آنچه که مکّه و مدینه را مکمل هم مىکند این است که مکه یک جهت و مرکز حج و زیارت به سوى مکانى بالاتر است و مدینه جاگاه مسجدى است که خاتم رسولان آن را بنیان نهاد. این شهر مرکز حکومت اسلامى و کانون تلاشهاى فرهنگى ـ اجتماعى پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآله گشت. این مکان با ورود پیامبر بدان، از یثرب به شهر پیامبر تغییر نام یافت و با اشتیاق تمام به آن حضرت و اصحابش (مهاجرین) پناه داد.انتخاب این محل براى اقامت و هجرت بدان سوى از سوى رسولاکرم صلىاللهعلیهوآله، یک تصمیم شخصى نبود، بلکه به مشیت الهى وابسته بود. اولین تلاش آن مصطفاى پیامبران در مدینه، ساختن یک مسجد بود. در نخستین سال هجرت، بناى مسجدالنبى با سنگ و گل آغاز شد و در نهایت سادگى احداث گردید. ستونهایش تنه درخت خرما و سقف آن از شاخهها و برگهاى گیاهان پوشیده شده بود. کف آن با حصیر مفروش و بدون هرگونه آلایشى براى عبادت پیامبر و یاران و اصحابش آماده شد. در ادوار گوناگون، خلفا و امیران مسلمان بر توسعه و تأسیسات مسجدالنبى افزودند تا به تدریج شکل کنونى را به دست آورد که شامل دو قسمت قدیم و جدید مىباشد. این بناى مقدس به همراه بارگاه مطهر حضرت نبى اکرم صلىاللهعلیهوآله بر سیماى شهرى و معابر و فرایندهاى اجتماعى ـ فرهنگى مدینه اثرى قابل ملاحظه گذاشته است. مدینه به برکت چنین بناهاى مبارک و مساجد و اماکن مذهبى دیگر، حرمت فوقالعادهاى به دست آورده است. به همین دلیل، شکار، قطع اشجار و کندن بوته در این ناحیه و حوالى آن، همچون مکّه، حرام است و رسول خدا فرمودهاند: «حضرت ابراهیم مکّه را حریم قرار داد و براى مردمش دعا کرد. من نیز مدینه را حرم امن قرار دادم».
بهترین خیابانهاى مدینه و طولانىترین آنها در غرب مسجدالنبى قرار دارد که بناهاى با شکوهى را در خود جاى داده است. خیابانها و کوچه مهم دیگرى از مسجدالنبى با سایر معابر و مناطق مسکونى تجارى مدینه ارتباط مىیابد و گویى تابش درخشان این فضاى مقدس مدینه را در موجى از ابهت، صلابت، معنویت و مباهات قرار مىدهد.
نکته جالب این است که حضرت رسول اکرم صلىاللهعلیهوآله براى آنکه آمیختگى مسجد را با زندگى اجتماعى مردم نشان دهد، خانه و مسجد را در یک واحد معمارى برپا کرد و خانههاى صحابه و مهاجرین و انصار در اطراف آن استقرار یافت. تعداد بسیارى از مسلمانان زاهد و اهل تعبّد تحت عنوان «اهل صفه» در حوالى مسجد مىخوابیدند. در کنار مسجد خیمهاى به عنوان بیمارستان برپا شد و مکانى به امور نظامى اختصاص داشت؛ زیرا دین مبین اسلام تمامى ابعاد زندگى بشر را در برمىگیرد و از این روست که تمامى ساختمانهاى مهم اجتماعى و عمومى و حیاتى در اطراف مسجدالنبى تمرکز مىیابند. در جاى جاى مدینه مساجدى پر خاطره، تاریخى و مهم وجود دارد که در تعدادى از آنها پیامبر نماز گزاردهاند، اما متأسفانه از میان آنها مساجدى همچون مسجدالزهرا (فاطمه علیهاالسلام)، المنارتین، المائده و الثنایا توسط گروهى جهالت پیشه و داراى افکار منحط تخریب گردیدهاند. در هر حالى که پاسدارى از اصالت هر امتى از رهگذر حفظ هویت فرهنگى آن امکانپذیر مىباشد و امت مسلمان به وسیله دستاوردهاى فرهنگى خویش از دیگر ملتها باز شناخته مىشود و تداوم استقلال جامعه اسلامى در پرتو نگاهدارى آگاهانه از آثار ارزشمند تاریخى، بخصوص مساجد و مکانهاى مقدس آن هم در حرمین شریفین مىباشد و هرگونه مسامحه در حفظ این سرمایههاى گرانبها، اصالت و هویت مذهبى و ارزشى را در معرض خطر و خدشه قرار مىدهد، وجود چنین آثارى نسلهاى آینده را به ژرفاى
تاریخى خود رهنمون مىسازد.