سبک معماری منحصر به فرد مساجد در طول تاریخ

ساختمان های دینی اغلب طی قرن های متمادی توسعه یافته و پیش از ساخت آسمان خراش ها در میان بزرگ ترین ساختمان های جهان تلقی می شد در حالی که معماری دینی از سبک های مختلف سود می برد و گه گاه روند های خاصی را در ساختار خود دنبال می کنند، اما این سبک ها همواره نسبت به سایر ساختمان های زمان خود منحصر به فرد بوده است، با ظهور یکتاپرستی، ساختمان های دینی به نحو فزاینده ای به مراکز نیایش و مراقبه تبدیل شدند.

اما در این میان «ریچارد کیچهفر» مدرس دین و تاریخ در دانشگاه «نورث وسترن» تصریح می کند که وارد شدن به یک ساختمان دینی استعاره ای از وارد شدن به روابط معنوی است. وی می افزاید که فضای مقدس را می توان توسط یک عاملی که بر این فرآیند معنوی تاثیر می گذارد تحلیل کنیم.

طول این فضا تاکیدی بر اجتماع و بازگشت به اعمال مذهبی است، فضای نیایشی آن نشان دهنده درخواست و شنیدن پاسخ است و اشکال اجتماعی آن به منظور گردهمایی و ارتقا حس صمیمیت و مشارکت در نیایش است. همان طور که می دانیم با ورود اسلام به سرزمین ایران هنر این سرزمین توانست از ویژگی های دین جدید نیز تاثیر بگیرد و به نوبه خود آن را متاثر ساخت. به این ترتیب معماری ایران بعد از اسلام هم با گذشته خود فاصله گرفت و هم با معماری با روح دین جدید خوانایی و هم نوایی داشت و همین جنبه های موافق سبب شد تا معماری دوره اسلامی ایران نسبت به سایر مناطق و جوامع مسلمانان از خلوص و انسجام هنری بیشتری برخوردار باشد.

یکی از بسترهای مهمی که این جنبه های موافق در آن جریان یافت جایگاه و نقش عناصر نمادین، تزئینی و نقوش تکراری در معماری ایرانی است.در معماری ایرانی پیش از اسلام اصولا نقش عناصر نمادین به صورت مجسمه ها و تندیس های جدا از بنا و افزوده شده بر ساختمان، نسبت به نقش مسلط این عناصر در معماری و سایر مدنیت ها بسیار کم است.

در معماری ایرانی عناصر نمادین و تزئینی عموما به صورت نقش برجسته یا کنده کاری و نقاشی با عناصر ساختمانی و زیست محیطی تلفیق شده و ترکیبی بدیع و جدایی ناپذیر از فضا به وجود آورده اند. همچنین عناصر طبیعی اعم از گیاه، حیوان، طبیعت و آدم ها در این نقوش به خوبی و به طرز بسیار موقر و موجز و زیبا استیلیزه و شکل داده شده اند. این دو کیفیت برجسته و ممتاز معماری ایرانی پیش از اسلام بستر بسیار مناسبی برای رشد اشکال انتزاعی در هنر و معماری دوران اسلامی شد و معماری ایرانی پس از اسلام یکی از پیشرفته ترین و کامل ترین جلوه های هنر انتزاعی را به وجود آورد.

هنرمندان و معماران ایرانی در دوران اسلامی با فراگیری و دریافت روح انتزاعی دین اسلام که ناشی از طرد هرگونه تشبیه ذات خداوند با و مبارزه با انواع پرستش اشیا و بت ها بود و با استفاده از جنبه های انتزاعی هنر و فرهنگ ایران قدیم و تقویت این جنبه ها، موفق به خلق اشکال هندسی و انتزاعی بی بدیلی در هنر و معماری شدند و از ویژگی های مشترک دیگر این دو دوره می توان به نقش بسیار شگفت انگیز مهندس ساختمان در ساماندهی فضایی عناصر نمادین  و ترکیب این عناصر به صورت بسیار هندمندانه با عناصر سازه ای اشاره کرد. نقش مهندسی ساختمان در برنامه ریزی دقیق مراحل ساخت، اندازه گیری، استقرار، همانندسازی و بالاخره ترکیب فضایی این عناصر با حفظ تفاوت ها و خصوصیات، هم در آثار معماری باستانی نظیر تخت جمشید قابل ملاحظه است و هم در آثار معماری دوره اسلامی که مساجد بزرگ ایران در صدر آن قرار دارند.

برگرفته از کتاب: تحلیل معماری مساجد ایران