پس از هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مدینه و تشکیل حکومت اسلامی اولین اقدام پیامبر (صلی الله علیه و آله) در آنجا ساختن مسجد بود. اهمیت جایگاه مسجد هم به‌عنوان قلب تپنده جهان اسلام و هم به‌عنوان محلی برای عبادت بر مسلمانان پوشیده نیست؛ به طوری که مسجد در تمام ابعاد زندگی بشری چه از بُعد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و حتی از جهت علمی هم نقش مهمی را ایفا می‌کند و اولیاء اسلام همواره مردم را به ساختن مسجد تشویق می‌کرده‌اند.
نوع ساخت و ساز مسجد و نحوه پردازش محتوای برنامه‌های مسجد، دسترسی آسان به مسائل و احتیاجات درگذشته، موجب می‌شد که اکثریت مردم در مساجد حضور فعال داشته باشند.
فضای داخلی مسجد، لوازم و همچنین فضای بیرونی مسجد باید به گونه‌ای باشد که همه بتوانند از آن استفاده نمایند؛ برای مثال کسی که محلی را برای مهر و قرآن و سایر کتاب‌های دعا و زیارت آماده می‌نماید باید به نحوی چیدمان آن را انجام دهد که هم کودکان و هم بزرگسالان بتوانند از آن استفاده نمایند. در مدیریت فضای مسجد و برنامه‌های آن باید به همه جوانب توجه داشت. دراین بین سه گروه از مخاطبان مسجد هستند که باید درباره آنها دقت بیشتری شود.
الف) کودکان
جناب شهید در کتاب لمعه می‌فرماید: »بچه‌ها باید به مسجد بیایند مگر آنها که طهارت را رعایت نمی‌نمایند». از نکاتی برای کودکان حائز اهمیت است چگونی برخورد و رفتار بزرگسالان با آنها است، دست‌اندرکاران مسجد می‌توانند با برنامه مناسب در کودکانی که گاهی با بزرگ‌ترها در مسجد حضور پیدا می‌کنند ایجاد انگیزه نمایند و آنها را مورد اکرام و احترام قرار دهند و آنها را از دیگران جدا ننمایند و در بین بزرگ‌ترها بنشانند. حضرت امام باقر(علیه السلام) می‌فرمایند: «کودکان و نوجوانان را در قسمت عقب صفوف قرار ندهید، بلکه آنان را در میان بزرگسالان پراکنده سازید».1 تشکیل کلاس‌های آموزشی مناسب با سن کودکان و اداره صحیح و اصولی به طوری که دل‌زدگی در آنها ایجاد نکند و آموزش قرآن و احکام در لابه‌لای آموزش‌ها علاوه بر اینکه سبب رفع عذاب می‌شود2 می‌تواند درایجاد انگیزه نیز مؤثر باشد.
ب) کهنسالان
در جامعه دینی ما حضور کهنسالان در مجامع و جلسات و خانه‌ها را مغتنم و موجب برکت می‌دانند، همان طور که پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمودند: «البَرَکَةُ مَعَ أکابِرِکُم؛ برکت با سالمندان شما قرین است».3 حضور این قشر در مساجد باعث ایجاد آرامش و رونق بسیاری از آنها شده. مهندسی ساختمان مسجد باید با در نظر گرفتن همه مخاطبان انجام شود. تهیه فضایی مناسب برای این قشر مثل کوتاه کردن پلّه‌ها، سرویس‌های بهداشتی در دسترس و توالت فرنگی، ایجاد جایگاه مناسب برای نشستن آنها و تهیه وسایل و تجهیزات مورد نیاز آن دسته از آنان که دچار بیماری هستند جهت تسهیل در انجام عبادات مثل صندلی‌هایی که برای این منظور تهیه شده است در کنار حفظ کرامت و منزلت آنان می‌تواند در این امر بسیار مؤثر باشد. پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) می‌فرمایند: «إنّ مِن إجلالی تَوقیرَ الشَّیخِ مِن اُمَّتی؛ احترام به فرد سالخورده از امّت من، احترام به من است».4
ج) بانوان
پیامبر گرامی اسلام می‌فرمایند: هنگامی که همسرانتان از شما برای رفتن به مسجد اجازه خواستند، پس مانع آنها نشوید.5
نکته قابل توجه در اکثر مساجد، حضور پررنگ بانوان در برنامه‌های عبادی و آموزشی می‌باشد. هرچند که هم در فقه و هم در روایات نسبت به حضور زنان در مساجد کمی تأمل شده است اما باید بدانیم که دلیل آن چیزی جز حفظ حرمت و امنیت آنان نمی‌باشد.
در تفسیر المیزان در ذیل تفسیر آیه 59 سوره احزاب این گونه بیان شده است که در زمان رسول خدا زنان به مسجد حاضر می‌شدند و نماز جماعت می‌خواندند ولی شب‌ها که برای نماز مغرب و عشا به مسجد می‌رفتند، برخی از جوان‌ها بر سر راه آنها نشسته و آنان را اذیت می‌کردند. پس از نزول این آیه، زنان انصار برای حضور در مسجد چادرهای سیاه بلند می‌پوشیدند.6 مدیران مساجد باید توجه داشته باشند که جهت حضور بانوان در مساجد مهمترین چیز ایجاد محیطی امن و بدون استرس، چه در مسیر مسجد و چه در داخل مسجد می‌باشد. فضایی را که در مساجد برای خانم‌ها در نظر می‌گیرند، معمولا کوچک‌تر از مکانی است که برای آقایان مهیا شده است؛ با استفاده از ابزار و پارتیشن‌هایی که قابلیت باز و بسته شدن دارند می‌توان در مواقع لزوم این فضا را افزایش داد. همچنین بانیان مسجد باید توجه داشته باشند که می‌توانند در فضای مسجد مکانی را برای خانم‌هایی که به دلیل عذر شرعی نمی‌توانند به مسجد بیایند تعبیه نمایند تا ضمن حضور در آنجا بتوانند از سخنرانی و دیگر برنامه‌های مسجد استفاده کنند. تشکیل کلاس‌های آموزشی و مهارتی در زمینه‌های اخلاقی، قرآنی، تربیت فرزند و... می‌تواند در ایجاد انگیزه مؤثر بیفتد.
پی‌نوشت:
1. تهذیب طوسی؛ ج 2؛ ص 380.
2. مستدرک الوسائل؛ ج 3؛ ص 360 و بحارالأنوار؛ ج 75؛ ص 137.
3. میزان الحکمه؛ ح 9927.
4. مستدرک الوسائل؛ ج3 ؛ ص 446.
5. تفسیرالمیزان؛ ذیل سوره احزاب آیه 59.