جوان در لغت به معنای «برنا، تازه، نو و چیزی است که از عمر آن چندان نگذشته باشد.1» بر اساس آمارهای موجود پس از انقلاب میزان رشد جمعیت جوان و نوجوان کشور«در شهرها 109درصد و در روستاها 63درصد بوده است.2» بنابراین اکنون جمعیت کثیر جوانان، بخش بزرگی از مخاطبان دستگاه‌های فرهنگی، مذهبی و تربیتی کشور را در برمی‌گیرد.
استاد مطهری به عنوان اندیشمندی که برای احیای دین و گسترش اندیشه دینی در میان جوانان بسیار تلاش کرده است شناخت و درک جوان را مهم‌ترین عامل در هدایت نسل جوان می‌داند: باید نسل جوان را بشناسیم و بفهمیم دارای چه مشخصات و ممیزاتی است000 نسل جوان ما مزایایی دارد و عیب‌هایی؛ زیرا این نسل یک ادراکات و احساساتی دارد که در گذشته نبود و از این جهت باید به او حق داد. در عین حال یک انحرافات فکری و اخلاقی دارد و باید آنها را چاره کرد. چاره کردن این انحراف بدون در نظر گرفتن مزایا و بدون احترام گذاشتن به ادراکات و احساسات وی میسر نیست. باید به این آرمان‌ها احترام گذاشت. اسلام به این امور احترام گذاشته است.3
رهبر معظم انقلاب نیز با در پیش گرفتن رویه‌ای اصولی که از منابع اسلام ناب به ویژه سیره و سنت اهل‌بیت علیهم‌السلام برخاسته، در زمینه برخورد با مسائل جوان، افق‌هایی تازه فراروی دست‌اندرکاران گشوده است. ایشان در تعریف جوانی فرموده‌اند: جوانی یک پدیده درخشان و یک فصل بی‌بدیل و بی‌نظیر از زندگی هر انسانی است. سپس ایشان با تأکید بر پاک بودن جوان ایرانی می‌فرماید: من اعتقادم این است که جوان ایرانی، جوانی است مؤمن، پاکدامن، پاک‌گوهر، دارای زمینه‌های دینی بسیار زیاد و مایل به جنبه‌های معنوی. و بعد با الگو قرار دادن دوران جوانی حضرت علی علیه‌‌السلام فرموده‌اند: درخشش امیرالمومنین علیه‌‌السلام در دوره جوانی، همان الگوی ماندگاری است که همه جوانان می‌توانند آن را سرمشق خودشان قرار دهند. در دوران جوانی در کلمه یک عنصر فداکار، یک عنصر با هوش، یک جوان فعال، یک جوان پیشرو و پیشگام بود.
ایشان با اشاره به روش پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در برگزیدن اسامه بن زید هیجده ساله به فرماندهی سپاه اسلام می‌فرماید: ما امروز در کشورمان اسامه بن زیدهای زیادی داریم، جوانان زیادی داریم. دختران و پسران بسیار و جمعیت انبوهی از این مجموعه‌ها داریم که حاضرند در همه میدان‌های فعال، در میدان درس، سیاست، فعالیت‌های اجتماعی، شرکت کنند.
مقام معظم رهبری در انتها، شناخت تهدیدها و خطرهای دوره جوانی را شرط پیروزی کشور و نسل پر شور و متعهد آن در صحنه‌های گوناگون کار و تلاش می‌داند: تهدیدهایی متوجه کشور و ملت و به خصوص نسل جوان است000 گاهی یک غفلت، یک بی‌توجهی، یک سستی، یک سهل‌انگاری ممکن است یک محصول عظیم را از دست ملتی بگیرد. نباید اجازه داد.
در جوانی خواهش جمال روحانی و گرایش به فضائل اخلاقی در نهاد جوانان بیدار می‌شود. اولیای دین همواره از مبلغان آموزه‌های دینی می‌خواهند که به آمادگی روح جوان برای پذیرش صفات والای انسان توجه کنند. امام صادق علیه‌‌السلام در این خصوص فرموده‌اند: بر شما باد پرداختن به جوانان، زیرا آنان نسبت به دیگران به سوی کار خیر شتاب‌گیرنده‌تر هستند.4 در همین راستا و با هدف تقویت مبانی اعتقادی و غنابخشی ابعاد معنوی شخصیت جوانان، «مساجد» به عنوان بارزترین کانون تبلیغ و نشر معارف دینی کلیدواژه این مهم محسوب می‌شوند.
از سویی فراهم آوردن زمینه حضور شاداب جوانان در مساجد می‌تواند تاثیری بسزا در بهبود روند برنامه‌های مساجد ایجاد نماید، چرا که جوان احساس می‌کند در وجود او، نیروهای متراکمی وجود دارد، توانایی‌هایی جسمی، فکری و000 می‌تواند معجزه کند. در مقابل اگر او احساس کند که نمی‌تواند از این همه توانایی بهره‌برداری کند احساس بیهودگی می‌نماید.
بر اساس نظر روانشناسان، هم زمان با دگرگونی‌های دوران بلوغ و پیدایش تمایل‌های غریزی، احساس روحی جدید و تمایل شدیدی در جوان پدید می‌آید که او را به سوی مذهب و سلوک می‌کشاند. این ارتباط و دگرگونی به گونه‌ای است که این دوره را دوره ماوراء‌الطبیعه نامیده‌اند. بنابراین در صورتی که خانواده، دوستان، مدرسه، محیط اجتماعی و سایر فاکتورهای مرتبط با جوان نتوانند این احساس را به مسیری که شایسته اوست و تکامل معنوی و بلوغ فکری وی را در پی خواهد داشت، هدایت نمایند آنگاه به مرور زمان و در طی سال‌های بعد همین فرد تبدیل به شخصیتی بی‌هویت و فاقد اصول و خاستگاه فکری، معنوی و اجتماعی خواهد شد و در مقابل، غریزه‌هایی همچون تهاجم، تخریب، شرآفرینی، آزاررسانی، مال‌دوستی و شهرت‌طلبی می‌توانند وی را از جاده اخلاق و انسانیت منحرف سازند.
جوانان و اعتقادات مذهبی:
بر طبق پژوهش‌های انجام شده، موانعی همچون تهاجم فرهنگی، مشکلات اقتصادی، فقدان آموزش‌های مناسب و نگرش نادرست بعضی از جوانان به دین مهم‌ترین عوامل دوری جوانان از دین به شمار می‌آید. فطرت پاک جوان آماده تاثیرپذیری از آموزه‌هایی است که از طریق خانواده، مدرسه و محیط به وی منتقل می‌گردد. علاوه بر متأثر شدن جوان از فاکتورهای یاد شده موارد دیگری نیز در شکل‌گیری شخصیت وی و تمایل یا عدم تمایل او نسبت به مسائل دینی نقش ایفا می‌نمایند که از جمله آنان می‌توان به ارضای نیازهای غریزی و فطری جوان و نیز انگیزه‌های درونی او اشاره نمود که به طور ناخودآگاه و فطری در صدد پاسخگویی به آنها برمی‌آید. بدین ترتیب تشخیص نیازهای مختلف جوانان از جمله نیازهای جسمانی، روانی، عاطفی، اجتماعی، معنوی و اخلاقی جوانان می‌تواند گام موثری در جهت شناخت شیوه‌های جذب آنان به آموزه‌ها و معارف دینی خاصه رویکرد بیش‌تر آنان به سوی مساجد و بهره‌گیری بیش‌تر، از این پایگاه‌های انسان‌ساز باشد.
قبل از اینکه وارد بحث اصلی یعنی موضوع جذب جوانان به مسجد شویم باید به 3 نکته اساسی اشاره نمود:
هویت دینیَ
تلاش در جهت تقویت هویت دینی به طرق مختلف از جمله استفاده از ابزارها و شیوه‌هایی که می‌تواند این مهم را در بین نوجوانان و جوانان بهبود و ارتقا ببخشد صورت می‌پذیرد. از جمله حوزه‌های تاثیرگذار در این زمینه می‌توان به صداوسیما، مطبوعات، مدرسه، خانواده و000 اشاره نمود.
هویت دینی رابطه بین آدمی و دین را تبیین می‌کند و پیامد تقویم آن، احساس تعهد مسئولیت در قبال ارزش‌ها و باورهای مکتب است.
برخی صاحب‌نظران تعهد را به عنوان سنگ بنای هویت دینی تلقی می‌نمایند. با توجه به آنچه هویت دینی به نسل جوان می‌دهد در طرف مقابل اختلال و آشفتگی در هویت دینی سبب ضعف دینداری در بین جوانان می‌گردد. چرا که تعهد و مسئولیت‌پذیری فرد را در قبال گزاره‌هیا دینی کاهش داده و به این ترتیب ضمانت اجرایی احکام دینی کاهش می‌یابد. اختلال در هویت دینی سبب می‌شود فرد نه بتواند ارزش‌های دینی گذشته را ارزیابی نماید و نه آن که صاحب ارزش‌هایی شود که به کمک آنها بتواند آزادانه برای آینده طرح‌ریزی کند. با درهم‌ریختگی نظام ارزشی در نزد جوان، او در دریافت مفاهیم دینی، زمینه مثبت و قابل قبولی را احساس نمی‌نماید، تا انگیزه‌ای برای انجام دستورات آن داشته باشد. لذا دچار بی‌تفاوتی و بی‌مسئولیتی می‌گردد. تخریب نظام ارزشی دینی سبب می‌شود بسیاری از افراد که دچار بحران هویت دینی می‌شوند بدنبال هویت منفی بگردند و هویتی بر خلاف آنچه اوليای دین در نظر گرفته‌اند برگزینند. بسیاری از رفتارهای ضد اجتماعی و ناسازگاری نوجوانان را می‌توان از این دیدگاه توجیه نمود. مسئولیت‌گریزی، دلزدگی و بی‌تفاوتی هرکدام از آثار فقدان هویت هستند که در عرصه دینی در قالب‌های بی‌توجهی به اوامر و نواهی الهی، بی‌علاقگی نسبت به شعائر، گزاره‌ها، اماکن، مراسم و نمادهای دینی بروز می‌کند. با بیان این مطالب مشخص شد که بحران هویت دینی سبب تضعیف باورهای دینی، اختلال نظام ارزشی مذهبی و عدم تقید به احکام دینی می‌شود. مسجد از مهم‌ترین مفاهیم و گزاره‌های دینی است که بحران عدم درک صحیح جوانان در خصوص حقیقت وجودی آن، سبب پایین آمدن اعتقاد به آن و ضعف گرایش به حضور در جمع نمازگزاران می‌گردد.5
هویت جوان بویژه جوان امروز، تحت تاثیر عوامل و مؤلفه‌های بسیار شناخته و ناشناخته برونی و درونی شکل می‌گیرد. مولفه‌ها: وراثت، خانواده، جامعه، ملیت، زیست بوم، طبقه اجتماعی، فرهنگ عصری ملی و جهانی، دیانت، گرایش سیاسی، حد تحصیلات، نوع تخصص و عوامل پیچیده و ناشناخته بسیار دیگری است که باید با مطالعه دقیق و جامع علمی نسبت به تبیین و تحلیل آنها اقدام نمود. این عوامل هریک منشأ و ملازم ظهور و بروز مقتضیاتی است که در تخاطب و ترابط با جوان و تنظیم مناسبات با این نسل، باید آن مقتضیات عمیقاً و دقیقاً و کماً و کیفاً لحاظ شود.
رعایت الزامات:
برای ورود به هر مکانی بخصوص جاهایی که جنبه عمومی دارند یکسری قوانین و الزاماتی وجود دارد بعضی از مکان‌هایی که جنبه اداری و رسمی دارند نوع الزامات آن نیز حقوقی خواهد بود و دیگر مکان‌هایی که جنبه رسمی ندارند و جزو مراکز خدمات عمومی هستند اگرچه دارای الزامات و تعهدات حقوقی شاید نباشند. ولی عمل به الزامات اخلاقی و مراعات شئونات حاکم بر آن پیش نیاز ورود به آن مکان می‌باشد. مسجد نیز به عنوان یک مکان مقدس پیش از سایر اماکن و مراکز دینی از قداست و پاکی خاصی برخوردار است که رعایت آداب و احکام ورود، حضور و خروج از آن همواره مورد تاکید بوده، مخصوصاً بعضی از این الزامات جزء آموزه‌های دینی و سنت پیشوایان دینی ما نیز بوده است.
حضور در مسجد یک رفتار دینی است که مستلزم برخی پیش نیازهاست و بدون تحقق آنها نمی‌توان انتظار داشت جوانان در مسجد حاضر شوند لذا گاهی اوقات مشاهده می‌شود با وجود اینکه مسجد محل از نقاط قوت زیادی برخوردار است ولی برخی جوانان به مسجد جلب نشده‌‌اند. جوانی که مشکل اخلاقی دارد و اوقات خود را به تماشای فیلم‌های مبتذل و سیر در اینترنت و کافی‌نت‌ها می‌گذراند، اعتقاد راسخ و حقیقی به مبدأ و معاد ندارد، اهل نماز نیست، از هر راهی کسب و کار می‌نماید، دل بسته دنیا و مظاهر آن است و دینداری را نشانه عقب‌ماندگی فکری و فرهنگی می‌داند با موانع شناختی و رفتاری بسیار جدی مواجه است که حضور او در مسجد بعد از رفع این امور امکان‌پذیر است.6
مفهوم جذب و جذابیت
چنانچه می‌دانیم قدرت جذب‌کنندگی هر مکانی یا موقعیتی به میزان ارضاء‌کنندگی آن مکان در رابطه با نیازهای پیرامونی بستگی دارد. جذب‌کنندگی یک موقعیت ممکن است به دو جهت مورد توجه قرار گیرد. گاهی بعضی‌ها بر این باورند که یک موقعیت جذاب است، به خاطر اینکه فی‌نفسه جذاب است، چه آن موقعیت نیازی را ارضا نماید و چه ارضا نکند. در اینجا ارزش فی‌نفسه امور و موقعیت یا مکانی مستلزم این است که خود آن موقعیت واجد ویژگی‌ها و خصایصی باشد که به نظر بینندگان زیبا و ارزشمند به نظر آید.
عده‌ای دیگر بر این باورند که ارزشمندی امور و یا جاذب بودن موقعیتی به ارزش بیرونی و عینی آن است و آن موقعیت باید واجد ویژگی‌هایی باشد که به واسطه آن بخشی از نیازهای آدمی ارضا شود و بر اساس دیدگاه دوم چنانچه ما نیز ر آن تاکید می‌ورزیم موقعیتی همچون مسجد باید واجد ویژگی‌هایی باشد که آن ویژگی‌ها به ارضای نیازهای مردم منجر شود. بین میزان ارضاکنندگی مسجد و میزان جاذب بودن آن رابطه مستقیمی وجود دارد. آدمی نیز رو به موقعیت‌هایی دارد که این نیازها را ارضا می‌کنند نیازهایی چون:
1- امنیت، محبت و تعلق
نیازهایی چون امنیت، محبت و تعلق به اجتماع نیز از سنخ نیازهای بشری است اما متمایز از نیازهای فیزیولوژیک، اساساً آدمی به واسطه برخورداری از نیازهایی چون امنیت، محبت و تعلق از حیوانات متمایز می‌شود. «مزلو» نیز نیازها را به دو دسته کلی نیازهای فیزیولوژیک و نیازهای روانشناختی تقسیم نموده است. بنابراین هویت‌یابی و معنی بخشی به زندگی انسانی مستلزم تاکید بر ارضا نیازهای روانشناختی اوست، نه صرفاً نیازهای فیزیولوژیک آدمی، مکان‌هایی که در ارضا این نیازها موفقیت بیش‌تری دارند از جذابیت بیش‌تری نیز برخوردارند. البته باید اشاره کنیم که این نیازها نیز بیش‌تر ناظر بر وضعیت موجود افراد هستند، چرا که نیازهای فوق از جمله نیازهای عینی و واقعی افراد است که باید ارضا شوند.
2- نیاز به خودشکوفایی
نیاز به خودشکوفایی نیازی است که در عین اینکه در قلمرو نیازهای روانشناختی است، اما به لحاظ ماهیت و موقعیت خاص خود، بیش‌تر در قلمرو نیازهای مطلوب، هنجاری و آرمانی قرار دارد. تمامی انسان‌ها برای رسیدن به جایگاهی غیر از جایگاه موجود و برای ارضا نیازی غیر از نیاز موجود(فیزیولوژیک، امنیت و000) تلاش می‌کنند و آرمان‌خواهی آدمی نیز اساساً ناظر بر تاکید او بر ضرورت ارضا نیاز خود شکوفایی است. تبیین جایگاه واقعی آدمی و اینکه انسان به چه درجاتی می‌تواند نایل آید، نیز زمینه ارضا و شکوفایی این نیاز را فراهم می‌نماید.7
محور اساسی دیگر جذب جوانان به مساجد، تشخیص نیاز و انگیزه‌های جوانان است، پر واضح است که جوانان به انحاء مختلف در پی ارضای نیازهای گوناگون خود برمی‌آیند و در این مسیر به مکان‌ها و محافلی می‌روند که در آنجا پاسخی به یکی از نیازهای گوناگون خود بیابند. پس باید دید مساجد و متولیان آن تا چه اندازه از نیازهای جوانان آگاهی دارند و در صورت آگاه بودن تا چه پایه در برآوردن این نیازها برنامه‌ریزی و کار کرده‌اند. بدین ترتیب تشخیص نیازهای مختلف جوانان از جمله نیازهای جسمانی، روانی، عاطفی، اجتماعی، معنوی و اخلاقی و شناختی جوانان می‌تواند گام موثری در جذب آنان به مساجد باشد. وقتی خصوصیات نوجوانی و جوانی شناخته شد آنگاه برنامه‌ریزان امور فرهنگی مساجد قادر می‌گردند برنامه‌هایی تدوین کنند که متوجه ارضای نیازهای گوناگون جوانان بوده و مطابق با سلیقه‌ها و روحیه جوانان باشد. چنین برنامه‌هایی برای جذب و پرورش جوانان در مساجد می‌تواند موثر باشد.
مهم‌ترین دلایل توجه ویژه به جوانان در جذب به مساجد
1- بیش از 50% ترکیب جمعیتی کشور در مقطع سنی نوجوانی و جوانی قرار دارند هر برنامه‌ریزی فرهنگی خاص این قشر عظیم، خیل گسترده‌ای از شرکت‌کنندگان در برنامه‌های مساجد را به همراه خواهد داشت.
2- در این مقطع شخصیت و هویت آنان شکل می‌گیرد. ایجاد رفتار مثبت و نهادینه شدن اینگونه رفتارها در وجود ایشان می تواند آینده آنان و جامعه را از حیث حفظ هنجارها و ارزش‌ها بیمه نماید و از بسیاری از انحرافات و کجروی‌ها جلوگیری خواهد کرد. ایجاد جامعه سالم فردا در گرو داشتن نگاه ویژه به نوجوانان و جوانان امروز است که باید با آشناسازی آنان با مبانی دینی و معرفت‌شناسی در برابر هجمه فرهنگ بیگانه مقاوم ساخت.
3- جوهره وجودی جوان و نوجوان تحول‌خواهی و تحول‌گرایی است. ایجاد تحول مثبت و در پیش گرفتن رویه رشد و حرکت رو به جلو از خصیصه‌های آنان می‌باشد. حضور آنان در برنامه‌ریزی و برنامه‌سازی، مساجد را از فعالیت‌هایی که موجب روزمرگی خواهد شد دور خواهد نمود و این امر خود زمینه‌ساز جذب جوانان و نوجوانان بیش‌تری به مساجد خواهد بود.
4- با حضور آنان می‌توان به برنامه‌ها شادابی و طراوت بخشید چون جوان شادی طلب و نوگراست. با هدایت هدفمند این نگرش آنان، می‌توان به برنامه‌ریزی مثبت در فعالیت‌های مسجد پرداخت. یکی از عوامل موثر ایجاد جاذبه در مساجد، دادن طراوت و شادابی به فعالیت‌هاست.
5- وجود جوان و نوجوان سرشار از پتانسیل و انرژی است، برعکس بزرگ‌ترها که درگیر مشغله‌های کاری و مشکلات زندگی روزمره هستند. مسجد بهترین مکان است که به خاطر تنوع و تعدد فعالیت‌ها امکان بالفعل درآوردن این توان وجود دارد.
6- روح و روان نوجوان و جوان نسبت به بقیه مقاطع سنی لطیف و پاک است. با حضور آنان در مسجد و مشارکت فعالانه آنان در ایجاد طراحی و برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌های مختلف انتظار می‌رود که برون‌داد و خروجی برنامه‌ها و فعالیت‌ها نیز توام با پاکی و صداقت باشد. (دور بودن برنامه‌ها از ریا، تزویر، خودنمایی، دورویی و000)
7- جوان و نوجوان به دلیل عدم وابستگی و نداشتن علقه زیاد به دنیا و مسائل مادی و آزادبودن فکر و ذهن از این مسائل بهتر می‌تواند به درک مفاهیم دینی بپردازد. به همین سبب حافظ ارزش و دستاوردهای مذهبی و اعتقادی می‌باشد. همچنان که این امر در دوران انقلاب و حضور پرشور آنان در مساجد و شرکت در برنامه‌های انقلابی مساجد که خاستگاه انقلاب اسلامی بود و نیز در دوران دفاع مقدس به روشنی مشهود می‌باشد.
8- در این مقطع سنی علاقه به انجام کارهای جمعی و امور اجتماعی از شدت بیش‌تری برخوردار است. مسجد به عنوان یک نهاد دینی و اجتماعی که بسیاری از امور اجتماعی و تعاون در آن شکل می‌گیرد، بستر مناسبی برای آنان فراهم می‌سازد تا آنان بتوانند در قالب گروه‌ها و جمع‌های مختلف به انجام فعالیت بپردازند.(گروه سرود، تواشیح، نمایش، نشریه دیواری، ورزش و 000)
9- انگیزه و تمایل درونی نوجوانان و جوانان در خود اظهاری و در معرض دید دیگران قرار دادن آثار خود در زمینه‌های مختلف فرهنگی هنری، (ذوق، سلایق و استعداد) که در این خصوص مساجد می‌توانند فضای مناسب و بسیار خوبی را در اختیار آنان قرار دهند تا آنان بتوانند خود را مطرح کنند و کارها و آثار خود را در معرض قضاوت دیگران قرار دهند. (با برگزاری نمایشگاه خط، نقاشی، گرافیک، صنایع دستی در مناسبت‌های مختلف مذهبی، ملی و نیز قرائت شعر، خاطره، دکلمه، قصه در برنامه‌ها و مراسم گوناگون و شرکت در گروه‌های سرود، نمایش و 000)
10- این قشر عظیم به عنوان سرمایه‌های اصلی کشور محسوب می‌شوند به هر میزان در جهت رشد و شکوفایی معنوی آنان بکوشیم در آینده نتایج وافری از آن حاصل خواهد شد.
11- مساجد به عنوان یک پایگاه مقدس دینی و اجتماعی که با توجه به مقتضیات زمانی و مکانی به ایفای نقش می‌پردازد، نیازمند کسانی است که این نهاد اجتماعی را پر حرارت و پر شور نگه دارند تا بتواند نقش ذاتی خویش را به فعلیت برساند این مهم با حضور جوان در مسجد میسر می‌شود.
پی‌نوشت‌ها:
1-لغت‌نامه دهخدا
2-تعریف جوانی، داوود میرباقری
3- ده‌گفتار، مرتضی مطهری
4-روضه کافی
5-راهکارهای مشارکت جوانان در مساجد، محسن محمدی و...، مجله مسجد، ش89
6-همان منبع
7-جاذبه‌های مسجد، سیدمهدی سجادی، مسجد نقطه وصل، ص286