اهمیت تبلیغ دین بر کسی پوشیده نیست. با نظر به ماهیت و هویت دین درمی‌یابیم که تبلیغ دین برنامه‌ای مقطعی و کوتاه مدت نیست که تنها برای دوره یا برهه‌ای از زمان درنظر گرفته شده باشد. دین، نیاز انسان و جامعه انسانی است که ضرورتش برابر با نیاز به سعادتمندی و کمال است؛ پس به تبع آن تبلیغ و تلاش برای گسترش و رواج دین هم یک نیاز، وظیفه و تکلیف است. امام خمینی^{رحمت­الله­علیه} به عنوان رهبر و مبلغ بزرگترین دین الهی قطعا به این مهم پی برده است و با صدور حکم تاسیس سازمان تبلیغات اسلامی در (1تیر سال 1360) گامی مهم در مسیر انبیاء و اولیای الهی برداشته است.

امام خمینی (ره): «مسأله تبلیغات یک امر مهمی است که می شود گفت که در دنیا در رأس همه امور قرار گرفته است، و می توان گفت که دنیا بر دوش تبلیغات است… باید با تبلیغات صحیح، اسلام را آن گونه که هست به دنیا معرفی نمایید … توجه داشته باشید که بالاترین چیزى که مى‏تواند این انقلاب را در اینجا به ثمر برساند و در خارج صادر کند، تبلیغات است، تبلیغات صحیح.»

متن حاضر به بررسی موضوع تبلغ دینی با رویکرد تاریخی پرداخته است:

تبلیغات در معنای عام، به معنای مجموعه اعمال گفتاری، نوشتاری، رفتاری و تصویری است که به منظور نفوذ و تاثیرگذاری در شخصیت، افکار، عقاید و احساسات مخاطبان سازماندهی می‌شود و برای جهت بخشیدن به آنان در راستای هدف و مقصدی مشخص، هویت پیدا می کند.

 تبلیغ دینی را انتقال مکرر و تدریجی اندیشه­ی‌ روشن دینی، برای تأثیرگذاری بر افکار و اعمال انسان‌ها با مؤثرترین شیوه‌ها و ابزارهای مشروع با توجه به مبانی و اهداف تبلیغی همان دین تعریف کرده­اند.[1]

مراد از تبلیغ در اسلام آشنا نمودن مردم با احکام  و معارف الهی و بشارت دادن مومنان و انذار و هشدار مخالفان است. در قرآن کریم برای تبلیغ کلمات «انذار» «ابلاغ» «تبشیر» «تخویف» «هدایت» «ارشاد» «دعوت» و «امر به معروف و نهی از منکر» آمده است که هریک به بعدی از ابعاد تبلیغ اشاره دارد.[2]

«و این چنین به سویت وحى کردیم قرآنى عربى را تا مردم مکه و پیرامون آن را انذار کنى و از روز جمع (قیامت) که شکى در آن نیست بترسانى، روزى که دسته‏اى در بهشت و دسته‏اى در جهنم خواهند بود.»[3]

در میان انواع مختلف تبلیغات با موضوعات و زمینه‌های‌ متفاوت و متنوع تبلیغات دینی قدمتی به اندازه­ی عمر بشر دارد. اولین انسان، خود یک مبلغ دینی و ابلاغ کننده وحی بوده است. هر چند روشهای تبلیغ در اعصار و دوران‌های مختلف تفاوت‌های بسیاری داشته است با این وجود، هیچ زمانی را نمی‌توان تصور کرد که تبلیغ دینی متوقف شده باشد و این سیر تبلیغی تا عصر حاضر ادامه دارد. «ما تو را به حق فرستادیم تا بشارت دهنده و بیم دهنده باشی و هیچ امتی نبوده مگر اینکه هشدار دهنده‌ای داشته است.»[4]

دعوت به پرستش خدای یگانه و دوری از شرک، از اصول و مبانی و پیام مشترک تمام ادیان الهی است. هدف و ایدئولوژی نزول هر دین الهی هدایت انسان است و کتاب آسمانی و مبلغ وحیانی نیز دو فاکتور و ابراز مهم برای این هدف هستند. پس بدون آنها علیت و چرایی نزول آن دین و مکتب زیر سوال می‌رود و عملی نمودن آن اهداف بنیادی غیرممکن می نماید.

علاوه بر این اصول و اهداف عام و مشترک هر پیامبری نظر به شرایط ویژه زمان و اجتماع خود اهداف و مقاصد خاصی را نیز دنبال می‌کرده و روی نقطه حساسی از تبلیغات تکیه کرده است. مواردی از آن در قرآن ذکر شده است. برای مثال در دعوت حضرت ابراهیم^{علیه­السلام} که بنیانگذار آیین توحید پس از نوح است، تکیه بر مبارزه با خرافه، شرک و اندیشه بت پرستی و خضوع در برابر کواکب و یا اقطاب قدرت است که چهره خدایی گرفته اند.

در دعوت" لوط^{علیه­السلام}" بعد اخلاقی دعوت بیشتر جلب نظر می کند، چرا که انحراف جنسی و اخلاقی دامن­گیر قوم او بوده است. در دعوت حضرت شعیب بدعت اقتصادی، بیشتر مورد توجه است زیرا که چپاول در امور مالی رائج بوده است. در دعوت حضرت صالح مبارزه با دنیازدگی و اشرافی­گری و تجمل پرستی و رفاه و غرور ناشی از آن مورد توجه بوده است و در دعوت حضرت موسی^{علیه­السلام} اصلاحات سیاسی و اجتماعی و مبارزه با استضعاف و استکبار و اقطاب قدرت و ثروت و نیرنگ و سحر...مورد توجه بوده است. در دعوت حضرت یوسف مدیریت الهی و در دعوت حضرت سلیمان سیاست و حکومت و در دعوت حضرت داود قضا و در دعوت حضرت عیسی زهد و اخلاق مطرح بوده است.[5]

زمانی با همان نیت هدف‌سنجی و شناخت اهداف به تاریخ اسلام نظری می‌افکنیم در می‌یابیم که تبلیغ رسول مکرم اسلام^{صلی­الله­علیه­و­آله} نمونه جامع و کاملی از اهداف پیامبران پیشین بوده و در واقع ایشان تبلیغاتی همه جانبه‌ای را دنبال می‌کردند.

در قرآن آیات بسیاری در موقعیت‌های مختلف درباره تبلیغ دین توسط پیامبر^{صلی­الله­علیه­و­آله} آورده شده است  که بیانگر سعی و تلاش بی‌نظیر آن بزرگوار در جهت تبلیغ دین اسلام است.

مهربانی جانکاه پیامبر نسبت به امت در این آیه منعکس شده است:»لَقَدْ جَاءَکمْ رَسُولٌ مِنْ أَنفُسِکمْ عَزِیزٌ عَلَیهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیکمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ؛ قطعاً، برای شما پیامبری از خودتان آمد که بر او دشوار است شما در رنج بیفتید، به ‌[هدایت] ‌ شما حریص و نسبت به مؤمنان، دلسوز مهربان است. [6]«

تلاش مستمر پیامبر اکرم^{صلی­الله­علیه­وآله} برای هدایت امت و به سختی انداختن خود، به جایی رسید که خداوند آن حضرت را از این که خود را در معرض مرگ قرار دهد، هشدار داد؛ آن جا که فرمود:»فَلَعَلَّک بَاخِعٌ نَفْسَک عَلَی آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ یؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِیثِ أَسَفًا؛ شاید، اگر به این سخن ایمان نیاورند، تو جان خود را از اندوه، در پیگیری ‌[کار] ‌شان تباه کنی.»[7] 

ایشان دعوت خود را به صورت تدریجی و مرحله مرحله پیش برده‌اند؛ ابتداء از خویشاوندان و نزدیکان خود آغاز کردند، در مرحله بعد عموم اعراب را مخاطب خود قرارداند و در مرحله سوم نیز عموم مردم را به دین اسلام دعوت نمودند. علامه طباطبایی(ره) در تفسیر المیزان این مراحل به این صورت بیان نموده است:

در مرحله اول به حکم آیه شریفه‏" وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ"[8] مامور بود تنها فامیل خود را دعوت کند، و در مرحله دوم به حکم آیه شریفه‏" قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ"[9] مامور شده آن را به عموم عرب ابلاغ کند، و در مرحله سوم به حکم آیه‏" وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ"[10] مامور شده آن را به عموم مردم برساند.[11]

مبلغان برجسته تاریخ اسلام

تاریخ اسلام معرف مبلغان دینی برجسته بسیاری است که هرکدام مستعد این هستند که به عنوان یک الگوی کامل تبلیغ مطرح گردند. در میان آنها نام ائمه معصومین^{علیهم­السلام} و اصحاب پیامبر در صدر می‌باشد.

در قرآن و روایات اهل بیت^{علیهم­السلام} نیز بر جایگاه تبلیغ دین و نقش آن در هدایت و تربیت مردم تأکید شده است؛ به عنوان نمونه رسول اکرم^{صلی­الله­علیه­و­آله} در این باره فرمود:«خِیارُ أُمَّتی مَن دَعا إلَى اللهِ تَعالى و حَبَّبَ عِبادَهُ إلَیهِ؛ بهترین امت من کسی است که (مردم را) به سوی خدای متعال فرامی ‌خواند و بندگان را نزد خداوند محبوب می ‌کند.»[12]

امام باقر^{علیه­السلام} از مبلغان دینی با عنوان «بقایای پیامبران»، کسانی که دارای منزلت رفیع‌اند و زنده کنندگان کتاب الهی یاد کرده و آنان را کسانی دانسته است که کشته ‌های ابلیس را زنده می ‌کنند و گمراهان را هر چند با فداکردن جان خود، به مسیر هدایت رهنمون می‌ شوند.

سفرحضرت علی­^{علیه­السلام} به یمن و تبلیغ اسلام در آن سرزمین نمونه عملی موفقی در این زمینه است. ایشان واجد تمامی صفات لازم برای یک مبلغ در حد اعلا هستند. تقوا و علم و اخلاق الهی ایشان و تلاش به دریغشان موجب گشت تا مردم یمن اسلام را پذیرفتند و همچنین از میانشان یاران و اصحاب وفاوادری ظهور پیدا کردند که همواره یار و همراه پیامبر و ائمه اطهار^{علیهم­السلام} بودند. پیامبر^{صلی­الله­علیه­و­آله} در ابتدای همین سفر فرمودند: «یَا عَلِیُّ ... وَ ایْمُ اللَّهِ لَأَنْ یَهْدِیَ‌ اللَّهُ‌ عَلَى‌ یَدَیْکَ‌ رَجُلًا خَیْرٌ لَکَ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ وَ غَرَبَتْ؛ سوگند به خداوند، اگر خداوند به دست تو یک نفر را هدایت کند، برای تو از آن چه خورشید بر آن تابیده و غروب کرده برتر است. [13]«

مصعب بن زبیر؛ همان جوان زیبا، ثروتمند و دین‌دار که به خاطر پذیرش اسلام از خانواده خود رانده شد، نخستین مبلغ اسلامی بود. او تبلیغ دینی خود را با تکیه به تلاوت و تفسیر قرآن دنبال نمود و از این طریق مردم مدینه را با تعالیم اسلام آشنا کرد. مصعب با اقامه نماز جمعه در مدینه، نخستین کسی است که اقامه این نماز به نام او ثبت شده است.

سفر جعفر طیار همراه جمعی از مسلمانان به حبشه نمونة تاریخی دیگری از تبلیغ دین اسلام است که تاثیر مهمی در معرفی و شناساندن دین اسلام به پیروان ادیان دیگر داشت.

نیز می‌ توان از نقش صحابی جلیل القدر پیامبر؛ یعنی ابوذر در تبلیغ دینی یاد کرد؛ زیرا از نگاه بسیاری از صاحب نظران، تشیع لبنان و ظهور عالمان برجسته از منطقه جبل عامل؛ همچون محقق کرکی و شیخ حر عاملی به برکت تبلیغ ولایت اهل بیت^{علیهم­السلام} توسط ابوذر در دوران تبعید وی در منطقه ربذه بوده است.[14]

مطالعه قرآن کریم و داستان­ها و زندگی پیامبران^{علیهم­السلام} و بررسی سیره رسول اکرم و ائمه اطهار^{علیهم­السلام} شیوة مفید و کاربردی برای معیاریابی و شناخت روش­های و ملاک‌های بهینه تبلیغ و همچنین شناخت صفات یک مبلغ برگزیده است.

از آنجا که توضیح این مطالب نیازمند بحث‌های مفصلی است که از حوصله این مقاله خارج است پس به صورت تیتر وار به بیان آنها می‌پردازیم.

روش‌های تبلیغ:

یادآوری نعمت‌ها و رحمت‌های الهی، تحریک عواطف، سوال کردن از مخاطب و به تامل واداشتن او، بیان تاریخ و سرنوشت پیشینیان، تشویق و تهدید، تلقین، تشبیه و تمثیل، برهان، جدل و مناظره، قصه‌گویی، تداعی معانی، تعادل میان دنیا و آخرت، شیوه مقایسه کردن، شیوه فرض مخالف، معرفی الگوهای خوب و بد، تداوم و تکرار، دعوت به مشترکات، القاء غیرمستقیم، القاء تدریجی، پرسش و پاسخ.[15]

صفات مبلغ:

آگاهی، ایمان به هدف، اخلاص، عادل و دوری از حب و بغض، سعه صدر و استقامت، امیدواری به وعده‌های الهی، عالم، قاطع و با شهامت، انتقاد پذیر، حامی محرومان، توکل به خدا، نرم‌خو و مهربان و دلسوز، مردمی و درد آشنا، دوری از جناح‌ها و احزاب، صداقت، منظم، ساده‌زیستی و بی‌تکلفی، متواضع و باگذشت، تمیز و خوشبو و آراسته...[16]

فهرست منابع:

1. قرآن کریم

2. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج2.

3.  پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، انتشارات جاویدان،1362.

4. علامه طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج 18.

5. ﻗﺮاﺋﺘﯽ ﻣﺤﺴﻦ، ﺗﺒﻠﯿﻎ و ﻗﺮآن، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، ﺗﻬﺮان،1377

6. محمدیان، محمود و پورغفاری، آزاده؛ مقاله روش های تبلیغ در ادیان، ماهنامه سوره مهر.

7. نقش تبلیغ در گسترش اسلام/جایگاه تبلیغ دین در آیات و روایات، http://www.mehrnews.com

8. از اینترنت هم می‌شود به بهشت رسید، http://www.jonbeshnet.ir/