گروه خبرنگاران افتخاری / امیرمحسن سلطان‌احمدی: آیت‌الله‌العظمی سیدعزالدین حسینی زنجانی، از مراجع معظم تقلید در مشهد مقدس بعد از یک دوره بیماری امروز، 24 اردیبهشت‌ماه دارفانی را وداع گفت.
به گزارش خبرنگار افتخاری خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)،
مرجع عالیقدر آیت‌الله‌العظمی سیدمحمد عزالدین حسینی موسوی مجتهد
زنجانی(دامت برکاته) در سال 1300 ه.ش در خاندان علم و فقاهت، خاندان امام
جمعه زنجان در شهر زنجان دیده به جهان گشود.
جد اعلای معظم‌له، آیت‌الله‌العظمی سیدمحمد مجتهد سردانی فقیه متبع و مورد
احترام مردم زنجان در عصر قاجار بودند که در طرد و دفع بابیت از زنجان نقش
بسیار مهمی داشتهاند. والد ایشان فقیه عارف مرحوم آیت‌الله‌العظمی
سیدمحمود حسینی زنجانی، مشهور به امام جمعه زنجان از علمای پارسا و مورد
احترام بزرگان حوزه بودند.
وی سال‌های متمادی در نجف اشرف از محضر بزرگان آن حوزه مقدسه استفاده کرده
و از دروس آیات عظام نائینی، آقا ضیاء عراقی، شیخ الشریعه اصفهانی،
سیدمحمدکاظم یزدی(صاحب عروه) و به خصوص از درس آیت‌الله‌العظمی حاج
شیخ‌محمد حسین غروی اصفهانی(کمپانی) بهره برده و جزء خصیصین و دوستان نزدیک
آیت‌الله‌العظمی غروی اصفهانی محسوب می‌شد به طوری که ما بین این دو
بزرگوار نامه‌هایی در سیر و سلوک مبادله شده است.
آیت‌الله‌العظمی سیدمحمود حسینی زنجانی در زنجان، تهران و قم حوزه درسی
داشته و جمعی از بزرگان از دروس معظم‌له استفاده کرده‌اند. از مشهورترین
شاگردان ایشان میتوان به فرزند بزرگوارشان آیت‌الله‌العظمی سیدعزالدین
حسینی زنجانی، مرحوم آیت‌الله سیدمحمود طالقانی، مرحوم استاد رضا
روزبه‌زنجانی و آیت‌الله سیدحجت هاشمی خراسانی اشاره کرد.
تحصیل و فعالیت‌های سیاسی
معظم‌له تحت نظارت و سرپرستی والد بزرگوار خود مقدمات و سطح و کمی از خارج
را در زنجان فراگرفته و در این حوزه از دروس والد معظم خود و دروس مرحوم
آیت‌الله شیخ‌حسین دین‌محمدی، از شاگردان آخوند خراسانی، استفاده بردند.
معظم‌له سپس به شهر مقدس قم عزیمت کردند و در شهر علم و فقاهت، قم در فقه و
اصول از محضر درس آیات عظام، آیت‌الله العظمی سیدمحمدحجت کوه‌کمری به مدت
14 سال، آیت‌الله‌العظمی سیدحسین طباطبایی بروجردی به مدت 10 سال،
آیت‌الله‌العظمی سیدصدرالدین صدر، آیت‌الله‌العظمی سیداحمد خوانساری و
آیت‌الله‌العظمی میرزارضی زنوزی‌تبریزی تلمذ فرمودند.
ایشان همچنین دوره کامل حکمت متعالیه را در محضر آیت‌الله‌العظمی امام
خمینی(ره)، علامه سیدمحمد حسین طباطبایی تبریزی و آیت‌الله شیخ مهدی
مازندرانی تحصیل کرده و در دروس اسفار هر سه حکیم متاله حضور یافتند. لازم
به ذکر است که درس اسفار مرحوم علامه طباطبایی در قم با درخواست معظم‌له و
حضور ایشان و جمعی از همدوره‌ای‌های معظم‌له تشکیل شده است و مرحوم علامه
نخستین حواشی خود را بر اسفار بر چاپ سنگی اسفار متعلق به معظم‌له مرقوم
کرده‌اند که این نسخه در گنجینه مخطوطات بیت معظم‌له نگهداری می‌شود.
همچنین سلسله جلسات مباحثات شبانه با حضور علامه طباطبایی که بعداً به
جلسات اصول فلسفه و روش رئالیسم منتهی می‌شود، به درخواست معظم‌له و در
منزل ایشان در قم بنا گذاشته شده است.
معظم‌له جهت استفاده از حوزه درسی بزرگان حوزه مقدسه نجف مدت کوتاهی نیز به
این حوزه مشرف شده و از درس آیت‌الله‌العظمی سیدعبدالهادی شیرازی،
آیت‌الله‌العظمی سیدابوالقاسم خویی و آیت‌الله‌العظمی سیدمحسن حکیم استفاده
کردند. آیت‌الله‌العظمی حسینی زنجانی در بین اساتید فقه و اصول خود بیش
از همه از مشرب فقهی آیت‌الله العظمی حجت کوه‌کمری متأثر شده‌اند و همانند
استادشان در جمع بین روایات متعارض تبحر و برجستگی خاصی دارند.
معظم‌له بنا به درخواست والدشان از سال 1334 در زنجان مستقر شدند و در
اداره حوزه علمیه و رسیدگی به امور شرعی و اجتماعی به مرحوم والد خود کمک
می‌کردند. در سال 1342 با نهضت امام خمینی(ره) همراه شدند و در منبر
صراحتاً از ایشان نام می‌بردند و به ترویج مرجعیت معظم‌له می‌پرداختند و
سخنرانی‌های تندی بر علیه دستگاه حاکمه و قوانین طاغوتی ایراد می‌کردند
که بالاخره دستگیر شدند و مدتی در تهران همراه با برخی اعاظم از جمله شهید
مطهری، مرحوم محمدتقی فلسفی، مرحوم شیخ‌حسین لنکرانی، شهید هاشمی‌نژاد و
دیگر بزرگان و روحانیون زندانی شدند.
در اثر تداوم فعالیت‌ها و سخنرانی‌های معظم‌له بر علیه رژیم شاه، از سال
1351 از طرف ساواک مجبور به اقامت اجباری در شهر مقدس مشهد شدند و در این
شهر به فعالیت‌های علمی و سیاسی خود ادامه دادند و همراه با دیگر ارکان این
حوزه مقدسه به مناسبت‌های مختلف اعلامیه می‌دادند و در تظاهرات مردم و
علمای مشهد پیشاپیش مردم حرکت می‌کردند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی به درخواست امام خمینی(ره) به زنجان برگشته و
رهبری و هدایت مردم زنجان را در انقلاب اسلامی عهده‌دار شده و به حکم
بنیانگذار جمهوری به امامت جمعه شهر زنجان منصوب شدند و مدت دو سال در دوره
تثبیت جمهوری اسلامی ایران در استان زنجان نقش مؤثر داشتند و سپس به مشهد
مقدس برگشته و فعالیت‌های علمی خود را در جوار بارگاه ملکوتی ثامن‌الحجج
حضرت علی‌بن‌موسی الرضا(ع) از سر گرفتند.
دوران تدریس
معظم‌له سطوح عالی دروس حوزوی را در حوزه‌های علمیه قم، زنجان و مشهد تدریس
کرده‌اند و بیش از 30 سال است که در حوزه علمیه مشهد به تدریس خارج فقه و
اصول، تفسیر، کلام و عقاید و فلسفه مشغول هستند و بسیاری از افاضل حوزه و
دانشگاه از دروس معظم‌له بهره‌مند بوده‌اند و تعدادی نیز به اخذ درجه
اجتهاد از محضر ایشان نائل شده‌اند.
از شاگردان برجسته معظم‌له میتوان به فرزند بزرگوارشان فقیه عالی قدر
آیت‌الله سیدمحمد حسینی زنجانی، مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه زنجان و
مسئول بخش استفتائات معظم‌له اشاره کرد.
مرجعیت
معظم‌له بنا به درخواست جمعی از مؤمنین و فضلا حوزه در سال 1354 رساله
عملیه خود را با عنوان «رساله جامع الاحکام» در مشهد مقدس منتشر کردند و
جمعی از مؤمنین در تقلید به ایشان رجوع کردند. پس از رحلت آیت‌الله‌العظمی
اراکی رساله فعلی معظم‌له با عنوان رساله توضیح المسائل در سال 1373 منتشر
شد و جمع دیگری از مؤمنین در تقلید به ایشان رجوع کردند. فعلاً دفاتر
معظم‌له در شهرهای مشهد، زنجان و تبریز فعال هستند و در ایام حج بعثه
معظم‌له به منظور پاسخ‌گویی به استفتائات مقلدین و سایر امور شرعی در مدینه
منوره و مکه مکرمه مستقر است.
تألیفات
از آیت‌الله‌العظمی حسینی زنجانی تاکنون چند اثر منتشر شده است که عبارتند
از: رساله جامع‌الاحکام(چاپ اول،مشهد،1354)، رساله توضیح‌المسائل، منتخب
رساله توضیح‌المسائل[با تجدید نظر و اضافات،به ضمیمه منتخب استفتاءات] (چاپ
اول،زنجان،1391)، مناسک حج و عمره مفرده، شرح خطبه حضرت زهرا(س)، حکمت
فاطمی، تلخیص«شرح خطبه حضرت زهرا(س)»، تفسیر سوره مبارکه حمد، راه رستگاری،
جستاری در باب اسلام و ایمان، مطارحات حول معیار الشرک فی القرآن، معیار
شرک در قرآن، شرح زیارت عاشورا و 110 پرسش و پاسخ [بخشی از استفتاءات
معظم‌له].
برخی آثار فقهی و اصولی ایشان از جمله تقریرات دروس اصول و فقه آیات عظام
حجت و بروجردی و نیز تعلیقه بر وسیلة‌النجاه آیت‌الله‌العظمی سیدابوالحسن
اصفهانی هنوز به زیور طبع آراسته نشده است.
برخی از ویژگی‌های علمی و روحی
از ویژگی‌های علمی و روحی این مرجع عالیقدر میتوان به نکاتی اشاره کرد که
عبارتند از: معظم‌له بسیار خلیق، مهربان، متواضع، گشاده‌رو و با حوصله
هستند و به خصوص با دقت و حوصله به پرسش‌های جوانان پاسخ می‌دهند و از این
رو بیشتر نمازگزاران و مراجعان مسجد امام صادق(ع) مشهد مقدس و دفتر ایشان
را دانشجویان و طلاب تشکیل می‌دهند.
ایشان نسبت به خاندان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) و به خصوص به جده
بزرگوارشان(س) محبت و علاقه فوق‌العاده‌ای دارند و جنبه ولایت در ایشان
بسیار قوی است.
معظم‌له علاقه و توجه فراوانی به مجلس روضه حضرت اباعبدالله الحسین(ع) و
تعظیم شعائر حسینی(ع) دارند به طوری که بیش از 35 سال است که به طور مرتب
در بیت خود در مشهد مقدس روضه هفتگی برگزار میکنند و بر مصائب حضرت
سید‌الشهدا(ع) اشک می‌ریزند.
معظم‌له انس مخصوصی با ادعیه مأثور از اهل بیت(ع) و به خصوص صحیفه سجادیه
دارند به طوری که اکثر ادعیه مأثور را از حفظ هستند و همیشه در سخنان خود
به جنبه های معرفتی این ادعیه اشاره میکنند و معتقدند که بسیاری از ادعیه
ماثور از اهل بیت(ع) مهجور واقع شده اند و کمتر به دقایق و ظرایف و محتوای
عمیق این ادعیه توجه شده است. به دروس اعتقادی و تفسیر قرآن کریم اهمیت
خاصی قائل هستند به طوری که درسهای عقاید و تفسیر معظم له تقریباً هیچ گاه
تعطیل نشده است.
معظم‌له یکی از معدود مراجع فعلی است که در کنار فقه و اصول و تفسیر در
عرفان و فلسفه نیز صاحب نظر و دارای مطالعات عمیق هستند و معتقدند که هر
چند برخی آرا و عقاید فلاسفه و عرفا با مکتب اهل بیت(ع) سازگار نیست؛ اما
موارد سازگاری نیز کم نیست و نکات قابل استفاده در آثار ایشان وجود دارد.
معظم‌له در حدیث دیگران
شخصیت علمی و معنوی معظم‌له در میان فضلا و اهل خبره مشخص و مسلم است و
نیازی به تعریف ندارد؛ اما در آثار و سخنان برخی از بزرگان مطالبی درباره
ایشان آمده که نقل آنها خالی از لطف نیست.
مرحوم آیت‌الله‌العظمی سیدمحمدهادی میلانی در نامه‌هایی که خطاب به معظم‌له
نوشته‌اند از ایشان با القابی چون «روح الفضیله و جثمان‌ها»، «نادره
الدهر»، «غیاث الاسلام» و «علامه» یاد کرده‌اند[2]. با بررسی مجموعه
مکاتبات آیت‌الله‌العظمی میلانی که تحت عنوان «علم و جهاد» در دو مجلد به
چاپ رسیده است، معلوم می‌شود که ایشان چنین القابی را فقط برای معظم‌له به
کار برده‌اند و برای دیگر اعاظم از القاب متعارف استفاده کرده‌اند.
مرحوم علامه سیدمحمدحسین طباطبایی تبریزی، در آخرین مصاحبه تلویزیونی و در
پاسخ به این پرسش که «کدام یک از شاگردانتان توانستند رابطه خاص استاد و
شاگردی را با شما داشته باشند و به کدام یک در فلسفه اسلامی می‌شود اعتماد
داشت؟» ابتدا از استاد شهیدمرتضی مطهری و سپس از معظم‌له با عنوان «آقای
امام زنجانی» و پس از آن از سه عالم بزرگوار دیگر نام بردند.
آیت‌الله شهید سیدمحمدعلی قاضی‌طباطبایی در کتاب «تحقیق درباره اول اربعین
حضرت سید الشهدا(ع)» به مناسبتی درباره معظم‌له چنین نوشته‌اند «... پس از
مراجعت از آن سفر[تبعید بافت] در زنجان به اقامت اجباری قریب شش ماه بودم و
از مهربانی‌های اهالی زنجان عموماً و از مهمان نوازی و محبت‌های بی‌پایان
صدیقنا الاخ الامجد علامه جلیل آیت‌الله حاج آقا عزالدین حسینی خصوصاً
کاملاً برخوردار بوده و به ویژه از مذاکرات علمی و مباحثات فقهی، ادبی و
تاریخی که در حضور آن برادر مکرم معظم واقع می‌شد صفای عجیب و حظوظ روحی
غریب داشت که به وصف نمی‌آید و به عبارت نمی‌گنجد».
مرحوم آیت‌الله شیخ علی فلسفی از شاگردان مرحوم آیت‌الله‌العظمی خویی و
صاحب اجازه اجتهاد بلند مرتبه از آن فقیه بزرگ، در مجلسی که اکثر علمای
بزرگ مشهد مقدس در آن حضور داشتند و در امری که نیاز به اجازه مجتهد جامع
الشرایط و اعلم علمای بلد داشت از معظم‌له کسب اجازه میکنند و می‌فرمایند
«ما حضرت عالی را اعلم علمای بلد می‌دانیم»[3].
مرحوم آیت‌الله سیدمحمدحسین حسینی‌تهرانی در یادنامه مرحوم علامه طباطبایی،
در «مهر تابان» درباره معظم‌له چنین می‌نویسند «رفیق شفیق و صدیق ارجمند
آیت‌الله حاج سید عزالدین زنجانی از مبرزین از قدمای شاگردان علامه
طباطبایی هستند ... مردی است جامع بین علم و عمل و بین معقول و منقول، مفسر
قرآن کریم وارد در ابحاث علمیه، فلسفیه و متعبد به عبودیت الهیه و متخلق
به اخلاق حسنه هستند و حقاً میتوان ایشان را یکی از نمونه‌های بارز مفاخر
اسلام شمرد».[4]
ترجمه مرحوم شیخ‌آقا بزرگ‌طهرانی چنین است «عالم فاضل معاصرآقای سیدعزالدین
فرزند سیدمحمود جانشین پدر در زنجان شده است. آقای سیدموسی[آیت‌الله
العظمی سیدموسی شبیری زنجانی] فرزند سید احمد زنجانی، ساکن قم از هر دو (از
پدر و پسر) تعریف و تمجید می‌کند».[5]
آیت‌الله سیدمحمد حسینی زنجانی در احکام تأکیدشان به روایات است و روایات
را خیلی خوب معنا میکنند و از دل روایات، روایات دیگر را تفسیر و توجیه
میکنند و من در این مسئله نظیر ایشان را حتی در قم ندیدم. در این مسئله
که فقیه از دل روایات مطلب را بیرون آورد و قرینه برای فهم مطلب دیگر بگیرد
نظیر ایشان را ندیده‌ام.[6]
سرویس خبرنگاران افتخاری خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) رحلت این عالم
ربانی را به عموم مردم و دوستداران مرجعیت شیعه تسلیت می‌گوید.
*************************************************************************
پی‌نوشت:
تحقیق و تدوین: حسن اسدی تبریزی
[1] -در خاطرات مرحوم آیت‌الله شیخ حسینعلی منتظری درباره این درس چنین
آمده است «آیت‌الله خمینی یک درس اسفار هم می‌گفت که هفت هشت نفر از
بزرگان از جمله آقای حاج شیخ عبدالجواد(جبل عاملی خمینی شهری) و آقای رضا
صدر و عزالدین زنجانی که حالا مشهد است و چند نفر دیگر شرکت می‌کردند.
من و مرحوم مطهری به آقای خمینی گفتیم ما هم بیاییم در آن درس شرکت کنیم
چون معمولاً باید از ایشان اجازه گرفت، به بعضی افراد می‌گفتند نه صلاحتان
نیست. آن وقت ما اجازه گرفتیم مبحث نفس اسفار و معاد جسمانی را شرکت
کردیم». [به سبب امانت داری در نقل مطلب عین عبارت ایشان را آورده‌ایم؛ لذا
القاب و عناوین همان گونه که در متن خاطرات بوده حفظ شده است]
[2] - علم و جهاد، حیاه آیت‌الله العظمی السید محمد هادی الحسینی المیلانی. ج 2، ص 110.
[3] - به نقل از آیت الله سید محمد حسینی زنجانی.
[4] - مهر تابان، ص 326.
[5] - نقباء البشر فی‌القرن الرابع عشر، ص 303. البته لازم به یادآوری است
که معظم له از مرحوم شیخ آقا بزرگ طهرانی اجازه روایتی دارند و شیخ آقا
بزرگ از مشایخ اجازه معظم له هستند،ظاهرا این مطلب در زمانی نوشته شده است
که معظم له در زنجان سکونت داشتهاند.
[6] -نشریه رایحه، ویژه نامه بزرگداشت آیت الله العظمی حسینی زنجانی، شماره هفتاد و دوم، ص 23.