مسجد جامع عتیق دماوند از مساجد قدیمی محسوب می شود که تا قرن ها میزبان نمازگزاران بوده است. این مسجد سندی از تاریخ ایران اسلامی است.
به گزارش پایگاه تخصصی مسجد، مسجد جامع عتیق دماوند، فی مابین محله قاضی و فرامه (چریک) در نقطه ی مرتفع بر روی تپه‌ای در مرکز روستا و در شرق شهر دماوند مشرف به شهر در موقعیتی که مسجد جامع فعلی قرار گرفته، واقع شده بود. مسجد جامع فعلی بر روی مسجد قدیمی بنا شده و از جهت شمالی و جنوبی و غربی به خیابان محله، از جهت شرقی به خانه‌های مسکونی محدود است. این مسجد در فهرست آثار تاریخی با شماره 230 به ثبت رسیده است.
سابقه تاریخی مسجد
شواهد و آثار باقیمانده ، پایه و اساس مسجد راه به دوره سلجوقیان می‌رساند ولی با توجه به این موضوع که در منطقه دماوند بارها زلزله رخ داده و بنای مسجد جامع آسیب‌دیده و تعمیر و مرمت گردید. بنابراین احتمال اینکه مسجد پایه و اساس قدیمی‌تر داشته باشد وجود دارد. بررسی همراه با گمانه‌زنی این نکته را روشن خواهد ساخت.
بر اساس روایتی که سینه به سینه نقل شده و تا به امروز هم در بین مردم وجود دارد، در مکان مسجد جامع، قبل از ظهور اسلام آتشکده بزرگی برپا بود که پس از فتح منطقه توسط لشگریان اسلام، آتشکده تبدیل به مسجد بزرگی شد.
روایت دیگری نیز وجود دارد که این مسجد توسط امام حسن (ع) بنا شده است. روایت اول را می‌توان جدی گرفت، چرا که در بسیاری از مناطق ایران اماکن عبادی قبل از اسلام به مسجد تبدیل شده‌اند. تک بیت شعری وجود دارد که نام شاعر آن برای ما معلوم نیست. که حکایت از اهمیت و اعتبار مسجد جامع دارد: مسجدی که عرش پیوند است مسجد جامع دماوند است.
تاریخچه ساخت مسجد
اولین بار جیمز موریه سال 1818 هجری، زمان فتحعلیشاه قاجار هنگام عبور از روستای دماوند، طرحی از روستا از جهت شمال کشیده که مناره مسجد را نشان می‌دهد. سپس ژاک دمرگان با هیئت تحقیقاتی در حدود سال‌های 1312 ه هنگام عبور از شهر، عکس مسجد جامع رااز جهت جنوب گرفته و در کتاب خود آورده است. البته هیچ‌یک درباره مسجد مطلبی ننوشته‌اند.
اعتمادالسلطنه همراه ناصرالدین‌شاه در راه سفر به خراسان در سال 1301 هجری هنگامی که در شهر دماوند توقف کردند، مختصری از وضعیت مسجد و بناهای دیگر در کتاب مطلع الشمس آورده است. سرانجام مایرون بی اسمیت در بیست و سوم ژوئن 1934 از مسجد بازدید کرد. سپس در سی‌ام آوریل تا هفتم ماه بعد 1935 و مجدداً در بیست و ششم ژوئن 1935 مسجد جامع قدیمی دماوند را مورد بررسی دقیق قرار داده و درباره روش کار خود در این مسجد نوشته است : « نقشه با تئودولیت (یک زاویه سنج مساحی) زایس 4 با ورود به گذرها با 25 نقطه چرخش به دور محور مرکزی، نقشه برداری گردید از این گرای (شبکة چهار خانه) نقشه ساختمان با استفاده از یک نوار صد متری و کوتاه‌تر اندازه‌گیری شد. نقشه ی که بر روی آن 600 اندازه‌گیری ثبت شده بود در محل به مقیاس 50/1 کشیده شد، سپس با آزمایش و تطبیق آن با اثر تاریخی کنترل گردید. گمانه ای زده نشد. از بنا در حدود هفتاد و پنج عکس گرفته شد کتیبه‌ها به غیر از سنگ قبرهای جدید با پاک نمودن آن‌ها ثبت شده و عکس گرفته شد.» اسمیت ماحصل تحقیقات خود درباره مسجد دماوند را در مجله Arsislmica به چاپ رساند.
تعمیرات و تغییرات در مسجد جامع دماوند
شهر دماوند بارها بر اثر زلزله خسارت دیده است. بدون شک مسجد جامع از آسیب زلزله مصون نمانده بود تعمیرات و تغییرات زیادی را در خود دیده است جدول زیر نشان دهندة تغییرات انجام شده در زمان صفویه و قاجاریه است. متأسفانه از تعمیرات قبل از تاریخ مذکور اطلاعی در دست نیست.
اولین تعمیر
زمان خواجه یاقوت توسط علی بن فتح‌الله
تاریخ 812 هجری
دومین تعمیر
زمان شاه اسماعیل صفوی
تاریخ 927 هجری کاتب محمدعلی شاه شجاع
سومین تعمیر
زمان شاه عباس صفوی
تاریخ 1026 هجری
چهارمین تعمیر
زمان شاه عباس صفوی
تاریخ 1030 هجری
پنجمین تعمیر
زمان شاه سلیمان صفوی
تاریخ 1081 هجری
ششمین تعمیر
تاریخ 1097 هجری
هفتمین تعمیر
زمان فتحعلی شاه قاجار
تاریخ 1247 هجری
هشتمین تعمیر
زمان ناصرالدین شاه قاجار
تاریخ 1301 هجری
نهمین تعمیر
سلسله پهلوی
تاری 1312شمسی براساس مقایسه بین 2 عکس اسمیت و دمرگان
دهمین تعمیر
سلسله پهلوی
تاریخ 1332 شمسی براساس مقایسه بین 2 عکس اسمیت و دمرگان
یازدهمین تعمیر
سلسله پهلوی سی و پنج تا چهل سال پیش
تاریخ 1337 معماران لرزاده و نصرالله کیاماری، تخریب مسجد عتیق و ساخت مسجد جدید روی پایه‌های مسجد قدیمی
بدین ترتیب هنگام آخرین تعمیر، حدودا 35 تا 40 سال پیش ، مسیر جامع دماوند به شکل بدی وجود داشته است، تا اینکه شخصی به نام حاج عبدالله توسلی که از بازاریان تهران بود و به تعمیر و مرمت مسجد اقدام نمود. ایشان معماران لرزاده و حاج عبدالله کیاماری را جهت انجام تعمیرات مسجد انتخاب کرد.
حاج نصرالله کیاماری درباره تعمیر و تخریب و ساختن مسجد جدیدی گفته است : «یکی از پیرمردهای محله درویش ، برای من تعریف کرد که این مسجد را در زمان صفویه دو برادر از ثروتمندان و متمولین دماوند، تعمیر کرده‌اند. ظاهراً ساختمان مسجد کامپوس است خشت و گل و سنگ بود و تبدیل به بنای متروکه ای شده بود. این 2 برادر همت کردند و مسجد را تعمیر و تکمیل کردند. این که چه مدت ساختن نمی‌دانم، طور که شنیدم7 قطار شتر آجر از ورامین به دماوندی آمده تا مصالح ساختمانی را تأمین کند. در حدود 160 سال پیش (1250 هجری قمری ) زلزله مهیبی در دماوند، که بناهای زیادی را تخریب و نفوس بسیاری را از بین برد. مسجد هم به سبب همین زلزله دستخوش خراب شد. مردم از محلات مختلف جمع شدند و هر محل، گوشه‌ای از مسجد را ساختند. تعمیر وسط ساختمان را نیز خوانین به عهده گرفتند. این ساختمان به همین شکل بود تا زمان مرحوم حاج عبدالله توسل که ایشان برای مرمت و تأکید بنا همت کرد. یکی از روزها حاج عبدالله مرا دید و گفت: بیا و برای مسجد حوضی بساز. من هم قبول کردم. مشغول ساختن حوض شدم. چند روز بعد حاج عبدالله آمد و به من گفت: استاد نصرالله دست نگهدار فعلاً ساختن حوض را تعطیل کن. من هم اطاعت کردم. ایشان رفت ده، پانزده روز بعد معمار لرزاده را آورد و کار مسجد هم به تدریج شروع شد. آقای مجد که به دماوند آمدند، ایشان کار بازسازی مسجد را جدی‌تر پیگیری کرد.
در هنگامی که بنای مسجد را می‌خواستند خراب کنند، از طرف باستان‌شناسی آمدند و مانع تخریب ستون‌های مسجد شدند که مربوط به دوران سلجوقیان بود.
مرحوم حاج عبدالله برخی از ستون‌ها را خراب کرد اما دو تا از آن‌ها را دیگر نگذاشتند که آن ستون‌ها به همان شکل باقی بود تا اینکه آخرین آن‌ها بعد از انقلاب برداشته شد.
اداره باستان‌شناسی گفتند حالا که تصمیم شما بر تخریب است، پس باید بندکشی پای دیوار محراب و شبستان هم به همان سبک زمان سلجوقیان بندکشی شود. من این کار را قبول کردم و با آقای استاد محمدتقی کرمانی مشغول کار شدیم.
کار ما بدین شکل بود که به جهت استحکام بندکشی ها، مقداری کتیرا را با گچ مخلوط می‌کردیم تا گچ را نگه دارد. بندها را 7 تا 8 تا می‌کشیدیم، استاد محمدتقی رویش را پر می‌کرد و من هم با قلم بریده به همان سبک زمان سلجوقیان تقسیم‌بندی می‌کردم که اکنون همان گچ بری ها باقی است.
بدین ترتیب با اخرین تعمیر، بنای مسجد قدیمی به طور کلی تغییر یافت. به طوری که اصالت اصلی خود را ازدست داده و اکنون شکلی دیگر پیدا کرده است.