آخر مردادماه به ابتکار جمهورى اسلامى ایران روز جهانى مسجد نامگذارى شده است. در این روز مسجدالاقصى به دست صهیونیستها به آتش کشیده شد و رضاخان نیز در چنین روزى به نمازگزاران مسجد گوهرشاد حمله کرد.
آخر مردادماه به ابتکار جمهورى اسلامى ایران روز جهانى مسجد نامگذارى شده است. در این روز مسجدالاقصى به دست صهیونیستها به آتش کشیده شد و رضاخان نیز در چنین روزى به نمازگزاران مسجد گوهرشاد حمله کرد. به همین مناسبت 30 مرداد روز جهانی مسجد نامیده شده است.
نقش مسجد تنها به جنبه هاى عبادى، فرهنگى و نظامى آن محدود نمى شود. مسجد به عنوان یک نهاد سیاسى پرتحرک در جامعه اسلامى نیز مطرح است. مایه هاى سیاسى با مسجد آمیخته است، آنگونه که احکام و مقررات دینى با آمیزه هاى سیاسى همراه و همزاد است.
نگرش به مسجد، به عنوان یک نهاد سیاسى، حتى در میان مردم قبل از اسلام نیز رایج بود. پیش از پیدایش اسلام، مسجدالحرام یک مرکز سیاسى در جامعه آنروز به شمار مىرفت. در مجموع، مساجد در طول تاریخ و به درجات مختلف، علاوه بر محل عبادت و تشکیل نمازهاى جمعه و جماعت، مکانى براى تشکیل جلسات بحث و درس، تعلیمات دینى و علمى، انجام امور قضایى، حل و فصل اختلافات، رسیدگى به امور عمومى و عام المنفعه، دستگیرى از مستمندان، نگهدارى خزانه (بیت المال) و برگزارى مراسم سیاسى بودند. بدین ترتیب گستره اجتماعى و سیاسى مساجد بسیار چشمگیر بوده و انبوهى از پیامهاى اجتماعى و سیاسى از فراز منبر مساجد منتشر مى شد. بازآموزى این آموزهها از متن اسلام و با الگوگیرى از نگرش معمار انقلاب، ما را به جایگاه مساجد در تحقق شعار سال رهنمون مى گردد.
* جایگاه و اهمیت مسجد در فرهنگ اسلام
سخن از طلوع اسلام و مطلع آن و فجر صادق آیین محمدى(ص) و مرکز اشاعه آن یعنى مسجد است. مسجد مهمانخانه خدا در زمین، جایگاه نزول برکات و خیرات آسمانى، خانه راز و نیاز، عشق و محبت، صفا و صمیمیت، ایثار و رحمت، تجلى بهشت خدا در زمین و محل آرامش موحدان است.
آنچه از بررسى نقش مسجد در صدر اسلام بهدست مى آید، جامعیت مسجد در همه زمینه هاى عبادى سیاسى، فرهنگى، آموزشى، نظامى، قضایى و... بوده است؛ و محور همه آنها امامت و پیشوایى در مسجد است که به عنوان مهمترین مسأله در ساختار و پیکره این مکان مقدس مطرح است و کوچکترین غفلت ولو جزیى، سرانجام به لوثشدن هدف کلى و پایمال گشتن مقصد نهایى خواهد شد. اهمیت این موضوع در ساختار مسجد به اندازه اى است که در زمان حضور پیامبر(ص) در مدینه، شخص ایشان عهده دار اداره مسجدالنبى(ص) بود و در غیاب حضرت(ص)، امامت مسجدالنبى بر عهده کسى بود که توسط آنبزرگوار معین مى گردید.
نقش مسجد در اسلام، محدود به انجام امور عبادى نبوده و حضور پررنگى در عرصه ارتباطات اجتماعى و سیاسى داشته است. علاوه بر تشکیل جلسه هاى وعظ و ارشاد، حلقه ها و مجالس درس و بحث نیز در مساجد تشکیل مىشده است. این امر به نوبه خود سبب شد که نخستین مدارس اسلامى از دل مساجد بیرون بیایند و فضاى جدیدى تحت عنوان مسجد- مدرسه ها را شکل دهند.
اهمیت مسجد در حوزه ارتباطات اجتماعى و سیاسى تا جایى است که بسیارى از فرمانهاى حکومتى در مساجد اعلام و منتشر مى شد.
مساجد در طول تاریخ و به درجات مختلف، علاوه بر محل عبادت و تشکیل نمازهاى جمعه و جماعت، مکانى براى تشکیل جلسات بحث و درس، تعلیمات دینى و علمى، انجام امور قضایى، حل و فصل اختلافات، رسیدگى به امور عمومى و عام المنفعه، دستگیرى از مستمندان، نگهدارى خزانه (بیت المال) و برگزارى مراسم سیاسى بودند. بدین ترتیب گستره اجتماعى و سیاسى مساجد بسیار چشمگیر بود و انبوهى از پیام هاى اجتماعى و سیاسى از فراز منبر مساجد منتشر مى شد.
پژوهشگران حوزه ارتباطات، منبر را «یک رسانه عمومى اسلامى» و «یک نظام تشکیلات یافته ارتباطى در جامعه اسلامى» دانسته اند که برد اطلاعاتى از طریق آن نسبت به هرگونه تماس بین فردى مؤثرتر است، زیرا اولین و آخرین حالت توصیف در منبر، یکنواخت تر است تا وقتىکه همان موضوع از طریق واسطههاى متعدد انتقال مى یابد. همچنین سرعت ارتباط از طریق منبر به این علت که مخاطبان همزمان در معرض پیام قرار مىگیرند، نسبت به ارتباطات بین فردى و روز به روز بیشتر است.
از همین روى قبایل و گروه هاى سیاسى مکه، پیوسته براى به دستآوردن منصب اداره کعبه و مسجدالحرام، درگیرى داشتند. بى تردید نباید همه این نزاع ها را در جامعه جاهلى آنروز به حساب پیشى گرفتن در ثواب خدمت به خانه خدا (مسجدالحرام) و حاجیان گذاشت. شواهد تاریخى به خوبى گویاى آن است که بسیارى از طرفهاى درگیر در این زمینه، انگیزه اى جز رسیدن به قدرت و اهداف سیاسى نداشتند. نزاعهاى ریشه دارى که در این باره میان قبیله جُرهم، خزاعه و قریش رخ مى داد و گاه به تبعید طرف مغلوب از محل سکونت خویش مى انجامید، به روشنى، یک کشمکش سیاسى به شمار مىرفت.
* پیشینه سیاسى اجتماعى مسجد در ایران
تا آنجاکه به تاریخ ایران مربوط مى شود، بسیارى از پیامهاى اجتماعى و سیاسى از فراز منبر مساجد و از طریق وعظ و خطابه به طیف وسیع و پرشمارى از مخاطبان منتقل مى شد و منبر را در دوران پیش از پیدایى رسانه هاى مدرن، در جایگاه رسانهاى کم مانند مى نشاند. پیامهاى سیاسى مساجد به ویژه در دو سده اخیر و در جنبشهاى بزرگ سیاسى و اجتماعى بسیار مؤثر بودند و مسجد را در کانون مبارزات ضد استعمارى و ضد استبدادى قرار دادند.
حتى یک نگاه گذرا به رویدادهاى جنبشهایى نظیر جنبش مشروطه، ملى شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامى نشان مىدهد که تعداد زیادى از رویدادهاى مهم و تعیینکننده در مساجد یا با محوریت مساجد شکل گرفتهاند و نقش منابر و وعاظ در آنها چشمگیر و گاه بىبدیل بوده است. براى مثال در خلال جنبش مشروطیت ایران که از سال 1323ق (1284 ش) در تهران بالا گرفت و یک سال بعد به صدور فرمان مشروطیت منجر شد، مساجدى مانند مسجد شاه (امام)، جامع بازار، خازنالملک، سرپولک، میرزا موسى و سید عزیزالله حایز اهمیت بسیار بودند و وعاظ بزرگى چون سیدجمال الدین واعظ اصفهانى و میرزا نصرتالله بهشتى (ملک المتکلمین) تأثیرگذارترین نقش را در انتقال پیامهاى جنبش به عامه مردم را داشتند.
فاجعه خونین حمله به مسجد گوهرشاد یکى از نمودهاى سیاسى مسجد و اوراق ننگین تاریخ در دوره رضاخان مى باشد. رضاخان که با زور سر نیزه و با حمایت بیگانگان به قدرت رسید، طرح اسلام زدایى را به اجرا گذاشت. از جمله در سال 1314 همزمان با اجبارىشدن کلاه شاپو براى مردان، زمزمه هاى حجابزدایى زنان نیز بلند شد. روحانیون در مقابل این توطئه ساکت ننشستند و به دنبال این مسأله، مسجد گوهرشاد که چند روزى بود محل اجتماع و سخنرانى علیه اسلام زدایى بود، حال و هواى دیگرى گرفت و اجتماعات مردمى وسیع تر و اعتراضات گسترده تر شد. سرانجام به دستور رضاشاه مسجد گوهرشاد که مملو از جمعیت معترض بود، مورد حمله قشون قزاق قرار گرفت و مسجد گوهرشاد به خاک و خون کشیده شد. بیش از دوهزار تا پنج هزار تن به شهادت رسیدند و حدود هزار و پانصد نفر به اسارت نیروهاى قزاق در آمدند.
*جایگاه مسجد از دیدگاه امام خمینى(ره)
لازم است با مرورى ولو اجمالى، جایگاه و نقش مسجد در ساختار جامعه اسلامى از منظر آن بزرگمرد تاریخ را مورد بررسى قرار دهیم.
1. نقش مسجد در مبارزه با دشمنان اسلام
امام بر پایه شناختى که از موقعیت و نقش مسجد داشت، خطاب به مسلمانان جهان مى فرماید: «اگر حرم و کعبه و مسجد و محراب، سنگر و پشتیبان سربازان خدا و مدافعان حرم و حرمت انبیاء نیست، پس مأمن و پناهگاه آنان در کجاست؟»
1-1: مسجد خنثى کننده نقشه هاى دشمن
آن بزرگوار با تأکید بر نقش محورى مسجد در خنثى کردن نقشه هاى دشمنان اسلام مى فرماید: «اینها از مسجد مىترسند، من تکلیفم را باید ادا کنم به شما بگویم، شما دانشگاهى ها شما دانشجوها، همه تان مساجد را بروید پر کنید، سنگر هست اینجا، سنگرها را باید پر کرد.»
و در جایى دیگر مىفرمایند: «مساجد و محافل دینیه را که سنگرهاى اسلام در مقابل شیاطین است، هرچه بیشتر گرم و مجهز نگه دارید.»
1- 2: مسجد مرکز انقلاب و تداوم آن
معمار انقلاب، با تأکید بر حفظ مساجد به عنوان اصل و اساس انقلاب مى فرمایند: «مسجد محلى است که از آن باید امور اداره بشود، این مساجد بود که این پیروزى را براى ملت ما درست کرد، این مراکز حساسى است که ملت باید به آن توجه داشته باشند، اینطور نباشد که خیال کنیم حالا دیگر ما پیروز شدیم، دیگر مسجد مى خواهیم چه کنیم؟ پیروزى ما براى اداره مسجد است.»
1- 3: مسجد مرکز جنبش و حرکتهاى اسلامى
امام مساجد را مرکز جنبشها و حرکت هاى اسلامى معرفى کرده و فرمودند: «مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکتهاى اسلامى بوده... از مسجد تبلیغات اسلامى شروع مى شده است، از مسجد حرکت قواى اسلامى براى سرکوبى کفار و واردکردن آنها در زیر بیرق اسلام بوده است. شما که از اهالى مسجد و علماى مساجد هستید، باید پیروى از پیغمبر اسلام(ص) و اصحاب آن سرور کنید و مساجد را براى تبلیغ اسلام و حرکت اسلامیت و قطع ایادى شرک و کفر و تأیید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار دهید.»
بر همین اساس است که حامد الگار نویسنده بزرگ مىگوید: «مسجد هسته اساسى تشکیلات انقلاب اسلامى بود. یکى از عناصر مهم در پیروزى انقلاب، احیاى مجدد مسجد و تمام ابعاد عملکردى آن بود. نقش مسجد، دیگر نه عزلت و گریزگاهى از جامعه بود که مردم براى دورى جستن از دنیا، گرفتن وضو، انجام عبادات یا گوش دادن به صوت قرآن به آن پناه مى بردند بلکه برعکس، مسجد به عنوان یک کانون مبارزه و مرکز فرماندهى بدل گردید. به طور خلاصه مسجد تماماً آن چیزى شد که در عصر پیامبر(ص) بود.»
2. اهمیت اجتماع در مسجد
حضرت امام بارها بر اهمیت اجتماع و حضور فعال در مساجد تأکید داشته و آنرا موجب تقویت اسلام و نظام مى دانستند: «مساجد باید مجتمع بشود از جوانها، اگر ما بفهمیم که این اجتماعات چه فوائدى دارد و اگر بفهمیم که اجتماعاتى که اسلام براى ما دستور داده و فراهم کرده است، چه مسائل سیاسى را حل مىکند، چه گرفتارى ها را حل مىکند، اینطور بىحال نبودیم که مساجدمان مرکز بشود براى چند پیرزن و پیرمرد.»
و در جاهاى مختلفى مى فرمودند: «نماز را در جماعت بخوانید، اجتماع باید باشد. اجتماعاتتان را حفظ کنید. مساجدتان را محکم نگه دارید.»
و«مسجد مرکز تبلیغ است، در صدر اسلام از همین مسجدها جیشها، ارتشها راه مى افتاده، مرکز تبلیغ احکام سیاسى اسلامى بوده، هر وقت یک گرفتارى را طرح مىکردند، صدا مى کردند: «الصلوة مع الجماعة» اجتماع کردند، این گرفتارى را طرح مى کردند، صحبتها را مى کردند، مسجد مرکز اجتماع سیاسى است. اجتماعات خود را هرچه بیشتر در مساجد و محافل و فضاهاى باز عمومى برپا نمایید.»
3- ترس دشمن از مسجد
آن بت شکن زمان با درک این حساسیت دشمنان، بارها خطر جدایى انقلاب از مساجد را مورد تأکید قرار داده و مى فرمودند: «اگر این مسجد و مرکز ستاد اسلام قوى باشد، ترس از فانتومها نداشته باشید. ترس از آمریکا و شوروى و اینها نداشته باشید. آن روز باید ترس داشته باشید که شما پشت بکنید به اسلام، پشت کنید به مساجد.»
و در بیانى دیگر مى فرمایند:
«اى ملت! مسجدهاى خودتان را حفظ کنید، روشنفکر غربى نباشید، اى حقوقدانها! مسجدها را حفظ کنید؛ بروید به مسجد... تا این نهضت به ثمر برسد، مملکت شما نجات پیدا کند.»
«این یک توطئه است که مى خواهند مسجدها را کمکم خالى کنند. شما باید هوشیار باشید که مسجدهایتان و محرابهایتان و منبرهایتان را حفظ کنید و بیشتر از سابق، شمایى که این معجزه را از مسجد دیدید که همه قدرتها را به هم شکست، نه فقط ابرقدرتها، قدرتهاى دیگر را هم به هم شکست، نباید در اسلام سستى کنید. مسجدها را محکم نگه دارید و پرجمعیت کنید.»
4. توجه به مدیریت در مسجد
حضرت امام خمینى(ره) نیز با توجه به نقش مهم مسجد در ابعاد عبادى سیاسى، نظامى و اجتماعى، وظیفه امام جماعت را بسیار گسترده تر از یک نماز جماعت مى دانستند و لزوم شایستگى و احراز شایستگى امام جماعت را مورد تأکید قرار مى دادند و بر این مسأله تأکید داشتند که استقامت هر مسجد و اهل مسجد، بستگى به امام جماعت آن دارد، چرا که گاه عدم شایستگى او، موجب انحراف و دورى جماعتى از مسلمین از مسیر حق مى شود. آن فقید فرزانه مى فرمودند: «استقامت هر مسجدى و اهل هر مسجد به عهده امام مسجد است....گوینده ها باید مستقیم باشند تا بتوانند مستقیم کنند. ائمه جماعات باید مستقیم باشند تا بتوانند مستقیم کنند دیگران را.»
5. نقش و اهمیت مسجد در بعد سیاسى
حضرت امام(ره) در تبیین بعد سیاسى مسجد مى فرمایند: «اما راجع به اسلام، شروع کردند تبلیغات کردن به اینکه اسلام یک مکتبى است که مىگوید: ملایم، کمکم لابد پیشآیند، یک مکتبى است که مربوط به دعا و ذکر و یک روابطى مابین مردم و مابین خالق، و سیاست را کارى به آن ندارد، اسلام به حکومت کارى ندارد، به سیاست کارى ندارد، اینرا آنقدر تبلیغات روى آن کردند که در جامعه خود روحانیت هم به خورد آنها هم دادند که بسیارى از آنها هم همین اعتقاد را پیدا کردند... که روحانى مسجد برود و نماز بخواند و عرض مىکنم از این صنف کارها: درس بگوید و مباحثه بکند و آن آداب شرعیه را به مردم نشان دهد. آنها دیدند که نماز روحانیون و نماز اسلام هیچ به آنها ضرر ندارد، هرچه مى خواهند نماز بخوانند.»
و در جایى دیگر با بیان اینکه اسلام با سیاست آمیخته شده و اسلام بدون سیاست، اسلام نیست، مى فرمایند: «کتابهایى که اسلام در سیاست دارد، بیشتر از کتابهایى است که در عبادت دارد، این غلط را در ذهن ما جاىگیر کرده و حتى حال باورشان آمده است آقایان، به اینکه اسلام با سیاست جداست، این یک احکام عبادى است مابین خودش است و خدا، بروید توى مسجدتان و هرچه مىخواهید دعا کنید، هرچه مىخواهید قرآن بخوانید حکومتها هم به شما کار ندارند، اما این اسلام نیست.»
آن بزرگمرد تاریخ در اوج اختناق رژیم ستمشاهى یعنى سال 52 مىفرمایند: «وظیفه علماى اعلام و مبلغین است که جرائم اسرائیل را در مساجد و محافل دینى به مردم گوشزد کنند.»
* نقش مساجد در تحقق شعار حماسه سیاسى و اقتصادى
همچنان که گفته آمد، با واکاوى و بررسى کارکردهاى مختلف و متعدد مسجد از صدر اسلام تا به حال، نتایج و یافته هایى به دست مىآید که حاکى از نقش انکارناپذیر و محوریت و جامعیت مسجد در همه عرصه ها و زمینههاى عبادى، مناسکى، آموزشى، سیاسى، فرهنگى، اقتصادى، تربیتى، نظامى و قضایى است که در همه این بسترها، جایگاه محورى مسجد در رهنمونسازى و هدایت جامعه اسلامى کاملاً مشهود است. اهمیت پایگاه مسجد در ساختار و شاکله جامعه اسلامى به اندازهاى است که در زمان حضور پیامبر اکرم(ص) در مدینه، خود اداره مسجدالنبى(ص) را به عهده گرفتند.
بنابراین یکى از ظرفیتهاى بسیار غنى و فرصتهاى طلایى براى تحقق شعار سال، بهره گیرى از فضاى مساجد با توجه به پیشینه روشن و جایگاه والاى آن که همواره از آغاز شکل گیرى آن از صدر اسلام تا کنون، زمینه ساز الگو براى جامعه اسلامى بوده مى باشد. به همین خاطر شایسته است از مساجد بهصورت ویژه جهت تحقق این امر استفاده شود و در تمامى برنامه ریزى ها و تصمیمگیرى ها مدنظر قرار گیرد.
*کارکرد سیاسى
از آنجا که نماد اصلى حماسه سیاسى سال جارى، انتخابات ریاست جمهورى بود، به این نقش مساجد اشاره مىکنیم.
در صدر اسلام نیز بیعت با زمامداران و خلیفه مسلمین در مسجد انجام مىگرفت و از این حیث مساجد توانسته اند این نکته مهم را به اثبات برسانند که توانایى و قابلیت نقش دهى به افکار عمومى جامعه در ایجاد فضایى مدنى در رقابتى سالم در میان کاندیداها دارند و با روحیه معنوى و سلامت نفسى که بر اهالى مساجد به ویژه متولیان و مدیران آن حاکم است، مى توانند سلامت عمومى انتخابات را نیز از این طریق تضمین کنند. البته حضور مسجد در عرصه انتخابات که توأم با بسیج میلیونى اجتماعى همراه با شادابى و طراوت بخشى به این امر مهم مى باشد، میسر و ممکن نمى شود مگر با تلاش مضاعف و گسترده ائمه جماعات و متولیان مساجد. چون نفس مشارکت فعالان مسجدى در امر برگزارى انتخابات بر اساس نیتى خالصانه و خدایى مىباشد، در نتیجه هر اقدامى که از ناحیه آنها صورت مىگیرد، همراه با قداست خواهد بود و به شدت از رقابت ناسالم و انحرافى پرهیز مىشود. «انجام انتخابات در مساجد، راهى براى ایجاد ارتباط سالم میان مردم و کاندیداها بوده و بستر معنوى مسجد باعث شکل گیرى رابطه اى بدون انتقام گیرى، دنیاطلبى و برترىجویى مى شود و آرامش لازم را براى انتخاب کاندیداى اصلح مردم فراهم مىکند. چرا که سخنرانان در دوره انتخابات در مساجد همواره با زبان و بیان کنترل شده اى با مردم صحبت مىکنند و از این طریق با حضور قلب و آرامش لازم، فضایى را ایجاد مىکنند که باعث منحرف شدن از برنامه هاى سیاسىشان نشود.»
در این میان نباید از نقش خطیر و برجسته ائمه جماعات مساجد، علما و روحانیون در جهت دهى براى برگزارى انتخاباتى پر شور و تشویق و ترغیب در حضور پرشکوه مردم پاى صندوقهاى رأى و انتخاب کاندیداهایى اصلح و خبره غافل شد. در هر حرکتى که تاکنون، چه در قبل و چه بعد از پیروزى انقلاب اسلامى در سطح جامعه شکل گرفت، آنجایىکه مسجد و مسجدى ها میداندار این حرکتها بوده اند، نتایج حاصل از این حضور پرشور، غالباً موفقیت آمیز و دشمن شکن بوده است و با توجه به اینکه مساجد خاستگاه انقلاب اسلامى به عنوان بزرگترین حرکت سیاسى در تاریخ معاصر ما هستند، این اماکن داراى وظیفه اى خطیر و رسالتى بزرگ و نیز اداى مسؤولیتى انقلابى عهده دار مى باشند.
*کارکرد اقتصادى
تقویت حس خداباورى؛ کاهش هزینه هاى نظارت و کنترل: مسجد بهعنوان کانونى دینى با تقویت برترىهاى اخلاقى، حس خداباورى را در افراد اهل مسجد بارور مىکند و به این وسیله، در همه حال خدا را بر کارها و فعالیتهاى خود ناظر و شاهد مىداند و بدون اینکه کسى بر آنها نظارت کند، کار خود را به بهترین شکل انجام مى دهند.
اگرچه این نکته مهم را باید مد نظر قرار داد که «کارکرد اقتصادى مسجد غیرمستقیم است و تأثیرى که بیشتر از طریق موعظه و نصیحت و نیز بیان احکام خرید و فروش و انجام کارهاى اقتصادى در آن صورت مى گیرد و نیز مطابق تأکیدات فراوان حضرت رسول اکرم(ص) و ائمه هدى مبنى بر رعایت انصاف و عدالت در انجام معاملات و نیز انجام دادن کار اقتصادى، این امور فقط با هدف رضایت خداوند و رفع حوائج و نیاز مسلمانان و نه در نظر گرفتن انگیزه مادى و سودجویانه انجام مىگیرد و زمینه هایى را در جهت ایجاد رقابت سالم و تأثیر در روند معاملات و کارهاى اقتصادى ایجاد مى کند.»
در صدر اسلام اکثر تجّار و بازرگانان بهمحض اینکه وارد شهرها مى شدند، به مساجد مراجعه مى کردند. با توجه به نقش محورى مساجد، حضور این تجّار و بازرگانان در این اماکن، نشان از ورود کالاهاى جدیدى داشت که به محض اتمام نماز، خریداران کالا وارد بحث و مذاکره براى خرید و فروش یا مبادله مىشدند. اگرچه مستقیماً خرید و فروش در داخل مسجد انجام نمى گرفت و هنگام حضور در مسجد، اصل همه کارها بر محور عبادت و نیایش بود، دید و بازدید و گفتگو براى تبادل و خرید، بعد از انجام اعمال عبادى صورت مىگرفت و حتى بیت المال، در مسجد نگهدارى مى شد. خزانه یا دارالمال، معمولاً روى چند ستون مستقل در وسط مسجد ساخته مىشد تا از همه جهت در معرض دید باشد و کاملاً محافظت شود. علاوه بر بیت المال مسلمانان، اهالى محل یا شهر، اشیاى قیمتى خود را به آنجا مى سپردند. همچنین، تنظیم قراردادها در مسجد انجام مىگرفت.
در حوزه اقتصادى مساجد، راههاى مختلفى وجود دارد که امکان ارتباط تنگاتنگ را در بین آنها فراهم مىسازد. مسجد با «تقویت دیندارى و با توجه به فضاى معنوى حاکم بر آن، نمازگزاران را به شیوه اسلامى تربیت مىکند و در نتیجه آنان با پرداخت خمس و زکات به فقیران مسلمان کمک مىکنند. انفاق و صدقه یکى از ارزشهاى اسلامى است؛ اجتماع مسلمانان در مسجد، روحیه تعاون و همکارى را افزایش مىدهد و با پند و اندرز مبلغان دینى در مسجد، جریانهاى فقرزدایى در سطح جامعه افزایش مىیابد.
با قراردادن صندوق صدقه و کمک به فقیران در مسجد، شناسایى فقیران آبرومند به وسیله هیئت امنا و جمع آورى کمکهاى نمازگزاران، گام مهمى در زدودن فقر برداشته مىشود. در فرهنگ اسلامى، قرض دادن و برطرف کردن نیازهاى مؤمنان، کار پسندیده اى به شمار مىآید. از سوى دیگر، مؤسسه هاى مالى، چون صندوق قرض الحسنه در رونق اقتصادى مؤثرند و اینکار، افزون بر شکوفایى مساجد با تقویت سنت مذهبى قرض (وام)، در برطرف کردن مشکلات اقتصادى مردم نیز مؤثر است.»