مسجد افزون بر کارکردهاى دینى و سیاسى، همواره به عنوان یک کانون فعالیت اجرایى، حقوقى و آموزشى خدمت کرده است. در حالى که کار اصلى حکومت (اسلامى) بى‏درنگ پس از شروع، از مسجد به دیوان یا مجلس مخصوص انتقال یافت، انجام امور مربوط به دارایى عمومى در مسجد باقى ماند و خزانه عمومى (بیت‏المال) در آنجا نگهدارى شد. بدین‏سان در عصر پیامبر، مسائل حقوقى در مسجد حل و فصل مى‏شد. در همان اوایل ـ سال 222 و 23 هجرى ـ قاضى فسطاط، جلسات خود را در مسجد برگزار کرد و در قرن چهارم نایب قاضى دمشق یک رواق ویژه در صحن مسجد «بنى‏امیه» به خود اختصاص داد.

زمانى که قضات به طور رسمى به محاکم قضایى منتقل شدند، مسجد به صورت مرکز مطالعات حقوقى باقى ماند. سرانجام مسجد از طریق درس محافل (حلقات) که به طور سنتى در صحن مساجد برپاى ستون‏ها گرداگرد معلمان جمع مى‏شدند، به‏عنوان پایدارترین مرکز آموزش در اسلام ایفاى نقش کرده است. برخى مساجد مانند مسجدالمنصور در بغداد یا مساجد اصفهان، مشهد، قم، دمشق، و قاهره مرکز فراگیرى علم براى متعلمان از سراسر دنیا شدند.

تعلیم در مساجد، حتى پس از گسترش مدارسى که در آن‏ها آموزش دایم، مورد تأیید دولت و با هزینه دولت عرضه مى‏شد،
ادامه یافت. در دوران معاصر، کارکردهاى سیاسى، اجرایى، اجتماعى و آموزشى مسجد عمومى، از سوى نهادهاى تخصصى کنترل مى‏شود.