مساجد به عنوان یکی از مهمترین نهادهای اجتماعی در گذشته عموما نقش محوری و مرکزی را در شهرها ایفا می کردند و به گواه تاریخ بسیاری از تحولات اجتماعی از مساجد سرچشمه گرفته است. در استان تهران نیز مساجدی که از آنها با عنوان مساجد تاریخی یاد می شود، هم دارای قدمت مشخص و ثبت شده ای هستند و هم در دوره های مختلف در متن تحولات اجتماعی، فرهنگی و مذهبی نقش غیر قابل اتکاری را بر عهده داشتند.
به گزارش پرتال مرکز رسیدگی به امور مساجد، در سومین بخش از سلسله مطالب «گذری بر مساجد تاریخی استان تهران» چهار مسجد دیگر به طور اجمالی معرفی شده است.
مسجد شیخ عبدالحسین
این مسجد که از ثلث اموال امیرکبیر و توسط وصی او مرحوم شیخ عبدالحسین تهرانی ساخته شد، در ضلع جنوبی بازارچه و جلوخان سید ولی در محل قدیمی باغ و خرابه‌های پاچنار قرار دارد.
مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین
از بناهاى دوره ناصرالدین شاه قاجار است، از مسجد
قدیمى اکنون تنها یادبودى که از زمان ساختمان آن باقى مانده کتیبه کاشى
خشتى سر در است، که مىرساند بناى مسجد در سال 1270 ه .ق از محل ثلث مرحوم
میرزا تقى خان امیر نظام و به سعى شیخ عبدالحسین اتمام پذیرفته است.
تاریخ تعمیر دیگرى در سر در ثبت شده که تاریخ آن سال 1363 ه .ق است.
اکنون در نتیجه تعمیرات کلى در بناى مسجد و شبستان آن شده، به صورت بناهاى
تازهاى درآمده است و اثرى از معمارى دوران قاجار در آن دیده نمى شود.
ساختمان مدرسه شیخ عبدالحسین که همزمان با مسجد ساخته شده است تا حدود
زیادى وضع و اسلوب زمان گذشته خود را حفظ نموده است، همچنین کاشیکارى معرف و
گره کارى برخى از پشت بغله اى طاق نماهاى داخلى که متعلق به زمان ساختمان
مدرسه است بى نهایت زیبا و ارزنده مى باشد.
سر در مدرسه و گوشوارهاى طرفین آن قدیمى و مزین به مقرنس گچبرى و کاشى معرق
است، درِ چوبى مدرسه که داراى کَنده کارى برجسته و کتیبه اى به خط نستعلیق
مى باشد از نمونه هاى ممتاز نجارى قرن سیزدهم ه .ق به شمار مى رود.
مسجد مشیرالسطنه
این مسجد- مدرسه در خیابان مولوی واقع است. میرزا احمد خان مشیرالسطنه این بنا را ساخت و به تاریخ 1318 ه ق آن را وقف کرد. این بنا دارای صحن کوچکی با هشت حجره در سه طرف آن است و شبستانی ستون دار در جبهه شمالی و در مقابل جبهه قبله قرار دارد. ایوان و مدرسه در جبهه جنوبی و حجره ها در دو جبهه دیگر در مقابل هم ساخته شده است. از ویژگی های این بنا وجود یک برج ساعت در شرق آن است که از معابر مجاور دیده می شود و به همین دلیل به مسجد ساعت نیز شهرت یافته است.
مسجد جمعه دماوند
مسجد جامع عتیق دماوند، فی مابین محله قاضی
و فرامه (چریک) در نقطه ی مرتفع بر روی تپه‌ای در مرکز روستا و در شرق شهر
دماوند مشرف به شهر در موقعیتی که مسجد جامع فعلی قرار گرفته، واقع شده
بود. مسجد جامع فعلی بر روی مسجد قدیمی بنا شده و از جهت شمالی و جنوبی و
غربی به خیابان محله، از جهت شرقی به خانه‌های مسکونی محدود است. این مسجد
در فهرست آثار تاریخی با شماره 230 به ثبت رسیده است.
شواهد و آثار باقیمانده ، پایه و اساس
مسجد راه به دوره سلجوقیان می‌رساند ولی با توجه به این موضوع که در منطقه
دماوند بارها زلزله رخ داده و بنای مسجد جامع آسیب‌دیده و تعمیر و مرمت
گردید. بنابراین احتمال اینکه مسجد پایه و اساس قدیمی‌تر داشته باشد وجود
دارد.
بر اساس روایتی که سینه به سینه نقل شده و
تا به امروز هم در بین مردم وجود دارد، در مکان مسجد جامع، قبل ازً ظهور
اسلام آتشکده بزرگی برپا بود که پس از فتح منطقه توسط لشگریان اسلام،
آتشکده تبدیل به مسجد بزرگی شد.
مسجد جامع ورامین
مسجد جامع ورامین یکی از بناهای منحصر به فرد تاریخی در جنوب شرق استان تهران است که نقوش موجود بر روی آن چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کند. این مسجد در مرکزی ترین مکان در شهر ورامین قرار گرفته که سابقه ساخت آن به دوره ایلخانی باز می گردد و به گفته کارشناسان گچ بری های موجود بر روی آن از بی نظیرترین کارهای انجام شده در ایران است.
