع انسانی ضروری به نظر می­رسد. برای ارتقاء کیفیت باید در سه محور به فعالیت پرداخت:‌

الف) توجه به انسان و ارتقاء فردی و روانی آن به عنوان اصلی­ترین عامل تشکیل دهنده محیط؛ 

ب) توجه به اجتماع و روابط و تعاملات انسانی و اجتماعی؛

ج) توجه به کالبد و محیط مصنوع؛

برای ارتقاء کیفیت محیط در جوامع اسلامی، مساجد می­توانند در هر سه محور تاثیرگذار باشند. پیشینه قوی و سابقه غنی مساجد بیانگر نقش ارزنده آن­ها در سه زمینه یاد شده است. مساجد می­توانند تاثیری به سزا در تعالی فردی و روانی افراد جامعه داشته­ باشند. بی شک داشتن محیطی آرام و آسوده در گرو حاکمیت افراد سالم و صالح به لحاظ روانی و جسمانی است. هم­چنین مساجد در زمینه گسترش و تقویت روابط اجتماعی نیز تاثیرگذارند. تنوع فعالیت­ها و عملکردها و افزایش مشارکت­های مردمی و ارتقاء امنیت اجتماعی و تقویت انسجام اجتماعی از جمله تاثیرات مثبت مساجد در کیفیت محیط است. مساجد همواره در شکل­گیری کالبد شهرها و سکونت­گاه­های اسلامی نقش آفرینی کرده­اند. تقویت هویت اسلامی و ملی، ارتقاء خوانایی و معنایی محیط، افزایش نشاط و سرزندگی محیط، ارتقای حس تعلق مکانی و تقویت حس مکان از جمله آثار کالبدی مساجد بود که در این مقاله به آن اشاره شد. 

بدیهی است وی‍ژگی­هایی که در این مقاله به آن پرداخته شد، بازگرفته از الگوهای کامل عرضه شده از مساجد در طول تاریخ شکل­گیری آنها بوده است، لکن پاسخ به این سؤال که در زمان حاضر مساجد تا چه میزان در تحقق الگوهای مطرح شده حرکت می­کنند و تا چه میزان در زمینه این تاثیرگذاری موفق بوده­اند، خود نیازمند تحقیق یا تحقیقات دیگری است. 

جدول شماره (۱) مؤلفه­های تاثیرگذار مسجد و نمودهای کالبدی و عملکردی آن در ارتقاء کیفیت محیط

 

عوامل زمینه های تاثیر گذار بر کیفیت محیط نمود های کالبدی و عملکردی در مساجد   

عوامل کالبدی هویت بخشی به محیط عوامل کالبدی نظیر ( گنبد، مناره، صحن) عملکردهایی که تداوم و استمرار هویت دینی و مذهبی را در پی دارد   

ایجاد نشاط و سرزندگی در محیط عوامل کالبدی همچون صحن و حیاط و استفاده از عنصر آب وجود تنوع عملکردها و فضاها نوعی نشاط و سرزندگی رابه محیط القاء می­کند.   

تقویت دسترسی به فضاهای شهری لزوم نزدیکی مسجد به منازل مسکونی در محلات و تعبیه دستیابی متعدد برای آن تقویت­کننده مفهوم دسترسی به فضاهای شهری در شهر اسلامی است.   

تقویت حس مکان در محیط

عوامل کالبدی و نحوه طراحی که سبب تقویت خوانایی محیط شده و در زمینه معنابخشی و جهت دادن  به آن موثر می­باشد، تقویت کننده حس مکان برای ساکنین، عابرین و ناظرین و استفاده کنندگان از فضای شهری می­باشد.   

حفظ و ارتقاء پایداری محیط 

استفاده چند منظوره از فضا برای عملکردهای متنوع، نزدیکی به منازل برای صرفه جویی زمان و هزینه و خود­بسندگی در کاربرد مصالح همگی از عوامل توجه به معیار پایداری در خلق فضاهای شهری در جامعه اسلامی به شمار می آیند.   

عوامل اجتماعی ـ فرهنگی تقویت انسجام اجتماعی تنوع عملکردها، تعدد استفاده کنندگان، تقویت تعاملات اجتماعی و در پی آن تقویت انسجام اجتماعی در محیط از جمله تاثیرات اجتماعی مساجد در جامعه است.   

تقویت امنیت اجتماعی در محیط 

شرکت در آیین­های عبادی و مذهبی مساجد تقویت تقوا، درستکاری و اخلاق حسنه و اصلاح فرد و جامعه و در پی آن تقویت امنیت اجتماعی در محیط را به همراه دارد.   

  مشارکت های مردمی

تشریک مساعی احاد مردم در انجام فعالیتهای مساجد به ویژه در برگزاری آیین­های مذهبی و اجتماعی می­تواند زمینه­ساز مشارکت­های گسترده و سازمان یافته مردم در سطح جامعه باشد.   

  تنوع فعالیت ها و عملکردها 

وجود عملکردهای متنوع اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، سیاسی و....   

وجود حس تعلق مکانی   مسجد مالک زمینی ندارد، شرکت احاد مردم به شکل داوطلبانه در اداره آن و مدیریت غیر دولتی سبب تقویت حس تعلق به کالبد و محیط می­شود  

ماخذ : نگارندگان

منابع

۱. شماعی، علی و پوراحمد، احمد؛ بهسازی و نوسازی شهری از دیدگاه علم جغرافیا، انتشارات دانشگاه تهران،۱۳۸۴.

۲. بحرینی، حسین؛ فرایند طراحی شهری،  انتشارات دانشگاه تهران،۱۳۷۷.

۳. لینچ، کوین؛ سیمای شهر، ترجمه منوچهر مزینی، انتشارات دانشگاه تهران،۱۳۷۴.

۴. گلکار، کوروش؛ طراحی شهری و جایگاه آن در سلسله مراتب طرح­های توسعه شهری تهران، انجمن صنفی مهندسان مشاور معمار و شهرساز ۱۳۸۱

۵. بحرینی، حسین و طبیبیان، منوچهر؛ مدل ارزیابی کیفیت محیط زیست شهری، مجله محیط شناسی – دوره ۲۴- شماره ۲۱ – ۱۳۷۷

۶. براند فری، هیلدر؛ طراحی شهری به سوی یک شکل پایدارتر شهر، ترجمه حسین بحرینی انتشارات شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری ۱۳۸۳

۷. رفیعیان، مجتبی و سیفایی، مهسا ؛ فضاهای عمومی شهری، بازنگری و ارزیابی کیفی، نشریه هنرهای زیبا، شماره ۲۳، ۱۳۸۴

۸. معروفی، سکینه؛ برنامه ریزی شهری مقوله ای اجتماعی و کالبدی، مجله شهرنگار شماره ۲۳، ۱۳۸۳

۹. پاکزاد، جهانشاه؛  طراحی شهری چیست،  مجله آبادی سال هفتم شماره ۲۵ 

۱۰. پارسی، حمید رضا؛ شناخت محتوای فضای شهر،  مجله هنرهای زیبا شماره ۱۱ 

۱۱. کورز، لوئیس؛  زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی، مترجم: محسن ثلاثی، چاپ چهاردهم، انتشارات علمی -۱۳۸۷ 

۱۲. امین زاده، بهناز؛ حیاط مساجد بررسی تاریخی و سیر تحول آن، مجموعه مقالات همایش مسجد،انتشارات دانشگاه هنر ۱۳۷۸

۱۳. مرتضی، هشام؛ اصول سنتی ساخت و ساز در اسلام، مترجم: ابوالفضل مشکینی و کیومرث حبیبی، انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری ۱۳۸۷ 

۱۴. حاج سید جوادی، فریبرز؛ مسجد – مدرسه ها –،مجموعه مقالات همایش مسجد، انتشارات دانشگاه هنر ۱۳۷۸ 

۱۵. پورجعفر، محمد رضا؛ توجه به معیارهای طراحی شهری و معماری در مساجد قدیمی (مورد مطالعه مسجد جامع دهلی )، مجله مدرس هنر شماره سال ۱۳۸۱ 

۱۶. سلطان زاده، حسین؛ روند شکل گیری شهرها و مراکز مذهبی در ایران، تهران انتشارات آگاه سال ۱۳۶۱

۱۷. شکاری، جواد؛ معماری مسجد در نظام اسلامی، مجله فرهنگ مسجد، شماره ۶۳ سال ۱۳۸۰ 

۱۸. رنجبر کرمانی، علی محمد؛ بررسی تطبیقی معماری نیایش¬گاه¬های غربی و مساجد،فروغ مسجد، انتشارات ثقلین 

۱۹. خسرو خاور، فرهاد؛ سخنرانی شهرها و خاطره جمعی، خانه هنرمندان سال ۱۳۸۳ 

۲۰. پاپاروپور، الکساند؛  معماری اسلامی، مترجم : حشمت جزیی 

۲۱. عارفی، محمد؛ نقش مسجد در امنیت اجتماع محله ای 

۲۲. عبدی دانشپور، زهره؛ در آمدی بر نظریه های برنامه ریزی با تاکید ویژه بر برنامه ریزی شهری، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی سال ۱۳۸۷ 

۲۳. مطهری، مرتضی؛ خدمات متقابل اسلام و ایران، شرکت سهامی انتشار سال ۱۳۴۹

۲۴. الویری، محسن؛ مسجد الگوی جامعه دینی، مجموعه مقالات برگزیده سومین همایش هفته جهانی مساجد (فروغ مسجد ) سال ۱۳۸۵