بایدها و نبایدهای برنامه‌­های اوقات فراغت / مهمترین کارکرد مساجد در اوقات فراغت

به گزارش پایگاه تخصصی مسجد، فریاد شادی دانش­آموزان به خاطر اتمام امتحانات خرداد ماه، هرسال بلای ذهن و جان پدرها و مادرها می­‌شود. تصور سه ماه بی­کاری و بی­‌برنامگی فرزندان به همراه خواسته‌­های به­‌جا و بی­جای آنان، به علاوه بی‌­حوصلگی والدین و عدم تجهیز آنها به دانش‌­های تربیتی روز، موجب شده تا بهترین دوران رشد شخصیتی و روحی دانش‌­آموزان هدر برود. به راستی نگاه ما به اوقات فراغت چگونه باید باشد؟ آیا مسجد می­‌تواند برنامه­‌ای راهبردی جهت پوشش اوقات فراغت دانش­‌آموزان در ایام تابستان داشته باشد؟ ارتباط مسجد با خانواده در این خصوص چگونه تعریف می­‌شود؟ برای پاسخ به این سوالات مهمترین امر داشتن یک برنامه است. آنچه در ادامه از نظر می‌گذرد، یادداشت حجت الاسلام سیدمحمدمحسن روح الامین امام جماعت مسجد علوی است که به بررسی موضوع اوقات فراغت و برنامه‌ریزی برای آن پرداخته است.

هر فعالیتی هدفی داشته باشد

در فعالیت‌های فرهنگی تربیتی اول باید هدف را در نظر بگیریم. بی‌حساب و کتاب کار کردن نتیجه ندارد، و اگر نتیجه د‌اشته باشد، موقت است و ماندگار نیست. هدف باید حتماً تعریف شود، حتی در برهه‌های موقت مثل تابستان.

بعد از آن، وضعیت و امکانات را باید دید تا از هدف خارج نشویم و برنامه‌ریزی غیرعملی نکنیم. عدم توجه به وضعیت موجودش و امکانات، موجب برنامه‌ر‌یزی آرمانی و غیرعملی می‌شود که قابلیت اجرا ندارد.

رسالت اصلی مسجد

رسالت اصلی مسجد، تربیت دینی جامعه است؛ اعم از تربیت اعتقادی، بصیرتی، فقهی و... بدین منظور می‌توان در مساجد دو گونه اقدام کرد: یک: اقدامات عملی که در حکم زمینه‌سازی عملی است؛ مثل برگزاری مراسم‌ مذهبی، دینی، ملی، خدمات‌رسانی به نیازمندان، کمک‌ جهت رفع معضلات اخلاقی جامعه، اعتیاد، بدحجابی، تنبلی و اسراف. یک‌سری فعالیت‌ها، فعالیت‌های آموزشی و علمی است که مسجد می‌تواند در این زمینه نیز کار کند؛ مثل برگزاری کلاس قرآن، احکام و عقاید. مسجد در هر دو جهت باید کار کند، اما محوریت با تربیت دینی است. در غیر این صورت مسجد بی‌راهه رفته و پتانسیل و امکاناتش را در راه دیگری خرج کرده است.

فرصت تابستان

در فصل تابستان، چون جوان‌ها و نوجوان‌ها اوقات فراغت بیشتری دارند، بحث تربیت دینی بر این دو قشر متمرکز می‌شود. تربیت آنها، تربیت یک نسل و جامعه است؛ زیرا آینده‌ساز هستند. ضمن اینکه تربیت‌پذیری‌شان راحت‌تر است؛ چون در سنین تربیت‌پذیری هستند. در روایت داریم: «الْعِلْمُ فِی الصِّغَرِ کَالنَّقْشِ‏ فِی‏ الْحَجَرِ؛¹ یادگیری در کودکی مانند نقاشی و اثر گذاشتن بر روی سنگ است».

مؤلفه‌های برنامه‌ریزی برای مساجد

برنامه‌ریزی برای مسجد، نیازمند در نظر گرفتن امکانات مسجد، وجود دغدغه در مجموعه‌ فرهنگی مسجد، اعم از امام جماعت، بسیج و شورای فرهنگی است. اگر دغدغه‌ نباشد و فقط بخواهند گزارش‌ دهند و یک کار نمادین باشد، نه‌تنها جاذبه ندارد، بلکه دافعه دارد. برخی اوقات به بهانه‌ کار فرهنگی، در جشن نیمه شعبان گروه موسیقی به مسجد دعوت می‌کنند و اصلاً حرمت‌های دینی رعایت نمی‌شود. هدف که نباشد، هر اقدامی ـ حتی گاهی خارج از چارچوب شرع ـ برای جذب مخاطب صورت می‌گیرد.

در تابستان می‌توان سه نوع برنامه‌ برای دانش‌آموزان استفاده کرد: 1. برنامه‌های آموزشی؛ 2. برنامه‌های عملی که وضعیت را برای تربیت نوجوان‌ها و جوان‌ها مهیا می‌سازد؛ 3. برنامه‌‌های تفریحی. در هر سه برنامه، چه آموزشی‌ چه عملی و چه تفریحی، باید هدف در نظر گرفته شود.

اردو به شرط...

اردویی که در آن اهداف تربیتی نباشد، نباید برگزار شود. این اردو در پازل تربیتی مسجد باید جایگاهی داشته یا برای تجدید قوا و تقویت روحیه‌ها باشد. اهداف تربیتی در تمام فعالیت‌های مسجد، اعم از اردو و آموزش و ... لحاظ شود. نباید به صرف ارائه گزارش، کاری را انجام داد. برنامه‌ آموزشی، چه آموزش‌های مذهبی و چه حتی آموزش‌ کامپیوتر و مواردی از این قبیل، باید هدف تربیتی داشته باشد. اگر هیچ هدف تربیتی در آن نباشد، برگزاری آن در رسالت مسجد نیست.

باید وضعیت و حال مخاطبان در نظر گرفته شود. امکان دارد برنامه‌های مذهبی برای نوجوان‌ها و جوان‌ها جذابیت نداشته باشد. باید با واسطه و کنایه در قالب‌های راحت‌تر و سهل‌تر برگزار شود؛ اما از هدف غفلت نشود. فقط قالب‌ها، کمیّت و کیفیت، مطابق حال مخاطبان برنامه‌ریزی ‌شود.

مهم‌ترین کارکرد مسجد

مسجد باید بر کالا و متاع بی‌بدیلی که در آن یافت می‌شود و در هیچ مدرسه، محل تفریحی، آموزشی و منزلی یافت نمی‌شود، مانور دهد و از آن موقعیت استفاده کند. بعضی اوقات این‌قدر درگیر کارها و جذابیت‌های روزمره در مسجد می‌شویم یا می‌خواهیم مسجد را شبیه جاهای دیگر کنیم که ویژگی‌ها و اختصاصات مسجد را فراموش می‌کنیم! مقام معظّم رهبری سال گذشته به ائمه جماعات فرمودند که جذابیت مسجد به میز پینگ‌پنگش نیست، به آرامش معنوی است که جوان، نوجوان، بزرگ‌تر، کوچک‌تر، زن، مرد در مسجد آن را حس می‌کند و به‌ دست می‌آورد. مسئولان مسجد وقتی می‌خواهند برای جوان‌ها و نوجوان‌ها برنامه‌ریزی کنند، حتماً در نظر بگیرند که یکی از مهم‌ترین ابزارهای جذب، این است و روی این سرمایه‌گذاری کنند. اینکه با ابزارهای مختلف چطور می‌توان رشد معنوی را در مخاطب تقویت کرد، قالب‌های مختلفی دارد که بسته به فرهنگ، حال و سن مخاطب می‌توان از آن بهره برد. با این حال باید روی آرامش معنوی مساجد سرمایه‌گذاری کرد.

دوست مسجدی

رفاقت، می‌تواند برای مسجد جذابیت بیافریند؛ خصوصاً در محله‌های مرفه که بچه‌ها در خانه‌هایشان امکانات و وسایل تفریحی دارند و همه‌چیز برا‌یشان فراهم است، و هدیه برایشان جذابیت ندارد. چیزی که در مسجد پیدا می‌شود و در خانه‌هایشان پیدا نمی‌شود، رفاقت صادقانه و بی‌کلک است. بنابراین رفاقت در مسجد باید خیلی تقویت شود. در تابستان می‌شود روی آن مانور دارد. اگر جمعیتی در مسجد انس بگیرند، به‌سختی از مسجد جدا می‌شوند؛ چون این انس، آرامش و صداقت را در جای دیگر نمی‌یابند. گاهی بچه‌ها از یک مدرسه می‌روند و دیگر به آن برنمی‌گردند؛ چون فقط یک محیط آموزشی صرف بوده است. یا از محله‌ای می‌روند و دیگر به آن محله‌ برنمی‌گردند؛ اما مسجد این‌گونه نیست. مسجد خصوصیتی دارد که به یاد می‌ماند. البته اگر این موارد در برنامه‌‌ریزی فراموش نشود.

مسجد در راهبرد تربیتی خود باید تمام اقدامات آموزشی و تفریحی را با این معیار تدوین کند. تنوع در برنامه‌ها خوب است، به‌ شرطی که مسجد را از اهدافش خارج نکند.

نیازسنجی مخاطبان

در برنامه‌ها نیازسنجی مخاطبین حتماً صورت گیرد. برنامه‌ها کلیشه‌ای، ابلاغیه‌ای و صوری نباشد. مسجد باید انعطاف داشته باشد تا هر موقع نیاز شد که برنامه‌ای را تغییر دهد، این کار را بکند. اشکال ندارد آدم روش ده‌ساله‌اش را عوض کند، نباید تعصب این‌‌چنینی داشت.

نکته بعد ضرورت جذب از مدارس است. اقدامات مقتضی پیرامون این مسئله قبل از تابستان باید در نظر گرفته شود. مدارس یکی از پتانسیل‌های خیلی ویژه برای جوان‌ها و نوجوان‌ها هستند. مطلوب این است که در طول سال ارتباط با مدرسه به معنای ارتباط با بچه‌ها و نه صرفاً مسئولان، به گونه‌ای باشد که یا خود امام جماعت یا کادر فرهنگی بتوانند بچه‌ها را به مسجد سوق دهند. طوری در طول سال با دانش‌آموزان ارتباط برقرار کنند که برای آوردن آنان به مسجد در تابستان، با مشکل روبرو نشوند و از اینجا ارتباط‌شان با مسجد شروع شود.

مثلاً می‌شود پس از ایام امتحانات، مسجد با کادر فرهنگی خود با مدیر مدرسه هماهنگ کند و اردویی برای مدرسه برگزار شود. اردو یکی از بهترین راه‌های ارتباط گرفتن است. یا می‌شود به بهانه اعتکاف با یک مدرسه ارتباط گرفت و دو سه روزی با دانش‌آموزان ارتباط داشت. سپس این ارتباط را تقویت کرد.

قوی بودن مجموعه‌ مسجد و محتوای بالای برنامه‌های آن، باعث جذابیت مسجد می‌شود. حتی اگر مسجد هیچ تبلیغاتی نداشته باشد، آوازه‌ مسجد قوی در محله و مدارس اطراف می‌پیچد و خانواده‌ها به آن اعتماد می‌کنند.

استفاده از خرد جمعی

برنامه‌ها باید با فکر جمعیِ فعالان فرهنگی مسجد، شورای فرهنگی و سایر اشخاص فعال در محله طراحی شود. برنامه‌های فردی و سلیقه‌ای، پختگی کامل ندارد؛ چون فکر یک نفر است. ضمن اینکه وقتی سلیقه چند نفر در کاری دخالت پیدا می‌کند، صاحبان فکر وابستگی و دلبستگی پیدا می‌کنند که در کار دخیل شوند و همراهی کنند تا آن را جلو ببرند.

ضرورت آسیب‌شناسی فعالیت‌ها

اگر می‌خواهید مسجد رشد داشته باشد، باید برنامه‌هایش آسیب‌شناسی شود. تک‌تک برنامه‌ها و اردوها را با فکر جمعی آسیب‌شناسی کنید. اگر این‌ کار را نکنید، از یک سوراخ چند بار گزیده می‌شوید. آسیب‌شناسی و عبرت گرفتن از برنامه‌های گذشته موجب ارتقا کارها و فعالیت‌ها می‌شود.

پی‌نوشت

1. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج1، ص224.