شهر کوفه در سال هفدهم هجرى در جایى بین حیره و فرات که آب و هواى برى و بحرى داشت به عنوان دارالهجره و منزل الجهاد احداث گردید. منظور از عمران این شهر آن بود که محلى دایمى براى اقامت رزمندگان اسلام، که مشغول فتوحات شرقى بودند، فراهم آید.

اولین بناى کوفه مسجد آن بود که توسط مهندسى ایرانى به‏نام روزبه طراحى شد. وى براى این مکان طرحى ریخت که شامل دو قسمت مى‏شد؛ در بخش اول، مسجد وسیعى قرار مى‏گرفت که رواقى به مساحت دویست ذراع با ستون‏هاى مرمر و سقفى هموار داشت. خندقى اطراف مسجد حفر نمودند تا مردم در داخل و نیز در حریم آن بنایى نسازند. در سطح شهر پانزده راه اصلى ساخته شد که تمامى آن‏ها به کانون مهم شهر، یعنى مسجد، ختم مى‏گردید. پنج معبر از پشت صحن مسجد، چهار معبر از سوى قبله، سه معبر از سمت شرق و سه معبر از مغرب مسجد عبور داده شد. اطراف این معابر اصلى را براساس اهمیتى که برایشان قایل بودند، ناحیه‏بندى کردند. آن‏گاه بر حسب اهمیت، مشخصات و موقعیت اجتماعى قبایل براى خانه‏سازى میان سکنه کوفه تقسیم گردید. طبرى مى‏نویسد: هنگامى که اراده ساختن شهر کوفه را کردند، اولین چیزى که نقشه آن ترسیم و بنا گردید مسجد بود. مردى در وسط ایستاد و از چهار طرف تیرى پرتاب کرد تا حدود چهارگانه مسجد تعیین گردید. مسجد در زمین چهارگوشى بود که از هر طرف کشیده بودند و در جلو آن رواقى ساخته شد. همین اعتقاد به بناى مشخصى براى عبادت، اثرى ژرف در طرح و نقشه کوفه گذاشت. از این رو، محله‏ها، بخش‏ها و اجزاى شهر در بافتى یگانه با مسجد جامع پیوستگى و پیوند تنگاتنگى برقرار نمودند. حتى در گسترش و توسعه شهر و انتقال پاره‏اى از نقش‏هاى چندگانه مسجد به خارج از آن، باز هم در جایگزینى فضایى و تعیین مقر این نهادها، سهولت ارتباط با مسجد همواره از اولویت کامل برخوردار بوده است. عنصرى که به فضاى مرکزى شهر شکل مى‏داد «رحبه» بود. این واژه وسعت را تداعى مى‏کند؛ مى‏دانى در گستره شهر که جز در مواردى خاص به اشغال در نمى‏آید. این فضا در جنوب غربى مسجد قرار داشت. در منابع روایى شیعه، میدان مذکور با نام حضرت على علیه‏السلام همراه است؛ زیرا وقتى کوفه را به عنوان مرکز حکومت برگزید، در گوشه‏اى از این فضا خانه‏اى محقر بنا نمود و از اقامت در مقر شهر اجتناب کرد. رحبه نقش مهمى براى مراسم اجتماعى ـ سیاسى و آماده باش نظامى داشته و بیشتر به مسجد تعلق دارد و جزئى از آن محسوب مى‏شود. در قرن اول و دوم این فضا در مجاورت مساجد قابل مشاهده بوده است. در سال 145 هـ به هنگام قیام شیعیان در مدینه، حاکم وقت به مردان مسلحى که به یارى‏اش آمده بودند فرمان داد تا زمان سرکوبى مخالفان، در رحبه اقامت نمایند. این منطقه که در برزخ بین مسجد و محلات مسکونى قرار داشته، مظهر تعمیم یافته ساختار شهرى بوده است؛ جایى که همه سنت‏هاى ویژه در آن به یکدیگر پیوند مى‏خوردند. آنچه مسلم است این که طرح اولیه کوفه که از نظمى خاص پیروى مى‏کرده، مى‏توانسته به ایجاد شهرى بزرگ داراى فضاى باز و هندسى بینجامد. توسعه آن دایم تحت کنترل بوده و براى جلوگیرى از فشردگى، از جهت طولى به پیشرفت ادامه مى‏داده است. اما در دهه‏هاى بعد، کوفه از این ساختار فاصله گرفت و روندى معکوس و در هم ریخته را پیش گرفت. گستره مرکزى شهر که خندقى آن را محدود مى‏کرد و منطقه‏اى ممنوعه بود که کسى حق ساختن خانه در آن را نداشت، به زودى توسط مالکان خصوصى، که غالبا از افراد اموى و از نزدیکان حاکم و در واقع، معاون زیاد و فرزندش عبیداللّه‏ بودند، مورد دست‏اندازى قرار گرفت و به این وسیله مقدمات برهم خوردن سیماى شهرى کوفه، که تا پیش از آن نظم و انسجام خود را بر حول محور مسجد حفظ مى‏کرد، فراهم آمد.

مساحت کنونى مسجد کوفه بالغ بر 40000 متر مربع مى‏باشد و ساختمان آن شمالى جنوبى است و به مرور ایام تغییرات مهمى در شکل ظاهر و وسعت مسجد صورت گرفته است. از نخستین روز تأسیس این بنا، مسجد کوفه داراى اهمیتى زایدالوصف در زمینه‏هاى عبادى، فرهنگى، سیاسى و اجتماعى بوده است. موقعیت خاص حکومت‏ها همچنان که سرنوشت کوفه را دگرگون مى‏ساخت، در درجه اهمیت مسجد اثر مى‏گذاشت. اوج توجه به آن در ابعاد گوناگون در زمان خلافت حضرت على علیه‏السلام بود. این مسجد همچون مسجدالنبى رفته رفته به صورت مرکز علمى و فرهنگى پرجوش و فعالى در آمد و جایگاه بحث و تدریس هزاران جوینده دانش گردید و در آن دهها حلقه درس تشکیل مى‏شد. مسجد کوفه از نظر اجتماعى و سیاسى اغلب پایگاه قدرت‏نمایى موافقان و مخالفان دستگاه حکومت به شمار مى‏رفته است و به دلیل نزدیک بودن به دارالاماره، والى شهر نسبت به آن حساسیت ویژه‏اى داشت.

در شرافت و مقام بالاى مسجد کوفه همین بس که یکى از چهار مسجدى است که طبق دستورات اسلامى به مؤمنان توصیه شده است تا هجرت کنند و خود را به این چهار مسجد برسانند. این مساجد عبارتند از: مسجدالحرام، مسجدالنبى، مسجدالاقصى و مسجد کوفه. بنا به روایات مستند، در مکان کنونى مسجد کوفه پیش از خلقت آدم، فرشتگان عبادت مى‏کرده‏اند و محلى است که مشمول برکت خداوند شده و جایگاه عبادت آدم و سایر انبیا، اولیا و صادقین بوده است. منابع روایى تأکید کرده‏اند وقتى حضرت مهدى  علیه‏السلام قیام کند کوفه را مقر حکومت خود قرار داده و پرچم حق و عدالت را در این دیار به اهتزاز در مى‏آورد. امام صادق علیه‏السلام نیز فرموده‏اند نماز خود را در مسجدالحرام، مسجدالرسول، مسجد کوفه و حرم امام حسین تمام بخوانید. براى مسجد کوفه فضایل و اعمالى ذکر شده که در کتب ادعیه چگونگى آن‏ها ذکر گردیده است.