درآمد: اهمیت جایگاه امام جماعت:
در گذشته مساجد به عنوان پایگاه های فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی به شمار می رفتند و در واقع بستری برای مدیریت و توسعه دین بوده اند، در حال حاضر مساجد احیاء سنتهای دین را دنبال می کند اما باید یک نقش دیگر را نیز در دستور کار خود داشته باشد و آن انتقال و ارتقاء مفاهیم فرهنگی متناسب با شرایط روز است. و این مهم توسط امام جماعت محقق خواهد شد.
امام جماعت نقش کلیدی و محورین در تعمیق و احیای کارکرد مسجد دارد. عاملی که جذابیت ویژه به مساجد می بخشد، در حقیقت وی یکی از عوامل توسعه به حساب می آید.
بی تردید مسجدی می تواند همان مسجد مورد نظر اسلام و پیامبر باشد که یک امام جماعت، با توان مدیریتی بالا، عادل و جامع آن را رهبری کند. براستى مصداق کامل آنان که مساجد خدا را عمارت می کنند ائمه جماعاتى هستند که در ابعاد گوناگون مسجد را گرم و رونق می بخشد. بر همین پایه است که فقیهان مصرف نمودن درآمدهاى مربوط به مسجد را براى امام جماعت جایز می شمردند. زیرا آن بخش از اموال مسجد که در این راه هزینه شود در حقیقت براى آبادى رونق و تعمیر مسجد صرف شده است. تعمیرى که از عمارت مادى مسجد به مراتب بالاتر و برتر است چه برخوردارى مسجد از امام جماعتى که شایسته موجب عمران و آبادى معنوى آن است.
علامه طباطبایی در بحث روایی ذیل آیه «اقیموا وجوهکم عند کل مسجد»نقل می کند که منظور «ائمه» می باشند و توضیح می دهد که مراد از ائمه، امامان جماعت هستند. ایشان در ادامه بحث روایی اضافه می کند که منظور از «خذوا زینتکم عند کل مسجد» نیز «ائمه» می باشند فلذاست که جلو انداختن امام جماعت، زینت نماز است و بسیار پسندیده و مستحب است که برگزیدگان و خوبان جامعه برای امامت انتخاب شوند.۱
ابن خلدون امامت جماعت و پیش نمازی را از شئون امامت بزرگ یا خلافت اسلامی به حساب می آورد:
« باید دانست که کلیه مناصب شرعی دینی، مانند نماز (پیشنمازی) و فتوی و قضا یا داوری و جهاد و محتسبی در زیر عنوان امامت بزرگ یا خلافت مندرج است، چنان که گویی خلافت به منزله دستگاه رهبری بزرگ و ریشه جامع و کامل است و اینها (یعنی مناصبی را که یاد کردیم) از آن منشعب می شود و داخل در آن است؛ از این رو که خلافت و تصرفات آن به طور عموم ناظر بر همه احوال دینی و دنیوی اسلام است و اجرای احکام شرع درباره امور این جهان و آن جهان مردم می باشد. پیشنمازی این منصب بالاترین مقامات دستگاه خلافت است و برتر از همه مناصب و بخصوص بالاتر از مقام پادشاهی است که هر دو مندرج در خلافت اند.»۲
حضرت امام خمینی نیز با توجه به نقش مهم مسجد در ابعاد عبادی ـ سیاسی، نظامی و اجتماعی، وظیفه امام جماعت را بسیار گسترده‌تر از یک نماز جماعت می‌دانستند، و لزوم شایستگی و احراز شایستگی امام جماعت را مورد تأکید قرار می‌دادند و بر این مسئله تأکید داشتند که استقامت هر مسجد و اهل مسجد بستگی به امام جماعت آن دارد، چرا که گاه عدم شایستگی او، موجب انحراف و دوری جماعتی از مسلمین از مسیر حق می‌شود. آن فقید فرزانه می‌فرمودند:
«استقامت هر مسجدی و اهل هر مسجد به عهدة امام مسجد است. ...گوینده‌ها باید مستقیم باشند تا بتوانند مستقیم کنند. ائمه جماعات باید مستقیم باشند تا بتوانند مستقیم کنند دیگران را.»۳
توجه خاص آن بزرگوار بر لزوم دقت و حساسیت در تعیین و نصب امام جماعت مخصوصاً در مساجد خاص و پرجمعیت تا آنجا بود که حتی در مواردی شخصاً امام جماعت برخی از مساجد را انتخاب و معرفی می‌کردند۴که این انتخاب‌ها از دو جهت حائز اهمیت و قابل دقت می‌باشد:
اولاً: تعیین و انتخاب امام جماعت مساجد به قدری مهم و حائز اهمیت است که در بعضی موارد رهبر حکومت اسلامی، شخصاً اقدام می‌فرمودند.
ثانیاً: با توجه به تأکیدات مکرر آن بزرگوار بر نقش سیاسی، اجتماعی و نظامی مسجد، علاوه بر نقش عبادی آن، این مطلب به دست می‌آید که لازم است ائمه جماعات مساجد، افرادی آگاه به زمان و با تأیید علماء انتخاب شوند.۵
۱. قلوب دیگران را با جذابیت و نفوذ اجتماعی تسخیر کنیم
در بحث ارتباطات انسانى، یکى از موضوعات مهمّى که بسیار بدان پرداخته شده، مفهوم نفوذ اجتماعى است. نفوذ اجتماعى به زبان ساده یعنى این که کسى بتواند دیگران را با گفتار و یا رفتار خود تحت تأثیر قرار دهد. وقتى در عرف گفته مىشود فلانى شخص با نفوذى است، یعنى او با پول خود و یا به وسیله دوستى و آشنایى (به اصطلاح پارتى)، قادر به انجام دادن کارهایى است که از همه کس برنمىآید.
بعضى با سِحر کلام خود، دیگران را تحت تأثیر قرار مىدهند و راههاى نفوذ در انسانها و کنترل آنها را مىدانند. بعضى نیز رفتار جذّاب و منش جالب توجّهى دارند و مىتوانند ارتباطات بسیار قوى با دیگران برقرار کنند و از قِبَل همین شبکه قدرتمند ارتباطى به بسیارى از خواستههاى خود برسند.
مهارت نفوذ اجتماعی برای متخصصان، معلمان، مصلحان و سران قدرت در جامعه اهمیت زیادی دارد، زیرا آنها خیلی وقتها میخواهند با اعمال نفوذ بر مراجعان و زیرد‌ستان خود، به اهد‌افشان برسند. مثلاً یک پزشک برای آن که اطمینان یابد بیمار لجوجش از د‌رمان مورد نظر وی پیروی میکند، از تکنیکهای ترغیبی و نفوذی خود استفاده خواهد کرد یا یک مد‌یر برای اد‌ارة نیروی انسانی تحت امر خود‌ش، باید آنها را ترغیب کند، نه این که به قهر متوسل شود.
امام جماعت باید علاوه بر جاذبه های اخلاقی، رفتاری جاذبه های ویژه ای از نظر ظاهری داشته باشد، جذّابیت مىتواند افراد را به شدّت تحت تأثیر قرار دهد.
نکته قابل توجّه این است که این مزیّت، قدرت و بُرد فوقالعادهاى یافته است. شواهد روشنى داریم که اشخاص خوشقیافه، در جامعه ما نفوذ زیادى دارند. در آزمایشى، آزمایششوندگان به تماشاى یک آگهى تبلیغاتى پرداختند که در آن، فردى جذّاب با استدلالهاى ضعیف سعى مىکرد آنها را ترغیب کند از عطر خاصّى استفاده نمایند. همانطور که انتظار مىرفت، آزمایششوندگان بیشتر تحت تأثیر جذّابیت آگهىدهنده قرار گرفتند تا دلایل وى. وقتى ما شخصى را در قیافه، منش و رفتار اجتماعى جذّاب مىدانیم، خودبهخود خصایص مثبت دیگرى را نیز به وى نسبت مىدهیم. تحقیقات نشان مىدهد افراد جذّاب در تغییر دادن عقاید دیگران موفّقترند.
امروزه در مقیاس وسیع نیز رسانههاى عمومى و دستگاههاى تبلیغاتى و همچنین اربابان قدرت با استفاده از شیوههاى مختلف ترغیب و با توجّه به زمینه تأثیرپذیر بودن افرادِ جامعه، سعى در حفظ موقعیت و ترویج مقاصد و اهداف خودْ را دارند. این گروهها به اصطلاح رگِ خواب مردم را مىدانند و حتى تحقیقات وسیعى براى افزایش جذابیت پیامهاى تبلیغاتى خود انجام دادهاند. این پیامهاى تبلیغاتى مىتواند در مورد یک کالاى مصرفى و یا حتى یک «ایده» و «ایسم» سیاسى باشد.
در طول تاریخ نیز دیدهایم که بسیارى از سیاستمداران کهنهکار با سوار شدن بر موج احساسات عمومى و از طریق همین شیوههاى ترغیبى، سرنوشت جامعه و افراد را به سوى دیگرى بردهاند و حتّى نگرش افراد جامعه و ذهنیّت آنها را تغییر دادهاند، به طورى که افرادى با سلامت روانى کامل، دست به کارهایى زدهاند که در شرایط عادى محال به نظر مىرسد.۶
در پایان باز هم تاکید می شود بخش اعظم این جذابیت از طریق مناسب بودن ظاهر امام جماعت، رعایت نظافت و بهداشت شخصی محقق خواهد شد.
۲. مهارت مدیریت بر زمان و گفتار را فرا گیریم
از دیگر دستاوردهای برخورداری امام مسجد از مدیریت قوی و منسجم ، مدیریت زمان است، امام جماعت باید با برخورداری از مدیریت قوی، برنامه ها را مختصر و مفید برگزار کند تا در مخاطبان دلزدگی ایجاد نشود.
یکی از مواردی که موجب خستگی و ملالت جوانان می‌شود انجام سخنرانی‌های طولانی یک‌ساعته یا بیشتر از آن می‌باشد که به هیچ وجه پسندیده نیست. عدم رعایت حد اعتدال در سخنرانی‌ها موجبات گریز جوانان از مساجد را فراهم خواهد ساخت. لذا باید کلام خود را با بیانی شیوا و جذاب برای مخاطبان جوان ارائه کنیم تا به ذائقه آنان شیرین آید و شاهد حضور مستمر آنان در مسجد شویم. مداحی‌ها هم باید کوتاه و مستند بیان شوند. لذا خطیب و مداح باید حق مطلب را به خوبی ادا کنند، تا جوانان از این طریق به مساجد جذب شوند.
پیامبر ( صلّی الله علیه و آله )همواره امامان جماعت را به رعایت این نکته در نماز ترغیب می نمود.
امام علی ( علیه السّلام ) نیز می فرماید:«آخرین سخن محبوبم پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ با من این بود که: علی جان! در نماز جماعت حال ضعیفترین مأموم را مراعات کن.»۷
در حدیثی دیگر از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در راستای پرهیز از افراط و تفریط و رعایت اعتدال در همه زمینه هایی که به اداره مسجد برمی گردد آمده است:«کسی که امامت گروهی را بر عهده گیرد و در برخورد با آنان و قرائت و رکوع و سجده و نشست و برخاست خود، راه اعتدال و میانه روی را در پیش نگیرد. نمازش مورد پذیرش خداوند قرار نمی گیرد و از کتفان او تجاوز نمی کند. چنین امامی نزد خداوند، همچون پادشاه ستمگر و متجاوزی است که برای خیر و صلاح زیر دستان خود تلاشی نکرده و فرمان خدا را در میان آنان بپای نداشته است .....»۸
لذا در نمازهای جماعت باید به طور معمول و متعارف برگزار شوند و امام جماعت از طول دادن نماز و خیلی آهسته خواندن آن پرهیز کرده، سوره‌های طولانی را در نماز نخواند، سجده‌ها را طولانی نکند. امام جماعت می تواند برای مسجد جدول برنامه هفتگی تنظیم کرده و سعی کند آن برنامه را اجرا نماید و جز در موارد خاص برنامه‌های آن را لغو نکند. بنابراین امام جماعت باید به طور سنجیده فعالیت کرده و مطابق طبع ظریف جوانان حرکت کند.
۳. در پاسخ به شبهات جوانان پاسخگویی منطقی باشیم.
پرسشگری از ویژگیهای نسل جوان است به گونه ای که اگر رابطه نزدیک تری با آنها برقرار شود یا فضای مناسب را ایجاد کنیم متوجه می شویم که سئوالات زیادی نسبت به عملکرد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی حال حاضر و حتی نسبت به عملکرد گذشته دارد. بدیهی است باید پرسشگری این نسل را ستود و با سعه صدر بدانها پاسخ داد و راه اندیشیدن را به آنها آموخت تا زمینه رشد استعداد های درونی ایشان فراهم شود و در این راه ائمه جماعات باید به موارد زیر توجه نمایند:
۱ـ سعه صدر و گشاده رویی در برخورد با قشرهای گوناگون و توان جذب آنان به اسلام و مسجد؛ که در روایت آمده است که:«آلَهُ الرِیاسَهِ سَعَهُ الصَّدرِ»۹«ابزار ریاست، سعه صدر است.»
یکى از راههاى استحکام پیوند میان مسجد و جوان، رفع نیاز فکرى و معنوى جوانان مىباشد. جوانان ذهن خلاق و جستجو گرى دارند و همواره به دنبال کشف حقیقت و حل مسائل و پاسخ گویى به شبهاتاند. علاوه بر آن امروز شبهه افکنى در حوزه فرهنگ دینى یکى از پر خطرترین جلوههاى تهاجم فرهنگى در عرصه تربیت دینى است این شبهات به قول استاد مطهرى، گذرگاه خوبى هستند اما عدم پاسخ گویى به آنها موجب تزلزل در عقاید واندیشههاى دینى آنان مىگردد و پایههاى تربیت دینى را سست مىگرداند. جوان اگر احساس کند که مسجد محلى براى پاسخ گویى به سؤالات اوست و در آن شخصیت ارزشمند و فرهیختهاى است که درد او را درک مىکند، خواه ناخواه به سمت و سوى او متمایل مىگردد و دیگران رانیز با خود همراه مىسازد.
استاد مطهرى مىگوید: ما امروز از این نسل گله داریم که چرا با قرآن آشنانیست چرا در مدرسهها قرآن یاد نمىگیرند حتى به دانشگاه هم که مىروند از خواندن قرآن عاجزند البته جاى تأسف است که این طور است اما باید از خودمان بپرسیم ما تاکنون چه اقدامى در این راه کردهایم؟ آیا با همین فقه و شرعیات و قرآن که در مدارس است توقع داریم نسل جوان با قرآن آشنایى کامل داشته باشد؟ قرآن از مؤمنان مىخواهد که سخنانشان محکم و استوار باشد »قولوا قولاًسدیاً؛۱۰این نکته در تربیت دینى و جذب جوانان بسیار مهم و حیاتى است که سخنان مربى باید همچون سدى محکم جلوى امواج مختلف مقاوم باشد.۱۱
۴. ارتباط چهره به چهره را فراموش نکنیم
شاید بتوان گفت ارتباط، یکی از قدیم‌ترین و در عین حال عالی‌ترین دستاوردهای بشر بوده است. در اسلام نیز آموزه‌های نورانی فراوانی وجود دارد که پیروان خود را به ارتباطی موفق و مؤثر فرامی‌خواند.
در اسلام، خوشرویی و برخورد خوب با دیگران، پایه ارتباطات اجتماعی است و آثار فراوانی برای آن بیان شده است. با شناخت مخاطبان خود که دارای چه روحیات و احساساتی هستند می تواند بر تأثیرگذاری و تربیت ایشان تأثیر بگذارد
معمولاً ارتباط امام جماعت با مخاطبان تنها در مسجد برقرار است در صورتی که این ارتباط آنگاه می تواند زمینه ساز پیوند محکم مخاطب با مسجد و نماز شود که پا فرا تر گذاشته و به حوزه زندگی فردی و اجتماعی افراد نیز تسری یابد. آنگاه است که امام جماعت به سان طبیبی درمانگر به کمک درمندان جامعه می شتابد و از حالت انزوا خارج می شود.
از دیگر سو روابط و احترام میان امام جماعت و جوانان، نباید در چارچوبی خشک و رسمی باقی بماند. و باید به روابط عاطفی بیانجامد؛ یعنی امام جماعت به عنوان یکی از دوستان جوانان به شمار رود. امام جماعت برای اینکه سطح روابطش را با جوانان به این حد برساند باید به مسائل گوناگونی توجه داشته باشد و همواره جوانان را همراهی کند. او می‌تواند در مشکلات، آنان را یاری کند، موفقیت‌هایشان را به آنان تبریک بگوید، از ناراحتی و غم‌‌هایشان ابراز تأسف کند، هدایای کوچکی همچون عطر، تسبیح و انگشتر به عنوان یادگاری به آنان تقدیم کند، در صورت امکان، روز تولدشان را به آنان تبریک بگوید و کارهای دیگر که با توجه به شرایط امام جماعت و فرهنگ و روحیات اهالی محل در برقراری و ایجاد ارتباط دوستانه و محبت آمیز مؤثر است.
بهتر است ارتباط امام جماعت و جوانان به روابط حضوری محدود نشود. برقراری ارتباط کتبی نیز میان جوانان و امام جماعت بسیار مفید است. در این صورت، جوانان از اینکه امام جماعت به آنان احترام می‌گذارد و به شکل خصوصی، مطلبی را برای آنان بیان کرده، احساس شخصیت می‌کنند، به امام جماعت نزدیک شده و مطالبی را که نمی‌توانند بیان کنند کتبی با امام جماعت در میان می‌گذارند.
البته امام جماعت پیش از اینکه درباره جلب جوانان به مسجد و برقراری ارتباط با وی اقدام نماید، به باید طور کامل از نیازها و روحیات، ارزش‌ها، خواسته‌ها، سلیقه‌ها، توان مندی‌ها و آسیب‌هایی که جوان را تهدید میکند و راه‌های رویارویی با آن آگاه باشد. در این صورت می‌تواند فعالیتها و برخوردهای خود را با جوانان به شکلی تنظیم کند که علاوه بر رفع نیازهایشان، آنان را به مسجد بکشاند. در غیر این صورت، امید زیادی برای موفقیت امام جماعت در جذب جوانان به مسجد وجود ندارد.
شناخت موانع برقراری ارتباط عمیق و پایدار میان جوانان و امام جماعت، یکی از مهم ترین کارهایی است که امام جماعت باید برای رسیدن به این اهداف انجام دهد؛ چون آگاهی از این موانع، برای انتخاب راه کارهای درست در جهت رفع موانع لازم است.
آشنایی با مهارتهای ارتباطی این امکان را به ما می‌دهند که به شکلی راحت‌تر با دیگران ارتباط برقرار کرده، بر مجموعه ارتباطی خود بیفزاییم. این توانایی به ایجاد روابط بین فردی مثبت و مؤثر فرد با انسان‌های دیگر کمک میکند. در مهارتهای ارتباطی، ما با روش شروع، ادامه و پایان یک ارتباط آشنا می‌شویم.
امروزه اگر چه اکثر ارتباطات و تعاملات جوانان از دریچه اینترنت و دیگر وسایل ارتباط جمعی انجام می شود اما با هم ارتباط چهره به چهره با مخاطب به عنوان روشی سنتی از کارکردی کارآمد برخوردار است چرا که فناوری روز غرب فاقد روح و عطوفت است و در بسیاری از موارد کاری که ارتباط چهره به چهره می کند این وسایل قادر به انجام آن نیستند.در فضای مجازی همه با تخیل زندگی کرده و این فضا در حقیقت با واسطه تصویر سازی است که تاثیر خود را می گذارد و در شرایط مختلف امکان دارد که افراد به تصویر خود ساخته نیز اطمینان نکنند ولی در فضای واقعی این ذهنیت بعنوان عامل بازدارنده وجود نداشته و ارتباطات صددرصدی شکل می گیرد لذا تاثیر ارتباط چهره به چهره چندین برابر ارتباط در فضای مجازی بوده و متولیان امر نباید فرصت دیدار با جوانان را به سادگی از دست دهند.۱۲
بدیهی است این در ارتباطها باید علاوه بر رعایت احترام اجتماعی، طراوت و سرزندگی وجود داشته باشد و در قالب برخوردهای خشک، مقدس نما و تعصب گرا (به اصطلاح پیرمردانه) خلاصه نشود.
۵. از تراکم کاری و اشتغال فراوان خود بکاهیم
کسی که مسئولیت کاری را بر عهده می گیرد باید فرصت و دقت لازم را داشته باشد و چه مسئولیتی بالاتر از امام جماعتی که مسئولیت هدایت مردم را عهده دار است. هر گاه مسجد بخواهد نقش خود را به خوبی ایفا کند نیازمند آن است که امام جماعت از نظر وقت و برنامه ریزی به اندازه کافی سرمایه گذاری کند و اهتمام جدّی به مسجد و برنامه های آن داشته باشد. عمل پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در این زمینه الگوی خوبی برای ماست. آن حضرت پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب در مسجد می نشست و بخشی از این وقت را صرف پاسخ گویی به پرسشهای مسلمانان می نمود.۱۳
امام جماعت باید در حد امکان در اختیار مسجد باشد ؛یا اینکه حداقل چند شغله نباشد . اگر امام جماعت چند شغله باشد، باید نایب برای مسجد بفرستد و امام غیر راتب نمی تواند همه وظایف امام جماعت را ادامه دهد و در عین حال این عدم تبات خود به رابطه مخاطبان با امام جماعت لطمه خواهد زد.
امروزه برخی با وجود حجم کاری و اشتغالات فراوان در مناصب مختلف عهده دار اقامه نماز در مساجد می شوند بدیهی است این شخص توانایی انجام این رسالت عظیم را به شکل مطلوبی نخواهد داشت و تنها به اقامه نماز اکتفا خواهد کرد. از دیگر سو این تراکم کاری علاوه بر خستگی جسم، سبب کسالت و افسردگی روحی نیز می شود. در حالی که رفتن به مسجد نیاز به امنیت روحی و آمادگی جسمی و روحی دارد.
۶. به روز باشیم
عامل دیگر در جذب جوانان به مسجد، برخورداری از علم و دانش روز است. در دورانی که روزگار سرعت اطلاعات و ظهور و هجوم فرهنگ ها و اندیشه های مختلف است، روحانی مسجد باید از علوم و ادبیات روز آگاه باشد تا بتواند مشکلات فکری جوانان را پاسخ گوید.
قبل از اینکه دانشگاهها در ایران تاسیس شود ، حوزه ها و روحانیان با اکثر علوم روز آشنا بودند . ایشان با علوم مختلفی چون اسطرلاب، هیئت، نجوم، فلسفه، طب، فقه، اصول، ادبیات فارسی، عربی، عبری و فرانسه آشنایی داشتند. از همین روست که در روایات اسلامی، تأکیدی خاصّ بر نمازگزاردن پشت سر عالم و دانشمند شده است.
درحدیثی از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ آمده است:«کسی که پشت سر عالمی نماز بگزارد، همچون کسی است که در نماز به پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ اقتدا کرده است.»۱۴
ضعف در شناخت و تحلیل مسائل سیاسی و اجتماعی روز ونیز عدم آشنایی با پدیده ها و فرق نوظهور از جمله مواردی است که هر امام جماعتی مکلف به دنبال نمودن و تحقیق در این امور است. بدون شک این تسلط بر علوم و شرایط زمان از امام جماعت در اذهان جوانان تصویر فردی مقتدر و صاحب نفوذ را نمایان می سازد.
۷. منابع انسانی و امکانات مسجد را مدیریت کنیم
«یکی از مهم‌ترین مسائل در مسجد مدیریت آن است؛ لذا با توجه به اهمیت برنامه‌ریزى در برنامه‌هاى دینى،فرهنگی و آموزشی مسجد، ضرورى است که ائمة جماعات اولین برنامه‌ریز باشند تا بتوانند اهل مساجد را هم به منظور تقویت بنیة دینى و مذهبى آنان و هم به منظور بهره‌بردارى در مسائل سیاسى و اجتماعى و ارتقاى میزان آگاهى آحاد مردم مهیا سازند. رسیدن به اهداف مذکور نیازمند برنامه‌ریزى، سازماندهی امکانات و نیروها و نهایتاً کنترل و نظارت بر اجرای برنامه‌هاست. بنابراین آنچه مهم به نظر می‌رسد این است که ائمة جماعات با آگاهی کامل به مدیریت مسجد علاوه بر مشورت با نمازگزاران و هیأت امنای مسجد، تصمیم نهایی را خود اتخاذ و اعمال نمایند. اهمیت این موضوع تا آنجا است که رسول اکرم(ص) شخصاً مدیریت و امامت مسجد النبی را به عهده داشتند و در غیاب ایشان، مدیریت مسجد به عهدة کسانی بوده است که به تشخیص آن حضرت صلاحیت امامت را داشته‌اند.»۱۵
این مدیریت به ویژه در مورد عوامل انسانی مسجد مورد نظر است چرا که برای رسیدن به اهداف کلان عقیدتی و فرهنگی مسجد امام جماعت باید به عنوان رهبری فرهنگی بر دلهای عوامل اجرایی حکومت کرده و دلهای آنان را مسخر کند . این مهم از طریق هدایت، ساماندهی، مدیریت و نظارت بر منابع انسانی مسجد تحقق پذیر است. امام جماعت در کسوت مدیری توانا و کاردان پس از شناسایی استعدادها و ظرفیتهای هر یک از افراد در یک طرح جامع جایگزاری نیروها را انجام داده و در کنار آن به تربیت کادر متخصص جهت برگزاری برنامه های مسجد همت می گمارد.
امروزه جوانان مشتاقی با اسامی گوناگونی چون کانون فرهنگی ورزشی-بسیج- انجمن اسلامی- موسسه قرآنی-کانون علمی و ...در مسجد حضور دارند. امام جماعت می تواند با تمرکز و جهت دهی این افراد و استفاده حداکثری از توان ایشان طرحی نو در جهت توسعه و بسط معارف دینی در اندازد به گونه ای که هر جوان با هر سلیقه ای با مسجد مرتبط بوده و در فضای پر مهر مسجد تنفس می کند.
نقش راهبردی امام جماعت در برطرف نمودن اختلاف و دودستگی میان نمازگزاران با ظرافتی ویژه و بازگشت به فضای مسالمت آمیز مسجد و نیز پرهیز از خودمحوری افراد، بسیار راهگشا خواهد بود و این همان چیزی است که در حال حاضر بسیاری از مساجد از فقدان آن رنج می برند.
۸. از مطالبات جوانان نیاز سنجی مستمر کنیم
اکثر اوقات ما عادت کرده ایم که بدون شناخت کافی از نیازها و مشکلات جامعه برنامه هایی را برای آن ها تدارک ببینیم و در اجرای برنامه ها نیز به شکل دستوری، آمرانه و پدرمآبانه عمل کنیم، در نتیجه برنامه ها موفقیت مورد انتظار را نخواهند داشت .
«نیازسنجی در واقع فرایند جمع آوری و تحلیل اطلاعات است که براساس آن نیازهای افراد ، گروهها ، سازمانها و جوامع مورد شناسایی قرار می گیرد . از این رو گام آغازین در فرایند برنامه‌ریزی ، شناسایی هدفها یا نقاط مطلوب است . هدفها عموماً ریشه در نیازها دارند . از این رو برای طراحی و اجرای برنامه های واقع بینانه و اثربخش ، ضرورت دارد تا نیازها دقیقاً سنجیده و براساس نیازها ، اهداف ویژه برنامه تدوین شوند و سپس مجموعه اقدامات و وسایلی که به بهترین وجه نیازها را محقق می سازند ، پیش بینی شوند . شناخت و تحلیل اثربخش نیازهای آموزشی ، پیش نیاز یک سیستم آموزشی موفق است.»۱۶
عدم تطابق فعالیتها و برنامه های امروز مساجد با فضای فکری و روحی جوان معاصر از دیگر مواردی است که نیازمند مداقه جدی است. جوان امروز آنچه می خواهد و از مسجد و امام جماعت انتظار دارد نمی یابد و در انتظار تحولی بنیادین در طرحها و برنامه ها است. لذا بر امام جماعت باید بر اساس نیاز مخاطبان فعالیتها و برنامه های مسجد را طراحی و اجرایی کند .
این در حالی است که جبهه معارض با مطالعات عمیق روانشناسی و علمی طبع و ذائقه جوانان ما را سنجیده و هر روز به فراخور حال ایشان محصولاتی را تولید و عرضه می نماید و ما در این میان هنوز دنباله رو سبک های دیرین خود هستیم.
لذا بر هیئت امنا و امام جماعت فرض است که حداقل هر ماه جلسه‌ای ویژه را برای جوانان برپا و مطالبی را بر اساس نیازها و پیشنهادهای آنان مطرح کنند و بازخوردی از برنامه های ارائه شده در مسجد را دریافت نمایند.
در صورت لزوم ، برای پربارتر شدن این جلسه‌ها می‌توان از کارشناسان و میهمانان نخبه نیز دعوت کرد. امروزه مسائلی چون بلوغ، روابط دختر و پسر، ازدواج، تحصیل، بررسی آثار تحصیل و تربیتی نماز، نقش نماز در زندگی زوج‌های جوان و عشق مجازی یا حقیقی، از اولویتهایی است که جوانان با آن رو به رو هستند.
۹. الگوی واقعی نمازگزاران باشیم
عملکرد نمازگزاران به ویژه امام جماعت باعث رغبت یا رویگردانی جوانان به نماز جماعت است. تناقض در کردار و رفتار نمازگزاران از عوامل موثر در بی‌رغبتی جوانان برای حضور در نماز جماعت است. امروزه تحقیقات نشان می دهد عملکرد منفی نمازگزاران و عمل نکردن آنها به تعهدات دینی و اصول عملی و اخلاقی، اصلی‌ترین عامل کاهل‌نمازی جوانان است چرا که زمانی که آنان ریاکاری افراد نمازگزار را مشاهده می‌کنند از تأثیرات نماز دلسرد می‌شوند.
در تعالیم دینی ما نیز تاکید بر تبلیغ غیر لسانی و عملی شده است چنانکه امام صادق(ع) در حدیثی گهر بار می فرمایند::«کونوادعاة الناس بغیر السنتکم: با رفتار و کردارتان دین مرا تبلیغ کنید ونه تنها با زبان های تان»۱۷
در آیه ۴۵ سوره عنکبوت نیز می فرماید: «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء و َالْمُنکَرِ و َلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُِ؛ نماز را برپا دار که نماز از کار زشت و ناپسند باز مىدارد و قطعا یاد خدا بالاتر است» نیز بر این مطلب صحه گذاشته است که نماز باید ما را از فحشا و منکر باز دارد و مادامی که فرهنگ نماز در میان نماز گزاران درونی نشود، جوانان نیز به آن جذب نمی‌شوند و رغبتی نسبت به اقامه نماز نشان نمی دهند.
امام علی (ع) در این موضوع می فرمایند: «من جعل نفسَه للناس اماماً فلیبدأ بتعلیم نفسِه قبل تعلیم غیره .» کسی که خود را امام و پیشوای مردم قرار می دهد باید به آموزش و تهذیب خود قبل از دیگران بپردازد.
بر همین اساس، از دیدگاه فقه اسلامی، نمازگزاردن با امامی که پرهیزگارتر، مورد اطمینان و دارای فضیلتهای بیشتری باشد، برتر است.۱۸
عالم بزرگوار آیه ا...ملا محمد مهدی نراقی می‌فرماید: «سزاوار است امام جماعت در میان مردم به فزونی صفای دل و رو آوردن به خدا و خشوع و خضوع و دیگر شرائط باطنی ویژگی و امتیاز داشته باشد؛ زیرا او پیشوای ایشان است و نفوس آن جماعت را به سوی خدا می‌کشاند پس بسیار زشت است که دل او در نماز غافل یا در وادی وسوسه‌های باطل باشد و از این بدتر و زشت‌تر و ناپسندتر آن که التفات دل او به کسانی که در پشت او هستند بیشتر از التفات دل به صاحب مُلکی باشد که بر همه احاطه دارد. آیا از دانای نهانیها شرم نمی‌کند که خود را به عنوان پیشوای امت می‌گمارد و در جای رسولان خدا و اوصیای راشدین او می‌ایستد و از ایشان نیابت میکند، در حالی که دل او از عموم مردمی که به او اقتدا نموده‌اند بیشتر از عظمت و جلال الهی دگرگون می‌شود. پس هر امام جماعتی باید خود را بیازماید اگر این صفات پلید در او نبود امامت کند و گرنه ترک نماید و خود را به هلاکت نیفکند.»۱۹
۱۰. خلاق باشیم
استفاده از ابزار گوناگون و متنوع و ارائه طرحهای خلاقانه در جذب جوانان به مسجد بسیار مورد توجه است. عدم ظهور خلاقیت در برنامه‌های مسجد که اغلب یکنواخت،کسالت‌آور و خسته‌کننده است از جمله مواردی است که مکرر از زبان جوانان شنیده می شود. به عبارت دیگر، همان‌گونه که بدن انسان از خوردن غذاهای یکنواخت افسرده و بی‌اشتها می‌شود، طرح مباحث تکراری نیز اسباب خستگی و افسردگی اهل مسجد را فراهم نموده، روح و جان انسان را ملول و آزرده می‌سازد. حضرت علی(ع) می‌فرماید: «إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ کَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفَ الْحِکْمَةِ»۲۰این قلوب آدمیان همچون بدن آنها گاه، خسته می‌شود؛ پس [برای رفع خستگی آن] از حکمتهای نو و تازه بهره جویید.
امامان (ع) نیز برای دعوت مردم به خدا از همه ابزارهای مفید و جذّاب بهره می گرفتند گاه موعظه داشتند، گاه خطابه می خواندند و گاه شعر می سرودند.۲۱ و شاعران متعهد را مورد تشویق قرار می دادند. تشویق شاعران متعهد در سیره امامان به معنای استفاده از هنر در تبلیغ دین است پیامبر اکرم(ص) به شاعران متعهد بهاء می داد و آنان را تشویق می کرد که شعر مذهبی بسرایند و در مورد اشعاری این چنین فرمود: «والّذی نفس محمد بیده فکانها تنهضونهم بالنبل»(۲۵) به آن کسی که جان محمد(ص) در دست قدرت اوست، با این اشعار گوئی تیر به سوی آنان پرتاب می کنید.
آنچه در این عرصه گفتنی است آن است که امامان(ع) در نشر پیام مکتب تنها از یک ابزار استفاده نمی کردند، از شیوه ای متنوع بهره می بردند و بویژه هنر متعهد را در خدمت مکتب به کار می گرفتند.۲۲
جوانان، روحیه پرشور و با نشاطی دارند و بسیار تنوع طلب هستند با سلیقه ها ی روحی وخواسته های متفاوت؛بر این اساس یکی از مواردی که در جامعه امروز می تواند مساجد را از انزوا خارج کند شناخت وضعیت موجود و شناخت روحیه جوانان و سلیقه های تنوع طلبی آنها در برنامه های فرهنگی و فکری است که باید با برنامه های مختلف هنری،ورزشی،فرهنگی ،علمی و تفریحی فضای حضور جوانان را وسیع تر سازند .
کوتاه سخن آنکه این خلاقیت باید در تمامی حوزه ها اتفاق افتد در روش سخنرانی و ارائه پیام ، در انتخاب موضوعات، در استخدام کلمات و در برنامه ریزی های کلان برای مسجد که همگی در توسعه ارتباط جوانان با مسجد ضروری است.
از باب حُسن ختام، این نوشتار را با حدیثی نبویّ به پایان می بریم. رسول خدا(ص) در بیان پاداش امام جماعت مى‌فرماید: «مَنْ أَمَّ قَوْماً بِإِذْنِهِمْ وَ هُمْ بِهِ رَاضُونَ فَاقْتَصَدَ بِهِمْ فِى حُضُورِهِ وَ أَحْسَنَ صَلَاتَهُ بِقِیامِهِ وَ قِرَاءَتِهِ وَ رُکُوعِهِ وَ سُجُودِهِ وَ قُعُودِهِ فَلَهُ مِثْلُ أَجْرِ الْقَوْمِ وَ لَا ینْقَصُ مِنْ أُجُورِهِمْ شَىْ ءٌ»۲۳هر کس امامت جمعى را با اجازه خودشان به عهده بگیرد و آنان به امامت او راضى باشند و وى در حضور به جماعت، رعایت نماید (و به موقع حاضر شود) و نماز را از حیث قیام، قرائت، رکوع، سجود و نشستن نیکو انجام دهد؛ پس براى او مانند ثواب نماز همة مأمومین خواهد بود، بى‌آنکه از اجر آنان چیزى کاسته شود.
پی نوشت ها:
۱. طباطبایی، سید محمدحسین (۱۳۴۷)، المیزان فی تفسیر القرآن، دارالکتب الاسلامیه، ج۸، ص۹۱
۲. ابن خلدون (۱۳۸۴)، مساجد در تمدن اسلامی، تهران، نشر رسانش، ص ۴۳- ۴۲.
۳. صحیفه امام، ج ۹، ص ۴۷۹.
۴. جهت آگاهی از نمونههایی از تعیین امام جماعت توسط شخص حضرت امام، به صحیفه نور ج ۲۲ و ۱۹ صفحات ۲۰۵ و ۱۱۴ رجوع شود.
۵. فجری، محمّدمهدی، مقاله جایگاه مسجد از منظر امام خمینی، نشریه حضور، شماره ۵۰
۶ . جهانگیرزاده، محمّدرضا ، مقاله همنوایى و پیشرفت، دو ماهنامه حدیث زندگی، سال دوم - شماره هفت، مهر و آبان ۱۳۸۱، ص۶(همراه با دخل و تصرف)
۷ . عاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشیعه، ج ۵، ص۴۶۹، باب ۶۹ از ابواب صلاه الجماعه، روایت ۲.
۸ . عاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشیعه،ج۵، ص۴۷۰، باب ۶۹ از ابواب صلاه الجماعه، روایت ۶.
۹. نهج البلاغه(خطبه ها، نامه ها و کلمات علیّ بن ابی طالب ـ علیه السّلام ـ )، تنظیم: صبحی صالح، ص ۵۰۱، حکمت شماره ۱۷۶.
۱۰. احزاب ، آیه ۷۰.
۱۱. مطهرى، مرتضی، ده گفتار، ص ۱۸۹.
۱۳ . مقاله «جوان و جاذبه های مسجد»، روزنامه ایران، شماره ۴۲۹۴ ،۳/۶/۸۸ ، صفحه ۹
۱۳. سمهودی، علیّ بن احمد، وفاء الوفاء بأخبار دارالمصطفی، ج ۲، ص ۴۴۴ ـ ۴۴۵، دارالکتب العلمیّه، بیروت، چاپ چهارم، ۱۴۰۴ هـ .ق، چهار جلد در سه مجلّد.
۱۴ . عاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۵، ص۴۱۶، باب ۲۶ از ابواب صلاه الجماعه، روایت ۵.
۱۵ . مقاله«ویژگیهای امام جماعت موّفق»، نشریه مبلغان، مرداد ۱۳۸۸، شماره ۱۱۸
۱۶ . اسمعیلی، بابک مقاله« نیازسنجی آموزش کارکنان با الگوی دلفای»، ماهنامه تدبیر، شماره۱۸۵، مهر ماه۱۳۸۶
۱۷ . مجلسی، محمد باقر ،بحارالانوار،ج۷،چ ۴،تهران:دارالکتب الاسلامیه،۱۳۶۴،ص ۳۰۳
۱۸ . طباطبایی، سید محمّد کاظم، العروه الوثقی، ص ۲۸۴، فی فضیله صلاه الجماعه.
۱۹ . نراقی، ملا مهدی، علم اخلاق اسلامی، (ترجمه جامع السعادات) مترجم سید جلال الدین مجتوی، قم، انتشارات حکمت، چاپ چهارم، ۱۳۷۷هـش، جلد چهارم، ص ۴۵۲.
۲۰ . ابن ابى الحدید معتزلى، شرح نهج البلاغه، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشى، قم، ۱۴۰۴ ق، ج ۱۹،ص ۱۶.
۲۱ . بنگرید به کتاب معجم اشعار المعصومین گردآوری مرکز الابحاث و الدراسات الاسلامیه (مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی قم).
۲۲ .برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به مقاله« اهل بیت(ع) و بهترین شیوه تبلیغ»، نشریه پاسدار اسلام، بهمن ۱۳۸۳، شماره ۲۷۸
۲۳ . عاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشیعة،ج ۸، ص ۳۴۹.