بسم الله الرحمن الرحیم

ایجاد انگیزه[1]

همیشه برای تحوّل، نیاز به گذر زمان و فراهم شدن مقدمات و بسترهای آنچنانی نیست، گاهی حضور در یک جلسه و تنها شنیدن یک سخن برای آدمی تلنگری می‌شود تا به خود آید و دیگران را نیز آگاه کند و در این فرآیند بیداری و روشنگری، اقدامات بزرگی رقم بخورد.

مسجد یکی از بهترین بسترها برای فراهم شدن فرایند بیداری و تحول در راستای مسائل اقتصادی است. مطالبی که در ادامه می‌آید می‌تواند تلنگری باشد برای اینکه به خود آییم و در مسیر اقتصاد مقاومتی که یکی از منویات مقام معظم رهبری (حفظه الله) است، قدمی و لو کوچک، برداشته و «اقدام و عمل» را در شعار سال تحقق بخشیم.

چند سالی است که مقام معظم رهبری (حفظه الله) موضوع مهم اقتصاد مقاومتی را مطرح کرده‌ و بارها تأکید نموده‌اند که علاج بسیاری از دردهای کشور، پیگیری همین مسأله است.

اقتصاد مقاومتی بدان معناست که به اقتصادی شکوفا دست یابیم تا جایی که از هر تهدیدی از سوی دشمنان، ایمن باشیم و چنان قدرت و توانی در اقتصاد ایجاد شود که استکبار نتواند با حربه و توطئه‌ای آن را تضعیف کند.

در سال‌های گذشته بیشتر به سخن و بیانیه درباره اقتصاد مقاومتی اکتفا شده و کمتر اقدام عملی صورت گرفته است و از آنجا که با حرف زدن کاری پیش نمی‌رود، حضرت آقا امسال را با عنوان «اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل» نام‌گذاری کرده‌اند.

در تحقق اقتصاد مقاومتی با موانع و چالش‌های زیادی مواجه هستیم. «نداشتن هویت مستقل»،«بی‌تفاوتی و عدم احساس مسئولیت»، «عدم اعتماد به خویش» و «پُز با برند خارجی»، «نداشتن روحیه کار، تلاش و مجاهدت»، «تلاش نکردن برای بهبود وضعیت تولید داخل»، «ندیدن و درک نکردن درماندگی دشمنان نظام اسلامی» علی‌الخصوص آمریکای فریب‌کار و عهدشکن، «حمایت و استفاده نکردن از تولید ملی» و ... همه از چالش‌هایی است که نقش اهل مسجد و مسجدی‌ها در رفع آن‌ها بسیار مؤثر خواهد بود.

متن و محتوا

عنوان «اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل» حجت را بر همگان تمام ‌کرده و باید با تصمیم بر اقدامات عملی، اقتصاد مقاومتی را از شعار خارج نموده و گام‌های مؤثری را محکم و استوار بردارند. تحقق این شعار همراهی و همگامی همه را می‌طلبد، دولت باید وظیفه خود را انجام دهد و همه مردم و دلسوزان نظام و رهبری، مخصوصاً مسجدی‌های عزیز نیز باید در تحقق شعار سال، تلاش‌های لازم را در پیش گیرند.

کوتاهی مسئولین مجوزی برای عدم انجام وظیفه از سوی مردم نیست و کوتاهی مردم در تحقق این شعار نیز، مجوزی برای عدم اقدام عملی مسئولین نمی‌باشد. از این رو هر کسی باید وظیفه خود در این عرصه را بشناسد و به آن عمل کند. خداوند در قرآن می‌فرماید: «وَلا تَزِروا وازِرَةً وِزرَ اُخری؛[2] هیچ گناهکاری بار گناه دیگری را بر دوش نمی‌کشد.»

اکنون که این وظیفه را بر دوش خود احساس کردیم، یقیناً با شناخت چالش‌های پیش رو، بهتر می‌توان در راستای تکلیفی که نسبت به اقتصاد مقاومتی داریم، اقدام نموده و در جهت رفع موانع آن حرکت کنیم.

استقلال مقدم بر اقتصاد

مقام معظم رهبری (دام عزه) در خرداد ماه سال گذشته در حرم مطهر امام خمینی (ره) فرمودند: «متأسّفانه کسانی هستند که تئوری‌سازی می‌کنند برای نفی استقلال کشور، استقلال را گاهی به انزوا معنا می‌کنند، گاهی به این عنوان که امروز استقلال کشورها یک ارزش به‌حساب نمی‌آید، قلم‌زنی می‌کنند و حرف می‌زنند ... این یک غلط بزرگ، یک خطای بسیار مهم و خطرناک است. امام معتقد به استقلال کشور بود ... دشمن ما در طول این سال‌ها، بسیاری از فعّالیّت‌هایی که علیه کشور ما و ملّت ما کرده است، برای این بوده که خدشه در استقلال به‌وجود بیاورد؛ چه تحریم، چه تهدید، این‌ها استقلال را هدف گرفته‌اند.»[3]

همچنین مقام معظم رهبری (حفظه الله) در جمع معلمان و فرهنگیان کشور نیز استقلال را بر اقتصاد مقدم دانسته و فرمودند: «هویّت مستقل، اوّلین چیزی است که ما بایستی در جوان خودمان، در نوجوان خودمان رشد بدهیم و پرورش بدهیم. بعد آن‌وقت اقتصاد مقاومتی معنا پیدا می‌کند. ... وقتی روحیه، روحیه استقلال و مقاومت و ایستادگیِ در مقابل دیگران نیست، خب سخت است دیگر ... وقتی هویّت مستقل بود، از این‌جور زندگی کردن انسان دور می‌شود؛ آن‌وقت اقتصاد مقاومتی معنا پیدا می‌کند.»[4]

برخی از چالش‌های تحقق اقتصاد مقاومتی

1. عدم احساس مسئولیت

در آیه‌ای که در ابتدا اشاره شد «وَلا تَزِروا وازِرَةً وِزرَ اُخری؛ هیچ گناهکاری بار گناه دیگری را بر دوش نمی‌کشد.» «وزر» به معنای سنگینی است و در برخی از تفاسیر به معنای «گناه» و «مسئولیّت» نیز آمده است. خداوند در این آیه ما را به این معنا رهنمون می‌شود که احدی بار سنگین مسئولیّت انسان را، بر دوش نمی‌کشد و در روز رستاخیز هر کسی مسئول پاسخگویی به اعمال خویش است و ابعاد این پاسخگویی به‌قدری وسیع است که حتّی اعضاء و جوارح انسان را نیز در برمی‌گیرد. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «وَلا تَقفُ ما لَیسَ لَکَ بِهِ عِلمٌ اِنَّ السَّمعَ وَ البَصَرَ وَالفُؤادَ کُلُّ اولئکَ کانَ عَنهُ مَسئولاً^[5]؛ از آنچه نمی‌دانی پیروی نکن؛ چرا که گوش و چشم و دل‌ها همه مسئول‌اند.»

مقام معظم رهبری (حفظه الله) در سخنانی حکیمانه از وظایف اقشار مختلف در راستای اقتصاد مقاومتی سخن گفته و فرمودند: «کارگر چکار کند تا در اقتصاد مقاومتی بتواند سهیم باشد؟ همه نقش دارند؛ کارگر هم نقش دارد، کارفرما هم نقش دارد، دولت هم نقش دارد، مسئولین گوناگون هم همه نقش دارند. نقش کارگر در درجه اوّل، احساس مسئولیّت است؛ یعنی کارگر در آن کاری که به او محوّل است باید احساس مسئولیّت کند - همه‌مان باید احساس مسئولیّت کنیم- و کاری را که به او سپرده شده، باید مسئولانه انجام بدهد؛ کیفیّت را باید افزایش بدهد. همه آحاد کارگری باید در فکر این باشند، درصدد این باشند که کیفیّت کار را بالا ببرند؛ این برکت ایجاد می‌کند، هم برای خود او، هم برای جامعه.»^[6]

ایشان برای تبین این قضیه، جریان زیر را نقل می‌کند:

«در بازار بزرگ مشهد کفّاشی بود که معروف بود کفش‌هایی که می‌سازد، چرم کفش و کف کفش پاره می‌شود؛ امّا دوخت کفش از بین نمی‌رود؛ یعنی محکم‌کاری این‌جوری است. کاری کنیم که دوخت ما، آن کاری که دست ما است، درست و با کیفیّت و با استحکام انجام بگیرد؛ این وظیفه کارگر است. خب، گفتن این [حرف] آسان است، عمل کردنش چه‌جوری است؟ اینکه خدای متعال از زبان پیغمبر فرمود: «رَحِمَ اللهُ اِمرَأً عَمِلَ عَمَلاً فَاَحکَمَه -که بنده این حدیث را شاید دَه‌ها بار تا حالا خوانده‌ام- رحمت خدا بر آن انسانی که کاری را انجام می‌دهد و آن را محکم انجام می‌دهد، محکم‌کاری می‌کند.»^[7]

2.پُز با برند خارجی

یکی از چالش‌های تحقق اقتصاد مقاومتی که مردم نقش کلیدی در آن دارند، عدم حمایت از تولید داخلی به خاطر عدم اعتماد به قدرت خویش و پُز با برند و مارک‌های خارجی است.

مقام معظم رهبری (حفظه الله) فرمودند: «مسئولین توجّه کنند ... ما مظلومیم امّا قوی هستیم؛ مثل مولایمان امیرالمؤمنین (ع). امیرالمؤمنین مظلوم‌ترین بود؛ امّا قوی‌ترین بود. ما اگر قدر خودمان را بدانیم، قدرت خودمان را بشناسیم، از این قدرت به بهترین شکل و انسانی‌ترین و اسلامی‌ترین شکل استفاده بکنیم، بر همه این موانع فائق خواهیم آمد. بله راه ما آسفالت نیست؛ امّا ما توانایی حرکت در سنگلاخ را هم داریم؛ امروز خوشبختانه سنگلاخ هم نیست؛ اوایل انقلاب راه ما سنگلاخ بود. امروز مسئولین توجّه کنند، مردم توجّه کنند که به قدرت خودمان تکیه کنیم.»^[8]

پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «مَنْ نَظَرَ اِلَی ما فی أیْدِی النَّاسِ طالَ حُزْنُهُ وَ دامَ أسَفُهُ^[9]؛ کسی که به آنچه در دست دیگران است نظر داشته باشد، حزن و ناراحتی‌اش طولانی می‌شود.»

امام صادق (ع) نیز درباره اوضاع آخرالزمان می‌فرمایند: «مردم با هم چشم و هم‌چشمی می‌کنند و به مردم بد اقتدا می‌کنند.»^[10]

امروزه افرادی چه آگاهانه و چه ناآگاهانه اقدام به واردات کالاهای خارجی در سطح گسترده می‌کنند و از این طریق ضربه سنگینی به اقتصاد کشور وارد می‌کنند. ما به‌عنوان مصرف‌کننده باید بدانیم، بعضی از کالاهای مصرفی ما نه‌تنها خارجی هستند، بلکه متعلق به شرکت‌هایی است که یا به‌طور مستقیم یا به‌طور غیرمستقیم با اسراییل و آمریکا در ارتباط هستند. مثلاً شرکت «نستله» یا شرکت «نوکیا» و بسیاری از شرکت‌های دیگر که گاهی ما پُز استفاده از آن‌ها را می‌دهیم، از این قبیل هستند.

یک مقاله‌نویس اسرائیلی خطاب به مسلمانان مقاله‌ای با این مضمون نوشته است که شما مسلمان‌ها چرا علیه اسراییل شعار می‌دهید، وقتی که در عمل از کالاهای اسراییلی استفاده می‌کنید.

لذا مقام معظم رهبری (حفظه الله) تأکید فرمودند: «فروش کالای خارجی و مصرف کالای خارجی باید در جامعه به‌عنوان یک ضدّ ارزش شناخته بشود، مگر آنجایی که مشابه داخلی‌اش نیست...»[11]

تبدیل برند خارجی به‌عنوان یک ضد ارزش گامی است که شما اهل مسجد و مؤمنین باید در راستای تحقق آن کوشش کنید و از طرفی همان‌گونه که رهبری فرمودند: «تولید داخلی بایستی به‌عنوان یک‌چیز مقدّس شمرده بشود. حمایت از تولید داخلی باید یک وظیفه شناخته بشود؛ همه خودشان را موظّف بدانند از تولید داخلی حمایت بکنند ... اصل باید این باشد که تولید داخلی ترویج بشود.» [12]

ایشان کسبه و بازاریانی که خود را ملزم به فروش کالاهای ایرانی و داخلی می‌دانند، مورد تشویق و ترغیب قرار داده و می‌فرماید: «من اطّلاع پیدا کردم که در تهران - حالا شاید در شهرستان‌ها هم هست- بعضی از فروشگاه‌ها مقیّد شده‌اند که جز تولید داخلی را نفروشند؛ تابلو هم زده‌اند؛ عکسش را گرفتند برای من آوردند و من دیدم. تابلو زده‌اند، تابلوی بزرگ که در این فروشگاه فقط تولید داخلی فروش می‌رود. بارک‌الله! آفرین بر این انسان باغیرت، بر این انسان مصلح! هرچه در این فروشگاه هست، تولید داخلی است.»[13]

مسأله حمایت از تولید داخلی از مسائلی است که در فقه اسلامی مورد بحث بوده است. در رساله حضرت امام خمینی (ره) فتوایی است که حضرت آقا نیز درباره آن همان فتوا را داده‌اند؛ در مسئله ۲۸۲۹ رساله امام (ره) آمده است: «اگر به‌واسطه توسعه نفوذ سیاسی یا اقتصادی و تجاری اجانب، خوف آن باشد که تسلط بر بلاد مسلمین پیدا کنند، واجب است بر مسلمانان، دفاع به هر نحو که ممکن است و قطع ایادی اجانب. چه عمال داخلی باشند، یا خارجی.»

بیانیه علمای عصر قاجار در دفاع از کالای ایرانی

مرحوم حاج آقا نورالله اصفهانی (ره) که حضرت امام (ره) ارادت خاصی به این فقیه بزرگ و عالم زبردستِ مجاهد داشته‌اند، با عده‌ای از علمای بزرگ زمان خود اطلاعیه‌ای را امضا کردند. بخشی از این اطلاعیه در جلد دوم کتاب «گلشن ابرار» آمده است که بیان‌کننده نحوه عملکرد علما و حوزویان در برابر خرید کالاهای خارجی به مردم اعلام شده است.

برای مشخص شدن اهمیت موضوع، لازم است به چند بند از این اطلاعیه اشاره شود. نکته جالب اینکه برخلاف امروز، در آن زمان، تولید کاغذ ایرانی بسیار اندک بوده است، اما در یک بند اعلام کردند که حتی در نوشتن این اسناد هم باید از كاغذ ایرانی استفاده شود. بند قابل توجه بعدی درباره مردگانی است که کفن غیرداخلی به آن‌ها پوشانده شده باشد. در این بند اشاره شده است که بر چنین میت‌هایی نماز گزارده نمی‌شود. شاید بپرسید مگر نباید بر مسلمان نماز خوانده شود؟ اما توجه کنید، هدف صرفاً این بوده است که مردم بفهمند استقبال از کالاهای خارجی و بی‌توجهی به کالاهای داخلی و ایرانی به اقتصاد کشور ضربه خواهد زد.

در بند دیگر، این افراد خود و پیروانشان را به استفاده از پارچه‌های ایرانی ملزم و اعلام کرده‌اند که به متخلفان از این اصل احترام گذاشته نخواهد شد. در بند دیگری نیز اعلام شده است که در میهمانی‌های اسراف‌کاران، شرکت نکنید و در میهمانی‌های خود نیز از اسراف بپرهیزید و فقط به یک نوع غذا بسنده نمایید.

بنابراین ایستادگی در مقابل دشمن، صرفاً حضور در خط مقدم جبهه و مبارزه نظامی نیست؛ بلکه امروز منظور ایستادگی در جبهه اقتصادی است و یکی از راه‌های ایستادگی در جبهه اقتصادی، مبارزه منفی است. به این معنا که تا می‌توانیم از کالاهای خارجی استفاده نکرده و از کالاهای تولیدی کشور خود استفاده کنیم.

3. نداشتن روحیه کار، تلاش و مجاهدت

خداوند متعال در قرآن مجید می‌فرماید: «وَ أَنْ لَیْسَ لْلإِنْسانِ إِلاّ ما سَعی وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری^[14]؛ و اینکه براى انسان بهره‏اى جز سعى و کوشش او نیست، و اینکه تلاش او بزودی ثمره کوشش و تلاش خود را خواهد دید.»

خداوند در بیش از دویست مورد، «عمل» انسان را ملاک شخصیت او معرفی کرده و در هفت مورد ماده «صُنع» را که به معنی صورت دادن کار است بیان فرموده است.

حاصل سخن اینکه خداوند، کار و کوشش را ملاک شخصیت آدمی بیان کرده است. همچنین قرآن کریم در مقام ستایش از کار و تلاش چنین می‌فرماید: «الَّذینَ یَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعینَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ فِی الصَّدَقاتِ وَ الَّذینَ لایَجِدُونَ إِلاّ جُهْدَهُمْ فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ، اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاتَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اللّهُ لایَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقینَ[15]؛ کسانی که مردم مؤمن را که در بذل صدقات گشاده‌دست هستند، نکوهش می‌کنند و کسانی که اشخاصی را که جز بازوانشان، یعنی جز کوشش و کارشان مالک نیستند، مسخره می‌کنند، خداوند آن‌ها را مسخره می‌کند و به آن‌ها عذاب دردناک خواهد چشاند؛ و تو (ای پیامبر) چه برای آن‌ها طلب مغفرت کنی و چه نکنی و اگر هفتاد بار هم برای آنان طلب آمرزش کنی، من آن‌ها را نخواهم بخشید؛ زیرا که آن‌ها به خدا و رسولش کفر ورزیدند و خداوند فاسقان را هدایت نمی‌کند.»

در این دو آیه یک نکته قابل دقت و تکان‌دهنده هست. خداوند، آن دسته از انسان‌ها را که مردمان اهل کار و تلاش را مسخره می‌کنند، هم‌ردیف کافران قرار می‌دهد؛ آن‌ها را فاسق معرفی می‌کند و به پیامبر گرامی‌اش هم می‌فرماید هفتاد بار هم برای آنان طلب آمرزش کنی، من آن‌ها را نخواهم بخشید و این، خود سندی محکم است برای دریافتن میزان اهمیت کار و کوشش نزد خداوند.

نقل شده آنگاه که پیامبر (ص) از جنگ تبوک باز می‌گشت «سعد انصاری» به استقبال آن حضرت رفت، پیامبر اکرم (ص) با او مصافحه کرد. دست زبر و خشن سعد در دست پیامبر (ص) قرار گرفت. فرمودند: چه عاملی باعث زبری دست تو شده است؟ عرض کرد: یا رسول‌الله (ص) من با ریسمان و بیل کار می‌کنم تا اینکه مخارج خانواده‌ام را تأمین نمایم. رسول خدا (ص) دست او را بوسید و فرمود این دستی است که آتش به آن نمی‌رسد.»[16]

بی‌کاری، ناهماهنگی با آفرینش است. در جهانی که هر ذره‌ای در آن، به کاری و وظیفه‌ای مشغول است، بی‌کاری یعنی نواختن ساز مخالف در جمع هم‌نوای عالم هستی که در نتیجه سبب ظهور زشتی در مجموعه جهان آفرینش خواهد شد.

افزون بر آن، بی‌کاری بستری مناسب برای بروز انواع ناهنجاری‌های اخلاقی و ارتکاب لغزش‌هاست.

پاسکال ریاضیدان و فیزیکدان مشهور فرانسوی گفته است: «منشأ کلیه مفاسد فکری و اخلاقی، بی‌کاری است. هر کشوری که بخواهد این عیب بزرگ اجتماعی را رفع کند، باید مردم را به کار وادارد تا آن آرامش عمیق روحی که عده اندکی از آن آگاه‌اند، در وجود همه برقرار شود.»[17]

افزایش بی‌کاری در یک اقتصاد و وجود نیروی بی‌کار فراوان همواره یکی از عوامل بی‌ثباتی و ناآرامی‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است. در اقتصادی که نیروی بی‌کار و به‌خصوص نیروی جوان بی‌کار وجود داشته باشد، شوک‌های وارده به اقتصاد به‌سرعت بر روی بی‌کاران تأثیر گذاشته و منجر به بحران‌های اجتماعی و اقتصادی می‌شود.

مسجدی‌ها می‌توانند با ایجاد کارآفرینی و تلاش و پشتکار خود، زمینه رشد و رونق اقتصادی را فراهم نموده و دیگران را نیز به سوی کار و تلاش تشویق و ترغیب نمایند.

بنابراین مساجد می‌توانند با روشنگری نسبت به چالش‌ها و موانع پیش‌روی اقتصاد مقاومتی و انگیزه‌سازی در مردم برای رفع موانع تحقق اقتصاد مقاومتی نقش آفرینی کرده و زمینه عملی سازی اقتصاد مقاومتی را فراهم کنند.

در پایان به‌عنوان جمع‌بندی خوب است به این بند وصیت امام خمینی (ره) نظری داشته باشیم: ایشان فرموده‌اند: «بر دولت‌ها و دست‌اندرکاران است چه در نسل حاضر و چه در نسل‌های آینده که از متخصصین خود قدردانی کنند و آنان را با کمک‌های مادی و معنوی تشویق به کار نمایند و از ورود کالاهای مصرف ساز و خانه‌برانداز جلوگیری نمایند و به آنچه دارند بسازند تا خود همه‌چیز بسازند.»[18]