خداوند در قرآن کریم مى‏فرماید: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکاً وَهُدىً لِلْعَالَمِینَ»؛ نخستین خانه‏اى که براى مردم بنا شد، همان است که در مکه مى‏باشد؛ جایى که سبب برکت و هدایت براى جهانیان است. بنابراین، نخستین کانون توحیدى و عبادى و با سابقه‏ترین مکانى که مردم در آن به عبادت مشغول بوده‏اند و با پروردگار خویش نیایش مى‏نموده‏اند، خانه کعبه است؛ همان‏جایى که قبله تمامى مسلمانان بوده است و مراسم عبادى سیاسى حج را کثیرى از مسلمانان در آن به جاى مى‏آورند. براساس تأکید قرآنى، این مکان از سوى خداوند کانون امن و امان اعلام شده و مقررات مهمى براى تحقق این موضوع از سوى شارع مقدس وضع گردیده است که رعایت آن‏ها الزامى و اجتناب‏ناپذیر است. مورّخان مى‏گویند: خداوند فرشته‏اى را به سوى حضرت آدم فرستاد و محل این خانه و حدودش را به وى نشان داد و او نخستین کسى بود که این خانه را ساخت و در آن نماز گزارد. ابن‏عباس، مفسّر معروف نیز بر این موضوع تصریح دارد. این خانه در توفان نوح هم آسیب دید و حضرت ابراهیم علیه‏السلام از سوى پروردگار متعال مأمور گردید نسبت به تجدید بناى آن اقدام کند. این مکان مقدس روبروى بیت‏المعمور در آسمان و مقابل عرش الهى مى‏باشد. ساختمان کعبه در میان مسجدالحرام قرار دارد که در حقیقت، منشأ تأسیس شهرى به نام مکّه گردیده است؛ معراج پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهاز مسجد مذکور بود که بر مساجد دیگر برترى و فضیلت دارد و طاعات و عباداتى که در آن به جاى آورده مى‏شود ثوابى فزون‏تر در پى خواهد داشت.

براى هر فرد مسلمان در هر نقطه‏اى از جهان که باشد، مسجدالحرام و خانه کعبه مفهوم خاصى دارد. دست‏کم او در پنج نوبت در شبانه‏روز، از محل سکونت خویش ذهن و روح خود را متوجه مکه مى‏نماید، همه نگاه‏ها به هنگام نماز متوجه جهتى مى‏شود که همان قبله‏گاه مسلمین است. در واقع، همه نگاه‏ها از هر نقطه دایره بزرگ شهر اسلامى که متوجه مرکز ثقل مى‏شود، بر نگاه دیگر اصابت مى‏نماید، اما مانند انعکاس در آینه، که جنبه مذهبى و اجتماعى فوق‏العاده مهمى دارد. این فضاى والا و متعالى که در مکّه واقع است، معرّف نظامى از اصول، ارزش‏ها و معیارهاى مقدس، اما مشخص و دقیق است. این برنامه اصلى را بر جامعه اسلامى حاکم مى‏کند که فراتر از زمان و مکان جغرافیایى است و امت واحده را در اذهان تداعى مى‏نماید. جامعه‏اى که یک سرى آداب و روش زندگى را مشترکاً رعایت مى‏کند، روى به سوى قبله واحد مى‏آورد، که اگر استمرار یابد، همان بنیان مرصوص را که قرآن بر آن تأکید مى‏کند به وجود مى‏آورد؛ وحدت استوارى که مى‏تواند بر معمارى شهرها و محل سکونت مسلمانان اثر بگذارد و مکانى امن و محیطى آمیخته با صلح و صفا و تفاهم پدید آورد. پروفسور نجم‏الدین یمات (1985 ـ 1922 م) مى‏نویسد: «مکه تنها یک جهت است براى نماز گزاردن و مکانى است براى تجمع و براى زیارت نه یک پایتخت. مکّه مرکز جهان اسلام مى‏باشد، زیرا محور کلیّه مسیرهاست البته نه به صورت مرکز یک دولت...».

مکّه در واقع شهر عبور است؛ در وهله اول، یک سفر معنى مى‏دهد و جاده‏اى براى مؤمنان و کاروانیان گذشته و مسافران امروزى که از همه نقاط دنیاى اسلام به آنجا مى‏آیند. اعراب بدوى گروهى هستند در میان بقیه، عده بى‏شمارى از افریقا و آسیا و از تمام مناطق دنیا بدین‏سو مى‏آیند، ترکستانى‏ها در کنار افغانى‏ها، پاکستانى‏ها و اندونزیایى‏ها دیده مى‏شوند؛ همچنان‏که از ایران و مالى و فیلیپین به جمع مسلمانان مى‏پیوندند. در هیچ مکانى مانند مکّه وجود امت واحده به این شکل احساس نمى‏شود؛ جامعه‏اى متحد در حرم امن الهى در مسجدالحرام و سایر مکان‏هاى مقدس مکه که وجه مشترک آنان مراسم حج است و راز و رمز فروزانى در آن نهفته است. اهل معرفت و اصحاب بصیرت در این جا حکم توحید را از سرّ به عَلَن و از باطن به ظاهر سرایت مى‏دهند و جهات گوناگون خویش را در وحدت فانى مى‏نمایند. از این رو، راز «لاشرقیه و لاغربیه» را در مى‏یابند و با توجه ظاهرى به عین کعبه حق را با تمام وجود و همراه با جمعى کثیر مشاهده مى‏نمایند.