از نظر تاریخى، مساجد از راه اموال اهدایى (وقف،) تأمین هزینه شده‏اند که از سوى یک متولى (ناظر) اداره مى‏شود که به مدیریت منابع مالى مسجد و تعیین هیأت (امناى) آن نیز نظارت مى‏کند. از آنجا که اسلام کشیش و آیین عبادت کلیسا ندارد، مقامات مسجد کم شمار بوده و وظایف آنها ساده و روشن است.

1 . امام یا پیشواى نماز، مهم‏ترین منصوب است. در صدر اسلام، حاکم خود این وظیفه را به عهده مى‏گرفت. او رهبر حکومت، فرمانده جنگ و امام جماعت بود. در روزگار عباسیان، زمانى که خلیفه به مدت طولانى نمازها را به طور منظم برگزار نمى‏کرد، یک امام جماعت حقوق‏بگیر منصوب شد. در حالى که هر مسلمان سرشناس یا تحصیل کرده مى‏تواند افتخار امامت نمازها را داشته باشد، هر مسجد مخصوصا مردى را که در موضوعات الهیات بسى ماهر است، نصب مى‏کند تا در مقام امامت مسجد انجام وظیفه کند. او مسؤولیت فعالیت‏هاى مذهبى مسجد را بر عهده دارد و وظیفه اوست که پنج بار در روز در جلوى محراب نماز گزارد.

وظیفه امامت جماعت براى یک امام که معمولاً شغل دیگرى مانند قضاوت، آموزگارى، یا مغازه‏دارى دارد، یک حرفه نیست و این عنوان دایر مدار شغل است نه شخص.

2 . خطیب یا واعظ جمعه، نیز یک منصوب مذهبى است. این شغل بسان امامت جماعت به تدریج از زمانى شکل گرفت که خلیفه عباسى به مدت طولانى خطبه‏هاى جمعه را ایراد نکرد. مردى تحصیل کرده در موضوعات دینى، منصوب گشت تا نماینده حاکم باشد. اغلب، قضات به عنوان خطیب برگزیده مى‏شوند و این شغل معمولاً موروثى است.

در مساجد بزرگ شمارى خطیب منصوب شده‏اند تا به یکدیگر کمک کنند. در حالى که در مساجد کوچکتر وظایف خطیب و امام مى‏تواند تلفیق شود. در کنار خطیب، واعظ وقاصّ «قصه‏گو» به عنوان مبلغ ارشادگر، به طرزى متفاوت فعالیت مى‏کنند.

3 . مؤذن نمازهاى پنجگانه روزانه و عبادت ظهر جمعه را به مؤمنان اعلام مى‏کند. بر طبق سنت، اذان (اعلام) در نخستین سال آغاز دوره اسلامى وضع شد. بلال حبشى برده آزاد شده پیامبر (مشهور در داشتن صوت دلنواز)، نخستین مؤذنى بود که مؤمنان را به نماز فرا خواند. در آغاز مؤذنان از بالاى مسجد فرا مى‏خواندند، تا اینکه اذان به سرعت یک جایگاه رسمى در مأذنه (مناره) به دست آورد.

تا قرن بیستم مؤذن روزى پنج بار بر فراز مناره مى‏رفت تا فراخوان نماز را ندا دهد. اما با رواج بلندگوهاى الکتریکى و اذان‏هاى ضبط شده، هنر خیلى پیشرفته مؤذن دیگر ضرورى نیست. مؤذنان که منصبشان گاه موروثى بوده، تحت رؤساى «مسجد» سازماندهى مى‏شوند که در اهمیت پس از امام قرار دارند. مؤذنان همچنین در مواردى وظیفه موقت را انجام مى‏دهند؛ یعنى اخترشناسى که قبله را تعیین مى‏کند.

نهادها: در صدر اسلام احداث مسجد، به عنوان وظیفه حاکم تلقّى مى‏شد، اما با گسترش اسلام، والیان شهرها این نقش را به عهده گرفتند و تابع افراد غیردولتى بودند.

ساختن مساجد، یک وظیفه دینى و اجتماعى شمرده مى‏شود؛ یک حدیث گزارش مى‏کند که پیامبر فرمود: «هر کس مسجدى بسازد، خداوند یک خانه در بهشت براى او بسازد». و از باب اظهار شهرت و اعتبار «از سوى بانیان»، شمار مساجد به نحو شگفت‏انگیزى افزایش یافته است. براى نمونه گاهشماران و مسافران سه هزار مسجد براى بغداد سده چهارم، دویست و چهل و یک مسجد براى دمشق در سده هفتم و دوازده هزار مسجد براى اسکندریه در سده هفتم، گزارش مى‏کنند.