به گزارش پایگاه تخصصی مسجد ، خَدیجَه دختر خُوَیلِد مشهور به خدیجه کبری (س)، ام المؤمنین، نخستین همسر پیامبر اکرم (ص) و مادر حضرت زهرا (س). خدیجه (س) قبل از بعثت با حضرت محمد (ص) ازدواج کرد و اولین زن و به عقیده برخی اولین کسی است که به وی ایمان آورد. خدیجه همه ثروت خود را در راه نشر اسلام به کار گرفت. پیامبر (ص) در طول حیات او همسری دیگر برنگزید و پس از درگذشت وی همواره از او با نیکی بسیار یاد میکرد.پیامبر از خدیجه دو پسر به نامهای قاسم و عبدالله و چهار دختر به نامهای زینب، رقیه، ام کلثوم و فاطمه (س) داشت. با این وصف همه فرزندان پیامبر اسلام(ص) به جز ابراهیم، از خدیجه (س) بودند.خدیجه (س) سه سال قبل از هجرت و در ۶۵ سالگی در مکه درگذشت. پیامبر او را در قبرستان معلاة به خاک سپرد.
خانواده و نسب
خدیجه (س) که کنیهاش ام هند بود . دختر خویلد بن أسد بن عبدالعزی بن قصی القرشیه الاسدیه و نام مادرش فاطمه بنت زائده است. او حدود سه یا چهار دهه قبل از آغاز بعثت پیامبر اسلام (ص) در مکه به دنیا آمد و در همان شهر، در خانه پدرش که از بزرگان مورد احترام قومش و همپیمان با بنی عبدالدار بن قصی بود، رشد یافت.
خدیجه (س) قبل از اسلام
منابع تاریخی درباره شخصیت خدیجه (س) پیش از اسلام، گزارش چندانی ارائه نکردهاند. بنابر این منابع، او ثروتمند بود و تجارت میکرد و سرمایه خود را به صورت مضاربه و استخدام افراد برای تجارت به کار میگرفت.
ازدواج خدیجه پیش از پیامبر
منابع به جایگاه بالای اجتماعی و حُسن شهرت او در شرف و نسب اشاره دارند؛ چنانکه ابن سیدالناس در این باره آورده است: «او زنی شریف و بادرایت بود که خداوند خیر و کرامت برای او در نظر گرفته بود. به لحاظ نسب در طبقه متوسط از انساب عرب جای داشت، اما دارای شرافتی عظیم و ثروتی زیاد بود.» بلاذری نیز از قول واقدی در اسنادش گفته است: «خدیجه (س) بنت خویلد، زنی با اصل و نسب و تاجری ثروتمند بود.»
در این که آیا حضرت خدیجه(س) پیش از ازدواج با پیامبر، شوهر دیگری اختیار کرده یا نه، اختلاف نظر وجود دارد. اکثر منابع تاریخی اهل سنت، ازدواجهای پیشین حضرت خدیجه (س) را پذیرفته و نامهای شوهران و فرزندانشان را ذکر کردهاند. بلاذری در انساب الاشراف، «ابوهاله هند بن نباش» را همسر خدیجه پیش از ازدواج با پیامبر (ص) دانسته است.
ابن حبیب نیز در کتاب المنمّق، در معرفی «نباش» او را مکنّی به ابوهاله و شوهر خدیجه(س) قبل از پیامبر (ص) معرفی کرده است. ابن حبیب همچنین در «المحبّر» در بیان اسامی کسانی که سه بار ازدواج نمودهاند، نام حضرت خدیجه (س) را نیز آورده و در این باره به ازدواج حضرت خدیجه (س) با «اباهاله النباش الاسیدی» و «عتیق بن عابد بن عبدالله بن عمر بن مخزوم» قبل از ازدواج با پیامبر (ص) تصریح کرده است.
با این حال برخی از نویسندگان شیعی بر این باورند که حضرت خدیجه (س) پیش از ازدواج با پیامبر ازدواج نکرده است. ابن شهرآشوب از قول سید مرتضی در «شافی» و شیخ طوسی در التلخیص، به عذراء (دوشیزه) بودن خدیجه (س) هنگام ازدواج با پیامبر (ص) اشاره نموده است.
همچنین برخی با نقد گزارشهای موجود درباره همسران خدیجه مدعی شدهاند نمیتوان پذیرفت در شرائطی که تعصبات قبیلهای در فضای فکری و فرهنگی حجاز حاکم بوده است، خدیجه (س) که خود از بزرگان نامور قریش بود، به ازدواج دو نفر اعرابی از تمیم و مخزوم در آمده باشد.
همچنین پژوهشهای فوق درباره فرزندان منسوب به خدیجه مدعی آن است که دو فرزند منسوب به او در حقیقت فرزندان خدیجه (س) نبوده، بلکه فرزندان هاله خواهر خدیجه (س) بودهاند. بنا بر این تحقیقات، خدیجه (س) پس از مرگ شوهرِ هاله، سرپرستی هاله و دو فرزندش را بر عهده گرفت، تا اینکه خواهرش (هاله) نیز از دنیا رفت و خدیجه (س) سرپرستی خواهرزادههایش را بر عهده داشت و از آنجا که عرب، ربیبه (فرزندان همسر) را فرزند تلقی مینمود، آنها را فرزندان پیامبر (ص) برمیشمردند.
ازدواج خدیجه (س) با پیامبر (ص)
ابن کثیر از ابن اسحاق نقل میکند: زمانی که خدیجه (س) با درستکاری و درستگفتاری و امانتداری و کرامت اخلاقی محمد امین (ص) آشنا شد، او را امین بر مالش قرار داد و پس از برگشت پیامبر (ص) از سفر تجاری شام و بیان ویژگیهای پیامبر (ص) از سوی میسره (غلام خدیجه)، خدیجه پیشنهاد ازدواج با پیامبر (ص) را مطرح ساخت. ابن سیدالناس نیز آگاهی خدیجه (س) از کرامت اخلاقی و صداقت پیامبر (ص) را موجب پیشنهاد ازدواج از طرف خدیجه (س) دانسته و تصریح میکند که خدیجه (س) به دلیل صداقت، امانت و حسن خلق و درستکاری پیامبر (ص)، پیشنهاد ازدواج را مطرح میسازد. همین عوامل را ابن اثیر نیز در اسدالغابه بیان میکند.
همه منابع تاریخی، خدیجه (س) را اولین همسر پیامبر(ص) معرفی کردهاند اما درباره زمان دقیق ازدواج اختلافهایی وجود دارد. منابع سن پیامبر(ص) را در هنگام ازدواج با خدیجه(س) ۲۱ تا ۳۷ سال ذکر کردهاند.
سن خدیجه هنگام ازدواج با پیامبر
درباره سن خدیجه (س) هنگام ازدواج با پیامبر (ص)، دیدگاههای مختلفی از ۲۵ سال تا ۴۶ سال مطرح شده است. بسیاری سن خدیجه (س) را هنگام ازدواج با پیامبر(ص)، ۴۰ سال دانستهاند. اما روایات دیگری نیز در این باره وجود داشته است. برخی منابع سن خدیجه (س) هنگام ازدواج با پیامبر (ص) را ۲۵ سال و برخی دیگر، ۲۸ ، ۳۰ ، ۳۵ ، ۴۴ ، ۴۵ ، ۴۶ سال دانستهاند.
دست یافتن به سن دقیق حضرت خدیجه (س) هنگام ازدواج با پیامبر (ص) دشوار است. با این وصف با در نظر گرفتن این که مدت زندگی مشترک پیامبر(ص) با خدیجه(س) ۲۵ سال بوده است (۱۵ سال، قبل از بعثت و ۱۰ سال، بعد از بعثت)، و منابع تاریخی نیز سن خدیجه (س) هنگام وفات را ۶۵ سال یا بنابر ترجیح بیهقی ۵۰ سال گفتهاند، به احتمال قوی سن خدیجه(س) هنگام ازدواج با پیامبر(ص) مطابق با یکی از دو قولِ ۴۰ یا ۲۵ سال بوده است. اگر خدیجه (س) هنگام وفات، ۵۰ ساله بوده، هنگام ازدواج باید ۲۵ ساله بوده باشد، نظری که برخی محققان آن را ترجیح دادهاند. از آنجا که این قول در منابع شایع نیست، پذیرش آن اندکی دشوار است، اما توجه به این نکته که قاسم فرزند پیامبر (ص) از خدیجه (س)، بعد از بعثت از دنیا رفته است، بدان معنی است که قاسم باید حداقل در ۵۵ سالگی خدیجه (س) یا بعد از آن به دنیا آمده باشد، که محتمل و پذیرفتنی نیست.
این نظر به ضمیمه دیدگاه برخی علمای شیعه که خدیجه (س) را هنگام ازدواج با پیامبر (ص) عذراء (دوشیزه )دانستهاند تقویت میشود. زیرا بعید به نظر میرسد زنی همچون خدیجه (س) با مقام و مکنت خود در قریش تا ۴۰ سالگی ازدواج نکرده باشد. با توجه به مجموع این دلایل برخی پژوهشگران سن خدیجه (س) هنگام ازدواج را ۲۵ یا ۲۸ سال دانستهاند.
اسلام آوردن خدیجه
بسیاری از منابع تاریخی، خدیجه (س) را اولین کسی میدانند که اسلام آورد. حتی برخی از منابع در این زمینه ادعای اجماع کردهاند. ابن عبدالبر، علی (ع) را اولین ایمانآورنده به پیامبر (ص)، بعد از خدیجه (س) میداند. منابع همچنین در تعیین مصادیق السّابقون در اسلام، خدیجه (س) و علی (ع) را اولین ایمانآورندگان برشمردهاند. این منابع همچنین به پیشگامی خدیجه (س) به همراه علی (ع) در برپایی نماز به همراه پیامبر (ص) اشاره کرده و آنان را اولین نمازگزاران عالم اسلام معرفی کردهاند.
نقش خدیجه (س) در اسلام
کمکهای مالی حضرت خدیجه (س) موجب غنای نسبی پیامبر (ص) شد؛ به گونهای که پیامبر (ص) را بینیاز ساخت. خداوند در مقام بیان نعمتهای خود به پیامبراکرم (ص) میفرماید: «خداوند تو را فقیر یافت و بینیاز نمود.» رسول خدا (ص) نیز همواره میفرمودند: «هیچ مالی به من سود نبخشید، آنگونه که ثروت خدیجه(س) به من سود بخشید». بنابر رویات اسلامی، پیامبر (ص) از اموال خدیجه (س) در راه کمک به آزادی بدهکاران، یتیمان، و بینوایان استفاده میکرد.
در ماجرای محاصره شعب ابی طالب، اموال حضرت خدیجه (س) در حمایت از بنیهاشم مصرف شد، تا آنجا که در روایت آمده است: «ابوطالب و خدیجه (س) همه اموال خود را برای حفظ اسلام و محاصرهشدگان انفاق نمودند.» در جریان محاصره شعب ابی طالب، حکیم بن حزام برادرزاده خدیجه (س)، شترها را میآورد و با آن شترها، گندم و خرما را حمل میکرد و با زحمت و خطر زیاد، آنها را به بنیهاشم میرساند. این بخشش به گونهای بزرگ و خالصانه بود که خداوند آن را گرامی داشت و این کار بزرگ خدیجه (س) را در ردیف نعمتها و مواهب بزرگ خود به بنده برگزیدهاش محمد (ص) برشمرد. پیامبر (ص) نیز همواره از بخشندگی و ایثار این بانوی گرامی، با عظمت و بزرگی یاد میکرد.
جایگاه خدیجه
خدیجه بانویی شریف، ثروتمند و دارای اعتبار در روزگار خود بود. جابر بن عبدالله انصاری در روایتی از پیامبر (ص)، سرور زنان جهان را خدیجه (س)، فاطمه (س)، مریم و آسیه معرفی نموده است. همچنین پیامبر (ص)، خدیجه (س) را از جمله زنان کامل در جهان و نیز از بهترین زنان معرفی کرده است. در منابع اسلامی، از خدیجه با القابی همچون طاهره، زکیه، مرضیه، صدیقه، سیده نساء قریش ، خیرالنساء و بانوی بلند مرتبه و نیز با کنیههای ام الزهرا و ام المؤمنین یاد شده است.
گزارشهای متعددی درباره جایگاه خاص خدیجه نزد پیامبر (ص) وجود دارد. در برخی منابع آمده است که حضرت خدیجه (س) بهترین و صادقترین وزیر، مشاور و مایه آرامش پیامبر(ص) بود. پیامبر (ص) سالها پس از رحلت خدیجه (س) به یاد او بود و بینظیر بودنش را مطرح مینمود. هنگامی که به پیامبر (ص) گفته شد خدیجه (س) بیش از همسری مسن برای شما نبود، پیامبر بسیار ناراحت شد و با ردّ این سخن گفت: «خداوند هیچگاه برایم همسری بهتر از او جایگزین نکرد، او مرا تصدیق نمود هنگامی که هیچکس مرا تصدیق نکرد، یاریام کرد در زمانی که هیچکس مرا یاری نکرد، از مالش در اختیارم قرار داد، زمانی که همه، مالشان را از من دریغ کردند.»
ابن جوزی درباره او مینویسد: «خدیجه (س)، این بانوی آگاه و پاکسرشت و این انسان شیفته معنویت که حقگرایی، فضیلتطلبی، نواندیشی، عشق به کمال و رشد و پیشرفت از ویژگیهایش بود، از همان روزگار جوانی نیز یکی از دختران نامدار و بافضیلت حجاز و عرب به شمار میرفت.» مهمتر از مکنت مادی وی، ثروت بیپایان معنوی او بود. او با ردّ درخواست بزرگان و اشراف قریش، و انتخاب پیامبر (ص) به عنوان همسر خود، نعمت برخورداری از ثروت مادی را با تضمین سعادتمندی آخرت و بهرهمندی از نعمتهای ابدی بهشت، کامل نمود و خردمندیاش را به رخ همگان کشید. او برای دستیابی به این نعمت، اولین مسلمان و اولین تصدیقکننده پیامبر (ص) شد و به همراه او اولین نماز را برپا داشت.
وفات خدیجه(س)
بیشتر منابع تاریخی، سال وفات خدیجه (س) را دهم بعثت، یعنی ۳ سال قبل از هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه ذکر کردهاند. این منابع، سن خدیجه (س) را هنگام وفات، ۶۵ سال دانستهاند. ابن عبدالبر، سن خدیجه (س) را هنگام وفات، ۶۴ سال و شش ماه ذکر میکند. برخی دیگر از منابع، سال رحلت خدیجه (س) را همان سال درگذشت ابوطالب و اندکی بعد از آن دانستهاند.ابن سعد، رحلت خدیجه (س) را ۳۵ روز بعد از وفات ابوطالب میداند.وی و برخی دیگر از مورخان، زمان رحلت خدیجه را، ماه رمضان سال دهم بعثت ذکر کردهاند.ابوطالب عموی پیامبر نیز در همین سال از دنیا رفت. پیامبر این سال را عام الحزن نامید.
آرامگاه
بنا بر روایات اسلامی، پیامبر (ص) ابتدا با ردای خودش و سپس با ردای بهشتی، خدیجه (س) را کفن کرد و او را در قبرستان معلاة در دامنه کوه حجون که بر فراز شهر مکه است، به خاک سپرد. در قرن هشتم آرامگاه حضرت خدیجه (س) با گنبدی مرتفع ساخته شد. این آرامگاه احتمالاً تا سال ۹۵۰ که سلطان سلیمان قانونی، پادشاه عثمانی، آن را به شیوه مقابر مصری تجدید بنا کرد و گنبد بلندی بر آن ساخت، تخریب نشده بود. تا زمان احداث بنای جدید، مزار حضرت خدیجه (س) فقط یک صندوق چوبی داشت. این آرامگاه، براساس کتیبه آن، در سال ۱۲۹۸ مرمت شد. فراهانی در قرن سیزدهم از ضریح چوبین آن، که با پارچه مخمل گلابتون دوزی شده پوشیده شده بود، و نیز از وجود متولی و خادم و زیارتنامه خوانِ این بقعه خبر داده است. همچنین بسیاری از زائران و حجگزاران که پیش از حکومت آل سعود و تخریب بسیاری از اماکن تاریخی و مذهبی (۱۳۰۵ش) به دست این حکومت، به مکه رفتهاند، از مقبره او یاد کرده و توصیفاتی از آن را ذکر کردهاند. امروزه مدفن خدیجه بنای مختصری دارد و زیارتگاه حجگزاران و زائران مکه است.