بهره گیری از دستورهای جامع نگر و انسان ساز اسلام زمینه ساز اعتلای نقش مساجد در تامین سلامت جسم و روح انسان هاست و در متون اسلامی به نحو مناسب معماری مساجد و شیوه حضور انسان ها در آن بسیار توصیه شده است.

مبحث کیفیت محیط از جمله مقوله­هایی است که در دهه­های اخیر به طور خاص در محافل علمی و حرفه­ای مطرح شده است. اندیشمندان عرصه­های مختلف زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و مسئولان و متولیان شهری، هریک به سهم خود در پی ارتقا و بهبود کیفیت محیط­های انسانی هستند. به نظر می­رسد نظریه­های گوناگون همچون توسعه پایدار، توسعه محله­ای، شهرسازی میان افزا، همه و همه در واقع چالش­هایی در راه رسیدن به هدف ارتقای کیفیت محیطی بوده است. نقش بسیار سازنده و مؤثر فضاهای شهری به طور کلی، و «مساجد به طور اخص» در ارتقا کیفیت محیط موجب پیدایی این موضوع در ذهن می­شود که با توجه به کثرت تعداد مساجد در بسیاری از کشورهای اسلامی، از جمله ایران، مردم و نیز مسئولان ملی و محله ای ما چه تمهیداتی در جهت استفاده از این سرمایه­های عظیم برای خلق نشاط در محیط زیست شهری و روستایی معمول داشته­اند؟ آیا تمهیدات و مساعی به کار رفته کافی بوده است؟ نمونه­های عملی مبیّن تاثیرات مثبت فرهنگی ـ اجتماعی، اقتصادی و سیاسی این فضاهای مذهبی و مصنوعی بر کیفیت محیط کدامند؟ و چه راه­هایی برای گسترش این تاثیرات نشان داده شده است؟ هدف این مقاله پاسخ به سؤالات فوق و تبین جایگاه فضاهای شهری به ویژه مسجد و عملکرد آن در ارتقای کیفی محیط جوامع اسلامی با تاکید بر جامعه ایرانی است. در این تحقیق با استفاده از روش تحلیل منابع موجود، پس از بیان تعاریفی از کیفیت محیط، به تبیین معیارهای ارزشیابی آن از دیدگاه صاحب­نظران پرداخته­ایم و سپس با بهره­گیری از مطالعات انجام شده و با توجه به ویژگی­ها و خاستگاه مساجد در جامعه اسلامی به تشریح عوامل تاثیر گذار اجتماعی و کالبدی مساجد در ارتقای کیفیت محیط می­پردازیم. واژگان کلیدی: محیط زیست، مؤلفه­های کیفیت محیط، فضاهای شهری، ویژگی­های اجتماعی مساجد، ویژگی­های کالبدی مساجد.

بهداشت، ایمنی و محیط زیست که به‌اختصار H.S.E نامیده می‌شود، چند سال است از مرز تخصصی صنعت و خدمات فراتر رفته است و باتوجه‌به خطرها و پیشامدهای ناگواری که در دهه‌های اخیر برای مسجدها و نمازگزاران پیش آمده است، مسئولان و دست‌اندرکاران باید جدی‌تر به این موضوع توجه کنند. مطلب‌هایی که در اینجا بیان می‌شود نتیجه‌ی تحقیق‌ها و مطالعه‌هایی است که برای هر مجموعه‌ای مطرح می‌شود؛ مجموعه‌هایی که به‌نحوی با انسان‌ها، محیط و عامل‌های مادی و معنوی (روحی و عاطفی) مواجه هستند. به‌نظر می‌رسد بهترین محور برای پیاده‌سازی، بسط و ترویج این نکته‌های ارزنده مسجد باشد. پسندیده است وقتی از مدیریت، بررسی، برنامه‌ریزی، مطالعه و نظارت بر مسجدهای کشور صحبت می‌شود، کنترل‌ها از حد مشاهده‌های سطحی و سنتی فراتر رود و ازطریق چک‌لیست‌های استانداردی صورت پذیرد که ملی باشد و بتوان آن‌ها را به دیگر کشورها ارائه داد.

ایران، از جمله کشورهاى زلزله‏خیز در جهان به‏شمار مى‏رود. با وجود این واقعیت متأسفانه بخشى عظیم از مساجد کشور براساس ضوابط فنى استوار نیستند. این‏درحالى‏است که‏ساختمان مساجد یک سرمایه، هویت و فرهنگ ملى و مذهبى در کشور باید محسوب شود. استحکام و مقاوم‏سازى ساخت و سازها در کشور باید در برنامه‏ریزى و سیاست‏گذارى‏هاى کلان مسؤولان اجرایى از اولویتى ویژه برخوردار باشد. بعد از زلزله بم و فجایعى که براى مردم این منطقه پیش آمد، مجددا بحث مقاوم‏سازى سخن روز همه مسؤولان و حتى مردم شد و تعمیر، مرمت و مقاوم‏سازى ساختمان‏هاى قدیمى را مدنظر دارند، ولى نکته‏ى نگران کننده این است که متأسفانه حتى بعد از وقوع زلزله‏هاى اخیر، همچنان ساختمان‏هاى خصوصى، عمومى، آموزشى، و دولتى در حال احداث است که کلیه ضوابط محاسباتى براى مقاوم‏سازى در برابر زلزله به‏طور اصولى و صحیح اجرا نمى‏شود. به هرحال مسئله مقاوم‏سازى در هر دو زمینه یاد شده (چه ساختمان‏هاى قدیم یا بافت‏هاى فرسوده و چه ساختمان‏هاى جدید و نوساز) مطرح است. در این میان ساختمان‏هاى عمومى از اولویت و اهمیت بیشترى برخوردار است، چون در گروه ساختمان‏هاى درجه یک بوده و تعداد کار بر آنها چشم‏گیر است. ساختمان مساجد علاوه بر درجه اهمیت به لحاظ عمومى بودن با توجه به معیارها و ارزش‏هاى دینى و مذهبى که دارند، در درجه بالایى از اهمیت قرار داشته و در بحث مقاوم‏سازى جایگاهى ویژه دارند. رویکرد این مقاله بهینه‏سازى لرزه‏اى و راهکارهاى ایمن‏سازى ساختمان مساجد کشور است.

. معمارى تنها زمانى معمارى اسلامى محسوب مى‏شود که تزئینات مهم و معنى‏دارى را نشان دهد. اولین اصل در برخورد با معمارى اسلامى و تزئیناتش دور ماندن از نگرش‏هاى معمولى درباره تزئین و تا حدى دور شدن از تعاریف معمولى معمارى است. ابعاد دیگرى در درک اسلامى نگرش منصفانه به نظم خلق شده که شامل چشم‏انداز خدا محور است همان خلقت با یک خالق است. ابن‏عربى تعلیم داد که بدون الگو هیچ معنى‏اى وجود ندارد. بنابراین نظام هستى، الگو مى‏باشد و بدین وسیله تمامیت دارد