در آیین دینى ما بعضى از رفتارها و اعمال در درون مسجد مورد نهى قرار گرفته است. اگر بهصورت دقیق و منصفانه آنها را ارزیابى کنیم درمىیابیم که بهترین آسیبشناسى پیرامون مسجد، در روایات ائمه علیهمالسلام نهفته است. با این توضیح که اصل در مسجد، حضور مؤمنان و تجمع آنان و تشکیل صفوف جماعت براى قرب بهحق از راه راز و نیاز و دعا و عبادت است. هر چیزى که این تجمع و جایگاه را تهدید و تضعیف کند مورد نهى اسلام ـ بعضى بهصورت حرام و بعضى بهصورت کراهت ـ قرار گرفته است. در اینجا به چند نمونه اشاره مىشود.
مباهات و مفاخره
در دین مبین اسلام هیچ وجه تمایزى بین انسانها از هر قوم و قبیله و رنگ و نژاد که باشند مشاهده نمىشود. تنها عنصر امتیاز در اسلام داشتن تقوا، یعنى مهار نفس و بنده صالح بودن است: «ان اکرمکم عنداللّه اتقیکم» از اینرو، هر نوع برتربینى و خودبزرگبینى و توجه به امتیازات ظاهرى نهى شده است. خصوصا آنکه بعضى ویژگىهاى منفى نظیر مباهات و مفاخره از جمله عوامل رنجش مؤمنان و موجب جدایى و تفرقه است؛ چرا که مباهات موجب تحقیر و تحریک احساسات و عواطف دیگران است و آثار منفى و زیانبارى دارد. از اینرو، پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهفرمود: «نهى ان یتباهى الناس فى المساجد»؛ یعنى از مباهات و مفاخره مردم به یکدیگر در مساجد نهى شده است.
پرداختن به کارهاى دنیوى
چون مسجد مرکز توجه به خدا و معنویت است باید حریم آن از کارهاى دنیوى و نزاع برانگیز محفوظ بماند. پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآله مىفرماید: صدایتان را در آنها (مساجد) جز به ذکر خداى تعالى بلند نکنید، از خرید و فروش و حمل جنگافزار در آنها خوددارى نمایید.
آنچه مسلم است خرید و فروش علاوه بر آنکه امر دنیوى است، یکى از عوامل نزاع و اختلاف نیز محسوب مىگردد و اشتغال به آن خودبهخود امر معنوى را به فراموشى مىسپارد. همچنین کشیده شدن بازار به مسجد موجب تنزل جایگاه مسجد و ارزش آن خواهد شد. از اینرو، هر نوع رفتارى که موجب فراموشى جایگاه مسجد و تنزل آن گردد، از جمله داد و فریاد و صداى بلند براى هر امرى غیر از ذکر الهى، مانند خرید و فروش، حمل جنگافزار و تعمیر آن، مورد نهى پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهقرار گرفته است.
عدم رعایت نظافت
یکى از عوامل حفظ مسجد رعایت نظافت و پرهیز از هر بىنظافتى در آن است. در روایتى پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآله مىفرماید: آب دهان ریختن در مسجد گناه است. و نیز فرمود: در پیش درِ مسجد کفشهایتان را (نسبت به آلودگى) بررسى کنید. همچنین آن حضرت فرمود: مساجد را از نجاسات دور نگه دارید.
محل تجمع مؤمنان باید پاک و تمیز و با رعایت نظافت و بهداشت باشد. تأکید بر نظافت در هر هفته و خوشبو کردن مساجد براى آن است که مسجد هیچگاه جاذبه ظاهرى خود را از دست ندهد. البته ناگفته نماند پیامبر اسلام صلىاللهعلیهوآله علاوه بر تأکید بر رعایت نظافت و طهارت ظاهرى، بر طهارت معنوى نیز تأکید مىنماید. از امیرالمؤمنین على علیهالسلام نقل شده است که فرمود: رسول اکرم صلىاللهعلیهوآله نشستن جنب درِ مسجد را نهى فرموده است.
لحن ناروا
زبان ابزارى است براى سخن گفتن؛ و سخن گفتن یا واجب است و یا لازم و در بعضى مواقع یا حرام است یا مکروه و یا غیر لازم. تردیدى از نهى سخنى که موجب حرمت مىشود نیست، اما چون مسجد جایگاه خاص عبادت است از سخنهاى غیرلازم و مکروه نیز نهى شده است؛ چرا که پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآله مىفرماید: در مسجد گفت هر سخنى لغو و بیهوده است به جز خواندن قرآن و ذکر خدا کردن و در امور خیریه سؤال و پرسش نمودن و عطا کردن خیر. از اینرو، سخنى که خارج از این امور باشد لغو و بیهوده شمرده شده است. پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآله روایتى دیگر مىفرماید: لحن ناروا در مسجد حسنات انسان را از بین مىبرد. آن حضرت همچنین قسم خوردن در مسجد را یکى از آفتهاى مسجد نام بردند وفرمودند: هر چیزى آفتى دارد و آفت مسجد قسم خوردن در آن است.
چون زبان ابزار گزنده و از طرفى موجب شکاف و اختلاف است، حتى صحبتهاى معمولى که حاصلى جز غفلت ندارد در حریم مسجدنهى شده است؛ چرا که اصل در مسجد ذکر است. رسول اکرم صلىاللهعلیهوآله در روایتى مىفرماید: هر کسى که در مسجد شعرى مىخواند بگویید: خدا دهانت را بشکند، مساجد را براى خواندن قرآن برپا کردهاند.
نباید حریم امن معنوى اسلام با سخنان بىحاصل و پوچ دستخوش ناملایمات قرار گیرد؛ چرا که این فضاى معنوى باید حفظ بماند تا همگان از آن بهرهمند شوند.
دهان بدبو
با مطالعه روایات این نتیجه بهدست مىآید که اسلام عزیز با هر چیزى که موجب اختلاف و پراکندگى مؤمنان و یا رنجش خاطر و آزردگى آنان گردد مخالف است. شخصى با ایمانى که لسان خود را کنترل مىکند و از تقواى الهى بهرهمند است، اگر با بىدقتى یا به هر علت دیگرى دهانش بدبو باشد از حضور در مسجد که مکان جمعى است نهى شده است.
پیامبر گرانقدر اسلام صلىاللهعلیهوآله مىفرماید: هر کسى این سبزى بدبو (سیر) را بخورد به مجالس وارد نشود؛ زیرا فرشتگان از هر چه مسلمانان را بیازارد آزرده مىشوند.
امام على علیهالسلام در این زمینه مىفرماید: هر کس چیز بودارى (مثل سیر) بخورد که موجب آزار مردم گردد به مسجد وارد نشود.
ابوبصیر گوید از امام صادق علیهالسلام در مورد خوردن سیر، پیاز و تره سؤال کردم، امام فرمود: خوردن آنها به صورت خام یا پخته اشکال ندارد، همچنین معالجه بیمارى با سیر اشکال ندارد، اما اگر کسى آنها را خورد (قبل از برطرف کردن بوى آن) به مسجد نرود.
رعایت شأن مسجد
در بعضى روایات بر حفظ احترام و حرمت مسجد شده تأکید است. نهى بعضى از رفتارها براى حفظ و تکریم جایگاه مساجد است. براى مثال، امام صادق علیهالسلامفرمود: کراهت دارم که سواره وارد مسجد (کوفه) شوم. این به جهت رعایت جایگاه رفیع مسجد است تا دیگران با تأسى بر ائمه علیهمالسلام حفظ و حرمت مسجد را نگه دارند.
در روایت دیگراز پیامبر گرامى اسلام صلىاللهعلیهوآله آمده است: نمایاندن ناف، ران و زانو در مسجد مانند کشف عورت است. این روایت مبیّن این نکته اساسى است که مسجد با خانه و مکانهاى دیگر اجتماعى فرق دارد حریم مسجد باید با آداب و رعایت اخلاق دینى حفظ شود و دستخوش بىحرمتى و رفتارهاى موهن قرار نگیرد.
امام صادق علیهالسلام در زمینه احترام به مسجد مىفرماید: از رحمت خدا به دور است کسى که به مسجد احترام نگذارد. نکته دیگر، نهى از آوردن دیوانگان و کودکان به مسجد است. پیامبر گرامى اسلام صلىاللهعلیهوآله مىفرماید: مساجد خود را از دیوانگان و کودکان دور نگه دارید. با توجه به جایگاه معنوى و اجتماعى مساجد پذیرش این نکته امرى بدیهى و ضرورى مىنماید؛ چرا که دیوانگان وکودکان تسلطى بر خویش ندارند و هرگونه رفتار غیرطبیعى از آنان طبیعى است. از اینرو، با توجه به جایگاه و منزلت مسجد و حفظ شأن و مراتب آن باید از آوردن دیوانگان و کودکان اجتناب کرد. با تصور این مطلب که اگر هر کسى کودک خود را به مسجد بیاورد فضایى حاکم مىشود که در این فضا امکان بهرهبردارى مناسب (با توجه به فلسفه وجودى مساجد) فراهم نمىشود، صحت، درستى، دوراندیشى و حکمت سخن پیامبر گرامى اسلام صلىاللهعلیهوآله هویدا مىشود. اگر اصول مطرح شده در کلام
ائمه اطهار علیهمالسلام در حفظ و نگهدارى مساجد عمل شود و جایگاه ذکر، عبادت و بهرهگیرى از دانش در مساجد مورد توجه قرار گیرد، قطعا مساجد بهترین و قوىترین پایگاه مسلمانان به شمار خواهند آمد.