مقدمه

در نظام آموزش جدید، برای هر بخش از گسترۀ علم، رشته تخصصی طراحی شده است. چنین تلاشی از آن جهت بوده که تخصصی‌کردن رشته‌ها، بهره‌وری را افزایش داده و امکان پرداختن به موضوعات نوین را تسهیل می‌‌کند. و البته طراحی و راه‌اندازی رشته‌ها فرایندی پیش رونده و تکاملی است؛ به نحوی که همچنان رشته‌های علمی در حال زایش و گسترش‌اند. به علاوه طی سال‌های اخیر و حسب ضرورت‌های بوجود آمده در نیازهای محیطی- اجتماعی و فاصله گرفتن شاخه‌های علم از یکدیگر، طراحی رشته‌ها به سوی چندرشته‌ای، میان رشته‌ای و فرا رشته‌ای در حال دگردیسی است. در کنار چنین تحولاتی در آموزش، نظام‌های درسی نیز به سمت کاربردی شدن و تحصیلات تکمیلی در حال حرکتند؛ طراحی دوره‌های مدیریت اجرایی، مدیریت کسب و کار و نظایر آن، از این قبیل‌اند.

یکی از عرصه‌های اجتماعی مهم جامعه اسلامی مسجد است. مساجد اولین و مهم‌ترین پایگاه مسلمانان بوده‌ که فراتر از کارکردهای عبادی، دارای نقش‌های متنوعی چون تعلیم و تربیت، ارتباط اجتماعی، فرهنگ‌سازی، حل اختلاف بین مؤمنان، سازماندهی و آمادگی نظامی و اداره عمومی بوده است. از طرف دیگر، نگاه مدرن تلاش دارد که کارکردهای اصیل مسجد را از آن ربوده و به نهادهای جدید که با فضای معنوی مسجد بیگانه‌اند، واگذار نماید. بوجود آوردن سازمان جدید آموزش و پرورش، دادگستری، شهرداری و حتی سازمان‌های متأخرتری مثل فرهنگ‌سرا و سرای محله از این قبیل‌اند.

علی‌رغم تأکید فراوان معمار کبیر انقلاب و مقام معظم رهبری بر ضرورت حفظ جایگاه مسجد و نگاه راهبردی به آن، مع‌الاسف امروز مسجد در نگاه برنامه‌ریزان هندسه اقتدار نظام و الگوی اسلامی ایراني پیشرفت از شأن و منزلت درخوری برخوردار نیست. با توجه به تنوع کارکردی مسجد و انتظارات به حق از این نهاد مقدس از جانب رهبر معظم انقلاب و متدینین، هر اقدامی در مسیر رشد و بالندگی این نهاد مقدس مرضی خدای تبارک و تعالی و موجب رشد و بالندگی جامعه اسلامی خواهد شد.

یکی از اقدامات ضروری که چنین مهمی را تسهیل می‌کند حرکت به سمت نگاه تخصصی به مسجد و برنامه‌ریزی آموزشی- پژوهشی تخصصی دربارۀ این موضوع است. در دوره معاصر و با توجه به پیچیدگی‌های اجتماعی، ساختارهای سنتی، پاسخگو نبوده و نیازمند بازسازماندهی آنها هستیم. این مسئله پیش از این توسط شهید مطهری و ذیل مسئله تحول در سازمان روحانیت مطرح شده است. همچنین مقام معظم رهبری نیز این مهم را مکرراً در دیدارهای خود با اصحاب حوزه مطرح نموده‌اند.

اگرچه در لبیک به ندای رهبر انقلاب حوزه علمیه تحولات قابل تقدیری را از خود نشان داده است اما همچنان این تحولات پاسخگوی نیازهای جامعه نیستند. از طرف دیگر ظرفیت‌های فراوانی هستند، که با برنامه‌ریزی می‌توان آنها را به فعلیت رساند. از آن جمله انبوه دانشجویان در رشته‌های علوم انسانی و استعدادهای فراوان در حوزه‌های علمیه که آمادگی هدایت به سمت معارف مورد نیاز جامعه که از طریق مساجد قابل انتقال‌اند دارند.

نویسنده در این مقاله طرح اولیه رشته اداره امور مساجد را ارائه می‌دهد و البته معتقد است این طرح در ابتدای راه است و با استفاده از نظر خبرگان حوزه و دانشگاه قابل تقویت و تکمیل بوده و به واسطه همت‌های بلند و مخلصانه قابلیت اجرا خواهد یافت.

محقق در پی بررسی پیشینه پژوهش‌های مرتبط، مقاله و یا پژوهشی مستقل در این موضوع را نیافت. در عین حال در بین تحقیقات فراوانی که مسجد و یا برنامه درسی را به نحو کلی و مستقل مورد توجه قرار داده اند به نکات قابل توجهی دست یافت. کاستی عمده اقدامات و پژوهش‌های گذشته که ضرورت طراحی این رشته را نمایان می‌سازد را ذیل دو عنوان کلی می‌توان ذکر نمود. اولین کاستی در اقدامات صورت گرفته، ناظر به عدم نگاه تخصصی به موضوع مسجد است. در رشته‌های مرتبط درسی به بررسی کلی مدیریت فرهنگی پرداخته شده است و آموزش‌های لازم و تخصصی در باب مسجد ارائه نمی‌شود. (مثل برنامه درسی کارشناسی ارشد مدیریت فرهنگی) دومین کاستی ناظر به عدم توجه به جامعیت و گستردگی موضوع مسجد و بازنمایی آن در برنامه درسی است. تنوع کارکردی مسجد چه در نگاه خرد( ناظر به یک مسجد خاص) و کلان (مجموعه مساجد و نگاه سیاستی) اقتضا می‌کند که انبوهی از گرایش‌های آموزشی و تحقیقاتی را ذیل رشته مذکور لحاظ نمود.

با توجه به ضرورت‌ها و کاستی‌های ذکر شده، هدف این پژوهش ارائه الگوی اولیه برنامه درسی رشته مدیریت امور مساجد است. سؤال اصلی پژوهش ناظر به مختصات مطلوب رشته خواهد بود؛ اینکه الگوی مطلوب برنامه ریزی درسی چیست، نیازهای جامعه و مسجد که بایستی در برنامه لحاظ شوند، ویژگی‌های ورودی‌ها کدامند و اهداف دوره چه خواهند بود از سؤالات فرعی این تحقیق خواهند بود.

روش پژوهش توصیفی- تحلیلی خواهد بود. محقق با بررسی کتابخانه‌ای تحقیقات و مستندات گذشته تلاش دارد  به سؤالات مذکور در تحقیق پاسخ دهد.

 

الف) مرور مطالعات و اقدمات گذشته

در این قسمت، ابتدا در خصوص بستر اجرای برنامه درسی یعنی دانشگاه دینی به معنای اعم آن خواهیم پرداخت. این قسمت بخشی از مطالعات قبلی است که توسط بابک حمیدیا زیر نظارت نویسنده در سال 1393 در دانشگاه امام صادق(ع) انجام شده است.

 

1. دانشگاه دینی در سطح جهانی

از آنجایی که دانشگاه دینی مفهومی انتزاعی است که مصادیق آن در قالب ادیان مختلف ظهور و بروز می‌کند لذا تعریف جامع و دقیقی از این مفهوم تاکنون صورت نپذیرفته است. با بررسی‌های صورت گرفته، مراکز آموزشی که به نوعـی با موضوع دین در ارتباط هستند در متون مربوطه به صورت ذیل تعریف شده‌اند:

مؤسسات ایمان- محور^[1]: عبارت است از کالج، دانشگاه، مدرسه علوم دینی یا مرکز آموزشی که توسط یک نهاد مذهبی حمایت می‌گردد.

مدارس علوم دینی^[2]: مدارسی که در آن صرفاً علوم دینی تدریس می‌‌گردد. این مدارس بیشتر در بین دو دین یهود و مسیحیت رایج است و عمدتاً تحت نظارت یک کلیسا و یا کنیسه می‌باشد و فارغ‌التحصیلان آن در مراکز دینی از جمله کلیسا مشغول به کار می‌گردند. این مدارس در قرن نوزدهم برای تربیت اساتید به کار می‌رفته است. پذیرش این مدارس بیشتر در مقطع دبیرستان و پس از آن (شامل کالج یا دانشگاه) است.^[3] می‌توان این مدارس را با تفاوت‌هایی در سازماندهی شبیه حوزه‌های علمیه در کشورهای اسلامی دانست.

دانشگاه‌/ دانشکده کتب مقدس: در ادیان مختلف دانشگاه هایی با عنوان کتاب مقدس آن دین تأسیس گردیده است. نمونه این دانشگاه‌ها دانشگاه انجیل^[4] است که در آن محور اصلی کتاب مقدس انجیل می‌باشد و کلیه آموزش‌ها و پژوهش‌ها حول کتاب مقدس صورت می‌پذیرد. تفاوت این دانشگاه‌ها با مدارس علوم دینی مسیحی مستثنی کردن فلسفه از برنامه درسی می‌باشد. عمدتاً این دانشگاه‌ها تا سطح کارشناسی می‌باشند.^[5] چنین رشته‌ها و دانشکده‌هایی شبیه دانشکده‌های علوم قرآنی در کشورهای اسلامی می‌باشد.

دانشگاه اخلاقی : دانشگاهی که فرامین اخلاقی در آن رعایت می‌گردد و در فرهنگ آن تثبیت شده است.

دانشگاه فضیلت‌گرا: جان نیکسون^[6] در کتاب خود با عنوان به سوی دانشگاه فضیلت‌گرا^[7]، با به چالش کشاندن نگاه رایجی که نسبت به دانشگاه خوب^[8] وجود دارد، سعی دارد بنیان‌های اخلاقی کارکردهای دانشگاهی را  اعم از آموزش، پژوهش، دانش‌پژوهی^[9] و به طور کلی روابط دانشگاهی، بازتعریف نماید. در نگاه رایج، همواره دانشگاه خوب دانشگاهی است که به لحاظ کارآیی اقتصادی، مدیریتی اثربخش داشته باشد. کارآفرینی، پیشرفت و نوآوری رقابتی نیز از جمله معیارهای مهم ارزیابی و قضاوت در خصوص یک دانشگاه نیک به شمار می‌رود. اما طبق نظر نیکسون این قبیل اهداف و شاخص‌ها، پیوسته در بیشتر دانشگاه‌‌ها پیگیری می‌شود و آنچه در خصوص یک دانشگاه خوب از اذهان دور می‌ماند، تعالی دانشگاهی^[10] و نفع عامه^[11] است. هدف نیکسون آن است که ضعف رهبری فکری مدیران دانشگاه‌ها و سیاست‌گذاران آموزش‌عالی را نسبت به غفلت از منافع عمومی، در اثر حاکمیت بیش از حد نظام سرمایه‌داری غرب که بعد از بحران مالی سال 2008 رو به افول است  به آنها گوشزد نموده و ایشان را نسبت به مسؤولیت‌های اخلاقی‌ و فرهنگی‌ای که در قبال دانشگاه‌ها و جامعه‌شان بر عهده دارند، بیدار نماید. (Nixon, 2010) این رویکرد به دانشگاه سبب پایه‌گذاری دانشگاهی نوین با رویکردهای فضیلت‌گرا می‌باشد. در این رویکرد تأکید اصلی بیشتر بر فرهنگ دانشگاهی می‌باشد.

دانشکده‌های دین‌شناسی یا علم الادیان^[12]: دین شناسی، دین‌پژوهی یا مطالعات ادیان، عنوانی است که تقریباً از دهه ۶۰ میلادی به خصوص در آمریکا برای اشاره به یک رشته دانشگاهی مستقل در حوزه علوم انسانی (Humanities) به‌کار می‌رود. پیش از رواج این اصطلاح، عناوینی همچون ادیان هم‌سنجشی یا تطبیقی^[13]  نیز به‌کار برده می‌شدند. زادگاه این رشته، همانند سایر رشته‌های نوین علوم انسانی اروپاست. مکس مولر^[14]  آلمانی کسی بود که اولین کرسی استادی با عنوان ادیان تطبیقی در دانشگاه آکسفورد به افتخار   وی افتتاح شد. عنوان اخیر در واقع معادل انگلیسی‌ای بود که در قبال اصطلاح آلمانی religionswissenschaft که معنای لغوی آن علم ادیان  است برابر نهاده شده بود. از مکس مولر کتابی با همین عنوان به زبان انگلیسی به جای مانده است که به عنوان نخستین متن کلاسیک این رشته از آن یاد می‌شود.

دانشکده‌ الهیات: در دانشگاه‌های جهان دانشکده‌هایی تحت عنوان دانشکده الهیات وجود دارد که به بررسی ماهوی یک دین می‌پردازند. معادل این دانشکده‌ها در ایران نیز وجود دارد و تحت همین عنوان مشغول به فعالیت می‌باشند. مباحثی همچون کلام اسلامی نیز با محتویات این رشته قرابت زیادی دارد.

دانشگاه‌های ادیان: دانشگاه‌هایی که به دلیل وابستگی به دین خاصی عنوان آن دین را برای دانشگاه خود انتخاب نموده‌اند. این دانشگاه‌ها متناسب با هر دین و گرایش مذهبی تعریف شده‌اند و برخی دارای انجمن‌های خاصی نیز می‌باشند. در بررسی این دسته دانشگاه‌ها صرف تسمیه دانشگاه به دین خاص مد نظر بوده و امکان دارد مصادیق این دسته از دانشگاه‌ها هم‌پوشانی با سایر تعاریف داشته باشند. دانشگاه‌های مسیحی، دانشگاه‌های یهودی، دانشگاه‌های اسلامی، دانشگاه‌های بودایی و .... از این نوع دانشگاه‌ها می‌باشند.

 

در جدول روبه‌رو منظر تعریف دانشگاه دینی، تعریف و مصادیق مذکور در خصوص دانشگاه اسلامی آورده شده است:

 

در این مقاله تلاش شد برخی برنامه‌های درسی نزدیک به هم شناسایی شوند. برای مثال دانشگاه مک فیلد(www.mihe.org.uk) در انگلستان در دانشکده علوم اداری خود رشته مدیریت امور مساجد را با سه گرایش مدیریت مالی مساجد و مدیریت اوقاف و مدیریت رفتار سازمانی تعریف نموده است.

همچنین دانشگاه واشنگتن رشته مدیریت امور کلیساها را در سه گرایش امور راهبان، امور تامین مالی و تبلیغات تعریف نموده است.

 

2. مدارس امام خطیب ترکیه

کشور ترکیه علی‌رغم تأکید بر لائیتسه در اداره کشور، هم‌چنان امور مذهبی را به صورت دولتی کنترل و هدایت می‌کند. یکی از بزرگ‌ترین وزارت‌خانه‌های این کشور، سازمان دیانت است که راهبری و مدیریت شئون مذهبی و امور مساجد را بر عهده دارد.

بر اساس آمار سازمان دیانت تعداد مساجد ترکیه نزدیک به 75 هزار مسجد است که در حدود 64 هزار مسجد دارای کادر و مابقی فاقد کادر هستند. تعداد پرسنل مساجد زیر نظر سازمان 67 هزار نفر شامل 57342 نفر امام خطیب و 9849 نفر مؤذن - خادم هستند.

مدارس امام خطیب که زیر نظر این سازمان قرار دارد مسئولیت آموزش و تربیت نیرو برای امور مذهبی و مساجد را عهده دار است. همچنین این مجموعه در 9 مرکز، آموزش سازمان امر تعلیم پرسنل شاغل در مناطق مختلف انجام می‌پذیرد. در مدت 3 سال تعداد 4648 نفر در مراکز آموزشی مذکور آموزش دیده‌اند. علاوه بر این، دو مرکز آموزشی استانبول و قونیه به عنوان مراکز ویژه آموزشی تعیین شده‌اند. در مراکز مذکور از سال 1976 تاکنون تعداد 531 نفر آموزش دینی به عنوان شغل دیده‌اند. در کلاس‌های مذکور، پرسنلی که از دانشکده‌های الهیات فارغ التحصیل شده‌اند مدت دو تا پنج سال به امر یادگیری تخصصی دین مشغول می‌شوند و افراد موفق با عنوان مفتی و واعظ منصوب می‌شوند.

سازمان دیانت همچنین به برقراری کلاس‌های مربوط به اذان و خطابه اقدام نموده است. کلاس‌های مذکور با هدف آموزش اذان خوانی با صدای خوش و همچنین ایراد خطابه و سخنرانی به شیوه امام خطیب‌ها تشکیل می‌گردند. تاکنون حدود 1051 نفر مؤذن و 5678 نفر امام خطیب از کلاس‌های مذکور فارغ التحصیل شده‌اند.

در داخل کشور نیز فعالیت‌های مأجوری صورت گرفته است. سفیران هدایت-مرکز آموزش‌های تخصصی تبلیغ حوزه علمیه قم نمونه‌ای از این فعالیت‌هاست. این مرکز دارای اهداف زیر است:

 

الف) اهداف آموزشی:

1 - آشنایی با علوم مورد نیاز مبلغ، برای استفاده از منابع اسلامی؛

2 - تسلط بر فنون و مهارتهای تبلیغی؛

3 - آشنایی با معارف اسلامی و مباحث مورد نیاز مخاطبان .

 

ب) اهداف تربیتی:

1 - نهادینه شدن اخلاق اسلامی و حسن سلوک اجتماعی؛

2 - افزایش تقلید نسبت به احکام شرعی و دستورات دینی؛

3 - رشد انگیزه دفاع از اسلام و نظام اسلامی .

دروس آموزشی و برنامه‌های تربیتی، براساس اهداف مذکور تدوین شده که برخی از عناوین آنها عبارتند از:

ادبیات، فقه، اصول، منطق، عقاید، تجوید، تفسیر قرآن، حدیث شناسی، روان شناسی، جامعه شناسی، تاریخ و سیره معصومین(ع)، مدیریت، آداب معاشرت، مشاوره و راهنمایی، روش کلاسداری و شیوه‌های تبلیغی.

همچنین در برنامه درسی جدیدی که به وزارت علوم عرضه شده است دوره کارشناسی ارشد مدیریت امور فرهنگی با دو گرایش برنامه ریزی امور فرهنگی و مدیریت امور فرهنگی تا حدودی به موضوع مسجد نزدیک شده‌اند.

جمع‌بندی بحث اینکه دانشگاه‌های دینی پدیده جدیدی نیست از جامع الازهر که از قرن 4 هجری تاکنون فعال بوده است و دانشگاه‌های نوظهور در عربستان و مالزی و رشته‌های مرتبط با مسجد در کشوری مثل انگلیس همه و همه نشان دهندۀ مسئولیت مضاعف سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان داخلی در این زمینه است. رشته‌های موجود داخلی نیز تخصصی مسجد نبوده (توجه عمومی به فرهنگ) و از جامعیت لازم برخوردار نیستند(توجه به بعد عبادی و تبلیغی و غفلت از سایر کارکردها) که ضرورت طراحی رشته را دو چندان می‌کنند.

ب)ضرورت تأسیس رشته اداره امور مسجد

در بخش قبل نشان دادیم دغدغۀ مدیریت فرهنگ و به طور خاص مدیریت مساجد مقولۀ جدیدی نیست و در برخی مراکز علمی و دانشگاهی در قالب رشته‌های رسمی دانشگاهی مورد توجه است. آنچه سؤال برانگیز است این که چرا تاکنون به این موضوع به نحو درخور توجه نشده است؟

چند جواب برای این سؤال وجود دارد:

_ مدیریت مسجد پیچیده نیست. برخی معتقدند مدیریت مسجد پیچیده نیست که بخواهیم برای آن رشته طراحی کنیم. در حالی که وقتی به کارکردهای مسجد در اسلام نگاه می‌کنیم انبوهی از وظایف متوجه مسجد است در حالی‌که هم اکنون به کارکرد حداقلی تنزل یافته است. ما در این مقاله تلاش می‌کنیم گستردگی موضوع را در عناوین دروس نشان دهیم.

_ تاکنون برای این موضوع رشته‌ای تعریف نشده است. برخی منتظرند رشته‌ای در دنیا و خصوصاً در غرب تعریف شود تا بر آن اساس رشته‌ای نو در کشور رونویسی شود. این نگاه منفعلانه متأسفانه حتی در سطوح بالا و برخی برنامه‌ریزان علمی و فرهنگی کشور وجود دارد. ضمن تقبیح این نگاه باید گفت ما در بخش‌های قبلی نشان دادیم مسیحیت منحرف و برخی فرق تازه ساخته در این زمینه فعالیت کرده و رشته و دانشگاه راه انداخته‌اند که باید عبرت آموز باشند. آنچه یک رشته را رشته می‌کند مشابه‌سازی با آنچه موجود است نیست بلکه نیاز واقعی جامعه و اتقان در طراحی دوره است.

_ راه‌اندازی دوره هزینه بالایی دارد. احتمالاً برخی مسئله هزینۀ زیاد تأسیس دانشگاه و مرکز حوزوی مختص این کار را مطرح کنند که در جواب باید گفت در مرحله اول لزومی به تشکیلات مفصلی نیست بلکه می‌توان این رشته را در کنار سایر رشته‌ها ارائه کرد و در گام‌های بعد با جذب منابع از محل موقوفات و خیرات، نسبت به تأسیس دانشگاه امام سجاد(ع) با مأموریت اقامه نماز در جامعه اسلامی اقدام نمود.

_ در صورت برگزاری دوره با کمبود متقاضی مواجه خواهیم شد. در جواب باید گفت امروز نزدیک به دو میلیون دانشجوی علوم انسانی در کشور در حال تحصیل هستند که اگرچه در بدو ورود به دانشگاه از انگیزه بالایی برخوردارند اما به مرور برای بسیاری از ایشان آینده مبهم و ناامید کننده می‌شود (محتوای نامناسب دروس، فضای تحصیل و پژوهش، آینده شغلی و ...). در بین انبوه ایشان قطعاً تعداد قابل توجهی وجود دارند که با گزینش صحیح توانایی ادامه تحصیل در این رشته را دارند. ضمن این که هم اکنون برخی از طلاب برای ادامه تحصیل وارد برخی رشته‌های دانشگاهی می‌شوند که برای ایشان تکرار مکررات و یا بی‌تفاوت نسبت به رسالت حوزوی ایشان است. هدایت بخشی ازطلاب به این عرصه می‌تواند بخشی از نیازهای واقعی را پاسخگو باشد. ضمناً تأسیس رشته لزوماً به معنای گسترش بی‌محابای آن نیست بلکه به مرور زمان و با توجه به امکانات و کشش دانشجو نسبت به گسترش رشته اقدام نمود.

مباحث دینی قابل تبدیل شدن به واحد و کلاس درس نیست.  شاید برخی بگویند در صورتی که مباحث دینی به واحد و کلاس درس تبدیل شوند از اخلاص در آن کاسته می‌شود. در جواب باید گفت اولاً دوگان مخلصان بی‌مدرک و بی اخلاصان با مدرک حداکثر در قواره یک ذو حدین جعلی است. آیا واقعاً برگزاری دوره‌های منظم و هدف‌دار که در پایان دوره گواهی و مدرک هم داده می‌شود از بی‌برنامگی و هدر دادن وقت طلبه و عدم آماده‌سازی وی برای خدمت در مهم‌ترین و استراتژیک ترین پایگاه اسلام خطرناک‌تر است؟ مسئله تشکیلات و کار سازمان یافته و منظم ضروری است؛ آنچه خطرناک است مدرک‌گرایی و غفلت از خطر مدرک‌گرایی است که بایستی در گزینش‌ها و برنامه تربیتی دوره آموزشی به آن توجه نمود.

 

ج) الگو‌های برنامه‌ریزی درسی و طراحی رشته

پس از مرور مطالعات و اقدامات صورت گرفته و ضرورت تأسیس رشته تحصیلی در باره اداره امور مسجد لازم است مقدمتاً در باب الگوهای برنامه‌ریزی درسی^[15] صحبت شود تا بر آن اساس برنامه پیشنهادی ارائه شود. برنامه‌ریزی درسی از لحاظ مفهومی اشاره به فرآیندی دارد که حاصل یا نتیجه آن برنامه درسی است.(برنامه ریزی درسی، 1383)

اگر بخواهیم تجارب یادگیری دانشجویان را در دوره‌های تحصیلی متفاوت مدیریت کنیم تا به یک سلسله اهداف متناسب با نظام ارزشی و شرایط ملی برسند، نیاز به طرح و نقشه داریم. نام این نقشه از نظر علمی برنامه‌درسی است. (ملکی،1387،ص6)

برنامه درسی به‌عنوان یک رشته مستقل، تا سال1900م، مرزهای خود را نمی‌شناخت. در واقع در این سال برنامه‌ریزی درسی به‌تدریج با تألیف کتاب‌های تخصصی رشد یافت؛ به‌خصوص کتاب فرانکلین بوبیت که در 1918م به‌چاپ رسید. پس از آن، مسائل این حوزه، توجه بسیاری از صاحبنظران و متخصصان آموزش را به خود معطوف ساخت. (پروند،1374) دانش‌ سازمان‌یافته حرفه‌ای نیز منجر به تکامل و تالیف نخستین دایره‌المعارف بین‌المللی برنامه درسی در 1991 شد و بدین طریق مطالعات برنامه ‌درسی به‌عنوان یک رشته تخصصی از اوایل قرن بیستم میلادی شکل گرفت. (قورچیان وتن‌ساز،1374)

ایش^[16] (1991) برنامه درسی را به پنج بعد یا جز اصلی تقسیم می‌کند:

1. چارچوبی از مقدمات و مفروضات درباره فراگیرنده درس و جامعه.

2. اهداف عمومی و اختصاصی.

3. محتوا یا ماهیت موضوع، همراه با انتخاب قلمرو و نتیجه حاصل از آن.

4. الگوهای انتقال؛ از جمله روش‌ها و محیط‌های یادگیری.

5. ارزشیابی.

علاوه بر این تقسیم‌بندی، مهر محمدی (1381) عوامل و عناصر تشکیل‌دهنده برنامه درسی را که اغلب در مباحث مربوط به الگوهای برنامه‌ریزی درسی از آن‌ها یاد می‌شود شامل اهداف، محتوا، فعالیت‌های یادگیری فراگیران و بالاخره روش‌های ارزشیابی می‌داند.
 خندان در الگوی برنامه ریزی درسی رشته معارف اسلامی شکل شماره یک را پیشنهاد داده است.(خندان، 1386)

 

د) برنامه درسی پیشنهادی رشته مدیریت امور مساجد

با عنایت به الگوی برنامه درسی و همچنین با توجه به ساختار برنامه درسی مصوب در وزارت علوم برنامه پیشنهادی رشته مدیریت امور مساجد به صورت زیر پیشنهاد می‌شود.

1- عنوان رشته: مدیریت امور مساجد

2- مقطع تحصیلی: کارشناسی ارشد

با توجه به ویژگی‌‌های ورودی‌‌ها که یا از حوزه هستند و یا از دانشگاه.

3- طول دوره: دو و نیم سال

4- سابقۀ دوره:       تأسیسی g     اصلاحیc      تصویبی c

5- ضرورت راه‌اندازی دوره:

6- سیاست‌های اتخاذ شده در تدوین برنامه درسی

میان‌رشته‌ای بودن

دانشجو و طلبه در کنار هم

7- اهداف کلی دوره:

با عنایت به استعداد، توانایی و سطح مسئولیت‌پذیری دانشجو و بر اساس آموزه‌های اسلامی و معارف ناب قرآن و اهل‌بیت(ع) و منویات ولی معظم فقیه و با تأکید بر مطالعات و پژوهش‌های میان‌رشته‌ای و فرارشته‌ای این دوره با هدف کلی اقامه نماز در جامعه اسلامی و نیل به مسجد طراز اسلامی در چهار مسیر برگزار می‌شود:

7-1. تربیت امام جماعت در تراز مسجد اسلامی در سطح ملی و بین المللی از بین طلاب علوم دینی با حداقل مدرک سطح 2 در بدو ورود.

7-2. تربیت معین امور مسجد(جهت عضویت در هیئت امنا، مدیریت امور داخلی مسجد و ...) در تراز مسجد اسلامی از بین طلاب علوم دینی با حداقل مدرک سطح 2 در بدو ورود و یا کارشناسی رشته‌های مرتبط مثل مدیریت، حقوق، الهیات، معماری،  علوم اجتماعی، روان‌شناسی، مددکاری اجتماعی، مطالعات خانواده و زنان و ...

7-3. تربیت محقق و صاحب نظر در مطالعات مسجد از بین طلاب علوم دینی با حداقل مدرک سطح 2 در بدو ورود و یا کارشناسی رشته‌های مرتبط مثل مدیریت، حقوق، الهیات، معماری،  علوم اجتماعی، روان‌شناسی و ... .

7-4. تربیت کارشناس و مدیر و مشاور در امر سیاست‌گذاری امور مساجد از بین طلاب علوم دینی با حداقل مدرک سطح 2 در بدو ورود و یا کارشناسی رشته‌های مرتبط مثل مدیریت، حقوق، الهیات، معماری، علوم اجتماعی، روان‌شناسی و ...

8- دسته بندی اهداف:

8-1. اهداف شناختی:

دستیابی به عمق و مرزهای مطالعات حوزه مسجد و مدیریت اسلامی.

درک و فهم نظریه‌ها و الگوهای مرسوم در مدیریت متعارف و اسلامی.

کاربرد و استعمال نظریه‌ها در عمل و دستیابی به قابلیت واکنش مدبرانه به شرایط واقعی در باب مسجد.

تجزیه و تحلیل و تفسیر مؤلفه‌ها و اصول مندرج در مدیریت و سازماندهی آنها بر اساس مبانی اسلامی.

ایجاد ساختارهای جدید، مدل‌ها، رویکردها و ایده‌های نو در مدیریت مسجد بر اساس آموزه‌های اسلامی.

ارزشیابی، اعتبارسنجی و بررسی مفید بودن ساختارها و الگوهای موجود مدیریت مسجد.

8-2. اهداف گرایشی:

آمادگی برای تجربه و شوق برای اقدام عملی، مطالعه و پژوهش در عرصه مدیریت مسجد.

درونی‌سازی ارزش‌های اسلامی و وصول به اتحاد علم و عالم حول حقیقت اسلام در عرصه مدیریت مسجد.

3-8.  اهداف مهارتی:

قابلیت در مشاهده دقیق و توانایی در به کارگیری دانش مدیریت بر اساس مبانی و اصول اسلامی در امور مسجد.

کسب مهارت اداره و مدیریت در سطح مسجد و کلان، ملی، منطقه‌ای و جهانی بر اساس باورهای اسلامی.

 

جدول کلی دروس کارشناسی ارشد مدیریت امور مساجد

 

 

 

جداول تفصیلی عناوین دروس

دروس پیش‌نیاز

این دروس حسب توانایی فرد و صلاح‌دید گروه آموزشی ارائه می‌شود. دروس مذکور فاقد واحد بوده و فقط قبولی در آن شرط است.

 

 

 

دروس اصلی (مشترک)

 

 

 

دروس اختیاری

 

از بین عناوین ذکر شده در جدول بالا دانشجو حسب علاقه و توانایی حداقل 10 واحد را انتخاب می‌نماید که مبنای دوره پژوهشی وی نیز می‌باشد.

البته بدیهی است در سال‌های اولیه راه‌اندازی دوره امکان ارائه همه عناوین وجود ندارد و به مرور سرفصل‌ها و طرح درس‌های جدید برای دروس مذکور نوشته و تکمیل می‌شوند. کاربرگ پیشنهاد سرفصل درس در زیر ارائه شده است. لازم است در مرحله بعد برای هریک از دروس کاربرگ مذکور تکمیل شود.

 

کاربرگ پیشنهاد سرفصل درس:

 

 

 

جمع بندی و ارائۀ پیشنهادهای اجرایی و مطالعاتی

در دنیای کنونی بسیاری از پدیده‌ها در قالب سازمان ظهور و بروز می‌یابند و بدیهی است که نهادها و سازمان‌های مذکور نیازمند مدیریت و راهبری و سیاست‌گذاری هستند. نویسنده با این دغدغه که مسجد به عنوان مهم‌ترین سازمان اجتماعی در الگوی اسلامی نیازمند مدیریت‌کردن در سطح خرد و کلان است، مقاله پیش رو را نوشته است. در این مقاله کارکردهای مسجد احصاء نشده‌اند - همانند بسیاری از مقالات که تاکنون نوشته شده‌اند- بلکه با مفروض دانستن کارکردهای چندگانه مسجد، برنامه درسی رسمی رشته مدیریت امور مساجد را پیشنهاد داده است.

البته طراحی این دوره به معنای غفلت از طراحی دوره‌های کوتاه مدت برای همه ائمه جماعات خدام و هیئت امناء نیست که می‌توان با برنامه‌ریزی دوره‌های موجود همچون سفیران هدایت و دوره‌های مرکز امور رسیدگی به مساجد را به آن منضم نمود و تکمیل کرد.

این رشته را فعلاً بدون گرایش پیشنهاد دادیم ولی در آینده و پس از چند دوره اجرا و بر اساس اهداف دوره، حداقل پیشنهاد گرایش‌های زیر داده می‌شود:

1‌. گرایش توانمندسازی ائمۀ جماعت،

2. گرایش اداره داخلی مسجد،

3. گرایش مطالعات مسجد،

4. گرایش سیاست‌گذاری مساجد.

در مقام اجرا می‌توان از ظرفیت مراکز حوزوی و دانشگاه‌هایی همچون امام صادق(ع)، باقرالعلوم(ع)،  امام حسین(ع) استفاده کرد، اگرچه در یک الگوی بلند‌پروازانه می‌توان دانشگاه بین‌المللی امام سجاد(ع) را پیشنهاد داد که برنامه تربیتی کلان و بلند‌مدت را در آن پی‌گیری نمود.

 

منابع:

مرکز تخصصی آموزشی تبلیغ حوزه علمیه قم. www.tth.ir

سایت رایزن فرهنگی ایران در ترکیه. www.ankara.icro.ir

خاقانی زاده، مرتضی، فتحی واجارگاه کورش، الگوهای برنامه درسی دانشگاهی، فصل‌نامه علمی- ترویجی راهبردهای آموزش، 1387.

حمیدیا، بابک، واکاوی تطبیقی وتاریخی پدیده دانشگاه دینی در جهان معاصر و معرفی وتنظیم الگوهای کاربردی موجوددر این عرصه(تجاربی برای دستیابی به الگوی دانشگاه اسلامی)، دانشگاه امام صادق(ع)، 1393.

برنامه ریزی درسی، دایره‌المعارف آموزش عالی، بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی، جلد اول، صفحه 210، تهران، چاپ اول، 1383.

برنامه‌ریزی درسی و مدرسه، گفتگو با دکتر حسن ملکی، ماهنامه رشد مدیریت مدرسه، شماره 8، اسفند 1387.

قورچیان، نادر علی و تن ساز، فروغ، سیمای روند تحولات برنامه درسی به عنوان یک رشته تخصصی از جهان باستان تا جهان امروز،، تهران، چاپ اول، 1374.

خندان، اصغر، طراحی برنامه‏ی درسی گروه معارف اسلامی برای دورۀ کارشناسی‌ارشد پیوستۀ تمام رشته‌های دانشگاه امام صادق‏‌(ع)، گروه معارف اسلامی دانشگاه امام صادق(ع)، 1386.

نصر، احمد رضا و اصغر سلطانی، ضرورت تاسیس، ساختار آموزشی و محتوای برنامه درسی دوره کارشناسی ارشد آموزش علوم، روان‌شناسی و علوم تربیتی، سال سی و هشتم، شماره4، صص 189-210، 1387.