ایجاد انگیزه
در طول تاریخ، خدمات فرهنگی و اجتماعی صورت‌گرفته توسط دولت‌ها یا افراد خیّر، موجب شکوفایی اقتصادی و فرهنگی و مذهبی جوامع مختلف می‌شده است. معمولاً نهادهای مذهبی همچون کلیسا و مساجد در تحریک و تشویق افراد جهت انجام دادن چنین کارهایی نقش بسزایی داشته‌اند.
در این میان، جایگاه مسجد، جایگاهی بی‌همتا است؛ چراکه اشخاصی که به آنجا جهت ادای فریضه‌ی نماز می‌آمدند، با گسستن از مادیات و پیوستن به معنویات، برای انجام خدمات فرهنگی و اجتماعی، شوقی دوچندان و عزمی راسخ می‌یافتند. به این ترتیب، مسجد محور خدمات فرهنگی و اجتماعی محلات شد.
در گذشته‌ها، و حتی امروزه، افراد نیازمند برای برطرف کردن نیازهای خود، ابتدا به مسجد روی می‌آورند. در مورد خدمات اجتماعی مسجد نیز سخن فراوان است؛ اما از آنجا که اجرای عبادات فردی و مراسم عبادی جمعی در مسجد، برجسته‌ترین کارکرد آن است، معمولاً دیگر کارکردهای آن دیده نمی‌شود یا کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
اقناع اندیشه
کارکردهای مسجد را می‌توان به سه گروه کارکردهای عبادی، اجتماعی و خاص تقسیم نمود.
1. کارکردهای عبادی
برای بُعد عبادی مسجد نمونه‌های گوناگونی می‌توان ذکر کرد که استفاده از مساجد در راستای همه‌ی آنها از صدر اسلام مرسوم بوده و تقریباً صحت استفاده از مسجد در موارد یادشده از متواترات بین مسلمانان است.
در این خصوص می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف. نماز جماعت؛
ب. تلاوت قرآن؛
ج. اعتکاف؛
د. خواندن نوافل؛
ه. دعا و مناجات؛
و. تبلیغ و سخنرانی.
2. کارکردهای اجتماعی مسجد
الف. رأی‌گیری
از زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مساجد محل شور و تصمیم‌گیری‌های مهم در سطح اجتماعی بوده است؛ به گونه‌ای که بعد از وفات ایشان ـ به علت مرسوم بودن انجام این‌گونه امور در مسجد ـ در جریان غصب خلافت نیز اصحاب در مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله) گرد هم جمع شدند.
ب. اعلام و اطلاع‌رسانی
اعلام و اطلاع‌رسانی در مساجد، می‌تواند دو جنبه داشته باشد:
جنبه اول، آنکه در راستای امور عبادی قرار داشته باشد؛ مانند اذان گفتن که نه‌تنها مورد تأیید است، بلکه یکی از سنت‌ها و آداب اسلامی نیز به شمار می‌رود.
جنبه دیگر، آنکه برای امور دنیوی مورد استفاده قرار گیرد؛ مانند اعلام و اطلاع‌رسانی برای یافتن اشیای گمشده. این کار که امروزه در بعضی از مساجد مرسوم است، ظاهراً مورد تأیید احادیث نیست؛ زیرا أشعری در حدیثی مرفوع می‌گوید: «أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی الْمَسْجِدِ یُنْشِدُ ضَالَّةً لَهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُولُوا لَهُ لَا رَدَّ اللَّهُ عَلَیْکَ فَإِنَّهَا لِغَیْرِ هَذَا بُنِیَتْ قَالَ وَ رَفْعُ الصَّوْتِ فِی الْمَسَاجِدِ یُکْرَهُ؛1 مردی به مسجد آمد و با صدای بلند اعلام کرد که چیزی گم کرده است. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: به او بگویید: خداوند آن را به تو باز نگرداند؛ چراکه مسجد برای کاری جز این بنا شده است. [همچنین] فرمود: بلند کردن صدا در مساجد ناپسند است».
ج. عضوگیری برای جهاد و فعالیتهای اجتماعی
امکان پیدایش این کارکرد، بیشتر در زمان جنگ است و تنها مصداق آن در مساجد امروزی، پایگاه‌های مقاومت بسیج است. البته تذکر این مطلب به نظر لازم می‌آید که پایگاه‌های بسیج، امروزه فعالیتهای گسترده‌ای دارند و آمادگی دفاعی یکی از برنامه‌های آنهاست. با نگاهی به تاریخ خواهیم دید که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) خطبه‌های آتشین خود را برای اعزام مسلمانان به جهاد و مبارزه با کفر و شرک، در مساجد ایراد می‌کردند و حتی آمادگی‌های قبل از اعزام هم در مسجد شکل می‌گرفته است.
بعضی از نقل‌ها نیز مؤید این مطلب است. برای مثال حارث بن یزید بکری می‌گوید: «قَدِمْتُ الْمَدینَةَ فَدَخَلْتُ الْمَسْجِدَ فَإِذَا هُوَ غَاصٍ بِالنَّاسِ وَ إِذا رَایَات سُودٍ وَ إِذا بِلاَلٌ مُتَقَلِّدُ السَّیْفِ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله قُلْتُ مَا شَأْنُ النَّاسِ قَالُوا یُریِدُ أَنْ یَبْعَثَ عَمْرو بْنَ الْعَاصِ وَجْها؛ به مدینه آمدم و وارد مسجد شدم. در این هنگام [دیدم] مسجد پر از جمعیت است و پرچم‌های سیاه‌رنگ [در جنبش و اهتزازند] و بلال در پیش روی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شمشیر خود را حمایل کرده است. گفتم: مردم را چه شده است؟ گفتند: [پیامبر صلی الله علیه و آله] می‌خواهد عمرو بن عاص را [با لشکر] به جایی بفرستد».
د. شورای حل اختلاف
سابقه این کار کرد نیز به عصر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) برمی‌گردد. در آن دوران امور قضایی، فصل خصومات و محکوم ساختن بزهکاران، همگی در مسجد انجام می‌شده و این سخن، غیر واقعی نخواهد بود اگر بگوییم: مسجد در آن روزها یک دادگستری به تمام معنا بوده است. پس از وفات پیامبر (صلی الله علیه و آله)، جانشینان حضرت نیز راه ایشان را ادامه دادند و این سنت به عنوان یک کارکرد مورد اتفاق برای مساجد تا مدت‌ها برقرار بود.
از جمله احادیث مؤید این امر، حدیث زیر است:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «بِأَنَّ أَمیرَ الْمُؤْمِنینَ علیه السلام حَکَمَ فی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ قَضی فیهِ بَیْنَ النّاسِ وَ دَکَّةُ الْقَضاءِ مَعَرُوفَةٌ فیهِ إِلی یَوْمِنا هذا...؛ 2 امیرالمؤمنین (علیه السلام) در مسجد کوفه حکم می کردند و در آن بین مردم قضاوت می نمودند و دکّه قضاء در این مسجد تا به امروز معروف است».
ه. کارکرد آموزشی
امروزه با وجود پیشرفت‌های پدیدآمده در عرصه آموزش و وسایل کمک‌آموزشی که بیشتر از قبل، لزوم انتقال محیط‌های آموزشی به بیرون از مساجد را نمایان می‌کند، هنوز هم کارکرد آموزشی مساجد تعطیل نشده است. در حدیثی از رسول خدا نقل شده است: «مَنْ غَدَا إِلَی الْمَسْجِدِ لَا یُرِیدُ إِلَّا لِیَتَعَلَّمَ خَیْرا أَوْ لِیُعَلِّمَهُ کَانَ لَهُ أَجْرُ مُعْتَمِرٍ تَامَّ الْعُمْرَةِ وَ مَنْ رَاحَ إِلَی الْمَسْجِدِ لَا یُرِیدُ إِلَّا لِیَتَعَلَّمَ خَیْرا أَوْ لِیُعَلِّمَهُ فَلَهُ أَجْرُ حَاجٍّ تَامَّ الْحِجَّةِ؛3 هر کس بامدادان به مسجد برود و هدفی جز این نداشته باشد که کار خوبی را یاد بگیرد یا به دیگری یاد بدهد، اجر به جای‌آورنده عمره کامل را دارد و کسی که در شب به مسجد برود و هدفی جز این نداشته باشد که کار خوبی را فرا گیرد یا به دیگری آموزد، پاداش یک حج کامل برای اوست».
1 ـ 3. برگزاری مجلس ترحیم
درباره‌ی این شأن مسجد روایتی در رد یا تأیید آن به دست نیامده است؛ با وجود این، به نظر می‌رسد این کارکرد مسجد می‌تواند بر اساس قاعده کلی محوریت مسجد در شهر اسلامی مورد تأیید باشد؛ به شرط آنکه منافاتی با حرمت مسجد نداشته باشد.
2 ـ 3. کمک به مستمندان
دستور الهی کمک و انفاق به مستمندان از طرفی، و وجود اجتماع مؤمنان در مساجد از سوی دیگر، باعث شده است که افراد تهیدست برای درخواست کمک به مساجد روی آورند. البته این پدیده تازگی نداشته و جریان کمک‌طلبی مستمند و خاتم‌بخشی امیرالمؤمنین که آیه 55 سوره مائده4 به ان اشاره دارد، این سخن را تأیید می‌کند. اما گسترش این پدیده مشکلاتی را هم با خود به همراه آورده است:
ـ عدم سازگاری تکدی‌گری با کرامت افراد مستمند؛
ـ نازیبا ساختن جلوه مساجد؛
ـ فراهم آمدن فرصت سوءاستفاده برای عده‌ای از فرصت‌طلبان همراه با رواج پیدا کردن چنین کارکردی برای مساجد.
در بعضی از مساجد در راستای حل مشکلات این پدیده، برای مساجد کارکرد تازه‌ای تعریف کرده‌اند و آن نظام‌مند کردن کمک‌ها در قالب صندوق‌های قرض الحسنه است که از طریق آن، هم آبروی افراد مستمند حفظ می‌شود و هم مسیر سوء استفاده افراد سودجو بسته می‌شود. این صندوق‌ها می‌تواند در کنار پرداخت وام، با گردآوری کمک‌های بلاعوض اهل مسجد و زکات آنها، تهیدستان واقعی را تحت پوشش خود قرار دهد.
3 ـ 3. محلی برای استراحت و خواب
منظره افرادی که گوشه و کنار مسجد دراز می‌کشند و اقدام به استراحت و بعضاً خوابیدن می‌کنند، برای بسیاری از ما غریب و ناآشنا نیست. این قبیل صحنه‌ها در بعضی از مساجد به‌قدری زیاد دیده می‌شود که گویی یکی از کارکردهای آن مساجد همین امور است! برخورد معصومین (علیهم السلام) با این پدیده، هم آموزنده است و هم جالب. از جمله می‌توان به مورد زیر اشاره کرد:
ابو حمزه ثمالی از امام باقر (علیه السلام) نقل می‌کند که فرمودند: «مردی بود از اهل یمامه به نام جویبر که نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمد تا از اسلام بهره‌ای بگیرد. [جویبر] اسلام آورد و مسلمان خوبی شد و چون مردی کوتاه‌قد، بی‌چیز، نیازمند، برهنه و سیه‌چرده و زشت‌رو بود، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) او را به همراه خود برد و یک پیمانه غذا با ظرفی خرما به او داد و دو ردا بر او پوشانید و او را امر نمود که در مسجد بماند و شب در آنجا بخوابد. وی به خواست خدا مدتی در مسجد ماند تا اینکه غریبان نیازمندی که به اسلام می‌گرویدند، در شهر مدینه زیاد شدند و دیگر مسجد برایشان تنگ شد. آنگاه خدای عزوجل به پیامبرش (صلی الله علیه و آله) وحی نمود که مسجدت را پاکیزه کن و کسانی را که شب در مسجد می‌خوابند، از آن بیرون کن و فرمان به بستن درهای [خانه‌های] کسانی بده که در مسجد تو دری دارند به جز در [خانه] علی و فاطمه (علیهما السلام) و هیچ جُنُبی از آن نگذرد و غریبی در آن نخوابد».5
پی‌نوشت
[1]. بحار الانوار، ج 81، ص8.
2. همان، ج80، ص362.
3. همان، ج1، ص185.
4. «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ»
5. اصول کافی، ج5، ص340.