مقدمه

   مسجد به عنوان مهم­ترین پایگاه دینی مسلمانان، مکانی ارزشمند برای رشد معنوی تمامی اقشار جامعه به حساب می­آید. آنچنانکه در روایات فراوانی به حضور در این مکان مقدس سفارش شده است. با این همه از این جهت که تربیت نسل دیندار و معتقد به آموزه­های دینی، یکی از دغدغه­های آیینی ما است، باید برای حضور و انس کودکان و نوجوانان با این مکان روحانی، تمهیداتی را چاره کرد؛ چراکه انتقال آموزه­های پربار و انسان­ساز  دین اسلام به نسل ­آینده، کاری بس دشوار است و بنابر روایات مختلف، وظیفه­ای است که بر دوش یکایک ما سنگینی می­کند. براین مبنا، می­توان گفت با توجّه به جایگاه ویژه­ای که دین اسلام برای « مسجد» در نظر گرفته است،مساجد بهترین فضای تربیتی برای کودکان و نوجوانان به شمار می­روند.( بهشتی، 1393، 167)

   به بیانی دیگر، مساجد، خانه خدا (صدوق، 1404، 1، 19)، جایگاه پیام­آوران الهی(نوری،1408، 3،363) و منزلگاه پرهیزکاران است (قضاعی، 1361، 23). مکانی که پایه­گذاری آن مبتنی بر تقواست،« لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى‏ مِنْ أَوَّلِ یَوْم»‏(توبه،108)، جایگاهی که محلّ کرنش و سجده و دعوت به ایمان خالصانه است: «أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ‏ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّین» (اعراف،29)، مکانی که ذکر و یاد خدا فضای آن را پر کرده است: «یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ‏ اللَّهِ کَثِیرا» (حج، 40). بنابراین در این مأمن الهی باید نیروهای مؤمن و معتقد و کودکان مسجدی رشد و پرورش یابند و مسجد را مأمن خود  قرار دهند؛ تا مصداق بارز :«فِیهِ‏ رِجالٌ‏ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِین»‏(توبه، 108) باشند.

   پس در این ورطه­ی خطرناک دنیا و با هجوم هوای نفسانی، باید به هوش باشیم تا خود و کودکانمان به سوی آتشی که هیزم­های آن گنهکاران و سنگها هستند، کشانده نشویم و دستور خدای متعال را که فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ‏ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ»(تحریم، 6) آویزه­ی گوش خود سازیم.

سیره پیامبراعظم (ص) در تربیت فرزندان مسجدی 

   وقتی به سیره رفتاری پیامبر و حضرات معصومین (علیهم السلام) در مواجهه با کودکان می­نگریم، خواهیم یافت که ایشان هم خود همواره به تربیت دینی کودکان، از دوران طفولیت اهتمام داشتند و هم به پدران و مادران دستور می­دادند که با این روش عمل  نمایند. ایشان می­فرمود: فرزندان خویش را گرامی بدارید و احترام کنید و آنها را نیکو تربیت نمائید، تا از پرتو آن مورد آمرزش و بخشش خداوند قرار گیرید. (طبرسی،1403،222 ).

   بنابه روایات و سیره رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) ایشان فرزندان خویش را به مسجد مشایعت کرده و نیز دیگران را تشویق به همراهی با کودکان و نوجوانان برای حضور در مسجد می­نمودند. سیره رسول گرامی اسلام، حاکی از رفتارهایی است که باعث جذب دو چندان کودکان به این محفل نورانی می­شود، تا اینگونه پیوند کودک و مسجد شکل گیرد.

   گفتنی است ارزش و اهمیت حضور کودکان و نوجوانان در مسجد،  بنابه سیره رسول گرامی اسلام، از حضور کهنسالان به مراتب بالاتر است؛ چرا که ایشان هنگام گریه کودک نماز را سریع خوانده (کلینی، 1407، 6،48 و بخاری، 1،‌1397) و هنگام نشستن حسنین (ع) بر کمر مبارک، نماز را آهسته­تر خواندند.(صدوق، 1404،1،391)

   البته برای همراهی نوسالان در راه مسجد، لازم است از روش­های جذّاب استفاده کرد تا ایشان برای رفتن به مسجد ترغیب شوند. پیامبراکرم (صلی الله علیه و اله) نوه­های خود را برای بردن به مسجد روی دوش خویش می­نشاند(صدوق، 1400،438) و گاهی اوقات در راه مسجد با ایشان بازی می­کردند. (نیشابوری،1376، 19).

   شایسته است در مسجد برای کودکان و نوجوانان احترام قائل شویم. آنان را در بهترین جایگاه قرار داده و تکریم نماییم. بنابه روایات، بارها مشاهده شده بود که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در هنگام سخنرانی، حسنین را با خود بر روی منبر می­برد و آنان را روی زانوان خویش می­نشاند. حتّی در نقلی تاریخی است که امام حسن (ع) بر دوش پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به گونه­ای نشسته بود که پاهای خود را روی سینه مبارک پدربزرگ آویخته بود، تا جایی که برق خلخال­هایش از انتهای مسجد نمایان بود(مجلسی، 1403،3،205)

    در این راستا، باید همواره برای کودکان و نوجوانان خاطره­ای خوش از مسجد رقم زنیم. در یکى از روزها، رسول خدا (صلّى اللّه علیه و آله) در حال خطابه بود که ناگهان دید حسنین با جامه‏هاى سرخ وارد مسجد شدند و در حالیکه مى‏دویدند به زمین افتادند. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) از منبر فرود آمد و آنها را در آغوش گرفت و دوباره به منبر رفت و آن دو را بر روى پاى خود نشاند(ترمزی،1420، 3، 306).

تأثیر معنویت مسجد بر کودکان

   مسجد، ارزشمندترین محیط برای رشد معنوی و تربیت روحی انسان است. هر انسانی در هر دوره­ای از زندگی، اگر با این محیط نورانی در ارتباط باشد، به ثمرات آن دست خواهد یافت. ارتباط کودکان و نوجوانان با مسجد، حتّی اگر حضوری کوتاه مدّت هم باشد، می­تواند تأثیرات بسیار خوبی بر ایشان داشته باشد. پیامبر خدا (ص) می­فرماید:

«الْجَلْسَةُ فِی الْجَامِعِ خَیْرٌ لِی مِنَ الْجَلْسَةِ فِی الْجَنَّةِ لانَّ الْجَنَّةَ فِیهَا رِضَی نَفْسِی وَ الْجَامِعَ فِیهِ رِضَی رَبِّی.» (ابن فهد حلّی ، ص 208 و نیز:  الحُر العاملی، 1403، ج 3، 482)

«براى من نشستن در مسجد جامع، بهتر از نشستن در بهشت است؛ زیرا نشستن در بهشت، موجب خشنودى نفس است، ولى نشستن در مسجد جامع، رضایت پروردگارم را تأمین می­کند.»

   از آنچه گفته شد می­توان چنین نتیجه گرفت که صرف حضور کودکان و نوجوانان در مسجد، پیامدهای بسیار خوبی برای آنها خواهد داشت و نورانیت حال و آینده آنها را رقم خواهد زد. ممکن است به دلایل گوناگونی، حضور کودکان در مسجد، منتهی به خواندن نماز و انجام دیگر عبادات هم نشود؛ اما با این حال باید گفت که قطعاً نورانیت حاکم بر مسجد، تأثیر خود را بر ایشان خواهد گذاشت.

این مسئله را می­توانیم به تمامی کودکان سرایت دهیم. از کودکی که شیرخواره است و اساساً عبادت برای او معنا و مفهومی ندارد، از کودک 3 یا 4 ساله که هنوز نماز را نیاموخته است، تا کودکان و نوجوانانی که خواندن نماز را آموخته­اند، ولی به دلیل بازیگوشی،گاه نماز در مسجد را رها می­کنند. بنابراین صِرف حضور در مسجد، برای ایشان بسیار پرخیر و برکت خواهد بود. البته به شرط آنکه سبب مفسده­ای دیگر نشود و روح عبادی مسجد را تحت الشعاع قرار ندهد.

   اگرچه صِرف حضور کودک و نوجوان در مسجد، ثمربخش خواهد بود، اما نباید به این اندک بسنده کرد و تنها به این تأثیر حداقلی دلخوش بود؛ زیرا ارتباط دائمی و فعّال با مسجد، قطعاً ثمرات بیشتری را در پی خواهد داشت و از مس وجود کودک، طلای ناب ایمان خواهد ساخت. ( بهشتی،1393، 2-1)

   از سوی دیگر باید گفت که بهترین موقعیت برای شروع این رفت و آمد، از همان دوران کودکی است؛ چراکه در این دوران است که شاکله روحی و فکری انسان شکل می­گیرد. همچنانکه امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در نامه 31 نهج البلاغه به فرزندش اینچنین سفارش می­کند:

«إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ کَالارْضِ الْخَالِیَةِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ‏ شَیْ‏ءٍ قَبِلَتْهُ. فَبَادَرْتُکَ بِالادَبِ قَبْلَ أَنْ یَقْسُوَا قَلْبُکَ وَ یَشْتَغِلَ لُبُّک.»

«دل جوان نوخاسته همانند زمین خالى از گیاه و درخت است. هر بذرى که در آن افشانده شود، مى‏پذیرد و در خود می پرورد. (فرزندم!) من پیش از آنکه دلت سخت شود و مغزت گرفتار گردد، اقدام به ادب آموزى تو کردم.»

   بنابراین تربیت و رشد معنوی، باید در همین دوران شکل گرفته و ارتباط با مسجد، به عنوان بهترین محیط تربیتی و رشد معنوی، از همین دوران آغاز گردد. بنابه روایات اهل بیت (علیهم السلام) حضور کودکان و نونهالان در محضر پروردگار بسیار پسندیده و خوشایند است. آنچنانکه پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:

«أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَیُرِیدُ عَذَابَ أَهْلِ الْأَرْضِ جَمِیعاً حَتَّى لَا یُحَاشِیَ مِنْهُمْ أَحَداً فَإِذَا نَظَرَ إِلَى الشِّیبِ نَاقِلِی أَقْدَامِهِمْ إِلَى الصَّلَوَاتِ وَ الْوِلْدَانِ یَتَعَلَّمُونَ الْقُرْآنَ رَحِمَهُمُ اللَّهُ‏فَأَخَّرَ ذَلِکَ عَنْهُمْ.» (صدوق، 1404، ‏1، 239)

«همانا بسیار پیش می­آید که خداوند تبارک و تعالى اراده می­کند همه اهل زمین را بدون استثناء عذاب فرماید، به گونه­ای که هیچ کس را از آن میانه فرو مگذارد، امّا چون سالخوردگان را که براى نماز و عبادت (به سوى مسجد) گام برمی­دارند و نیز کودکان و نوباوگان را که قرآن می­آموزند، می­نگرد، بر همگان رحم می­کند و آن عذاب را به تأخیر می­اندازد.»

   یکی از دغدغه­های مهم مقام معظّم رهبری، در مواجهه با جنگ نرم و هجمه­های دشمن، تربیت دینی فرزندان است: «امروز جبهه‌ى عظیمى در مقابل اسلام گسترده شده است؛ مثل جنگ احزاب است. فِرق مختلف ضدّ اسلامى، ضدّ معنویت، ضدّ حقیقت، در مقابل اسلام دست به دست هم دادند؛ موشکافى می­کنند تا نقطه‌ ضعف­ها را پیدا کنند و از آن نقاط نفوذ به ما ضربه بزنند». (بیانات در دیدار کارگزاران حج‌-1389/07/17) ما باید برای مساجد برنامه­ریزی کنیم. در دانشگاهها و دیگر مراکز انسانی مسجد می­تواند جایگاه امن و صفا باشد. (16/6/1381)

براین اساس و بنابه فرموده معظّم له، همه باید افسرانی در جهت آبادانی این مأمن الهی و خنثی نمودن فتنه­های دشمن باشیم.

منابع و مأخذ

قرآن کریم

نهج البلاغه

ابن فهد حلّی، احمد بن محمد، عدّة الداعی ونجاح الساعی ، بیروت، دارالکتب الاسلامی، بی تا.

الحُر العاملی، الشیخُ مُحمّدْ بن الحسن، وسائل الشیعة، ج 3، بیروت، مؤسّسة آل البیتِ علیهم السلام لإحیاء التُّراثِ، 1403.

بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری،ریاض، بیت الافکار الدولیه،1419ق.

بهشتی، مصطفی، «مسجد و تأثیر عوامل محیطی در تربیت فرزندان»، قم، مرکز مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1393.

بهشتی، مصطفی، «حکم فقهی آوردن کودکان به مسجد»، فروغ مسجد 9، قم، مرکز مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1393.

ترمزی، محمد بن عیسی، صحیح سنن الترمزی، ج اول، ریاض، مکتبه المعارف للنشر و التوزیع، 1420ق.

صدوق، من لایحضره الفقیه، ج دوم،  قم، جامعه مدرسین، 1404ق.

صدوق، امالی، ج پنجم، بیروت، اعلمی، 1400ق.

قضاعی، محمد بن سلامه، شرح فارسی شهاب الاخبار، مصحّح: حسینی ارموی، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، 1361ش.

کلینی، الکافی، ج چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق،

مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج دوم،بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، موسسه آل البیت، 1408.

نیشابوری، غلامرضا، داستان­ها و حکایت­های مسجد، ج دوم، قم، سید جمال الدین اسدآبادی،1376 ش.