اما به راستى چه باید کرد؟ و چه راهکارى باید اندیشید تا با گذر از آنچه امروز مىبینیم، به آنچه در فردا مىخواهم ببینیم، دست یابیم؟
از آن جا که روى سخن در این مقاله تحلیلى ـ پژوهشى به اندیشه در چگونگى ارتباط میان نهادهاى سنتى و نوین «مسجد» و «رسانه ملى» اختصاص دارد، تنها در چارچوب سخن اصلى به پاسخگویى بر مىخیزیم و عرصههاى دیگر را به فرصتهاى دیگر وا مىگذاریم:
نگاهى گذرا به ساختار نهادهایى همچون «مسجد» و «رسانه»، گرچه نشانگر فاصلهاى در ظاهر بعید به سبب دیرپایى مسجد و روزآمدى رسانه است، اما از سوى دیگر، به دلیل آنکه این دو نهاد بر پایه الگوهاى دیرین ارتباطات اجتماعى همچون فرستنده پیام، مجراى انتقال پیام و گیرنده پیام استوارند، مىتوانیم با اندکى چشمپوشى مسجد را رسانه سنتى و رسانه ملى را رسانه نوین بنامیم.
بىتردید، با درک این نکته مسجد و رسانه ملى همانند سازمانهایى رسانهاى در معرض عوامل مؤثر بر اثرگذارىهاى اجتماعى و حتى فردى خود هستند؛ عواملى که مىتوان آنها را در الگو و نمودار ذیل جستجو کرد:
رسانه
نظام دولتى و حقوقى تخصص کارى، سازمانى و حرفهاى
فنآورى رسانهاى مخاطب
جهان واقعى و سازمانهاى رقیب مالکیّت و کنترل
محیط ایدئولوژیک (نفوذ تجارى)
نگاهى کوتاه به این الگو و نمودار عوامل تأثیرگذار بر کارکرد رسانه، نشانه آن است که اگر رسانهاى در پى آن مىباشد تا دلایل موفقیت و عوامل ناکامى خویش را در میان گزارههاى گوناگون و متنوع به کنکاش نشیند، لازم است در ابتدا، با توجه به آنچه در بالا بیان کردیم، به بررسى چنین عواملى در اثرگذارى رسانهاى خود دست زند، تا از این رهگذر با شناخت نقاط ضعف، به تقویت نقاط قوت بپردازد.
گرچه سخن گفتن از عوامل مزبور و بررسى جزء به جزء آنها، فرصتى دیگر مىطلبد، اما گذرى بر دو پژوهش انجام شده درباره موضوع دینى «امر به معروف و نهى از منکر در جامعه» و «برنامههاى مذهبى تلویزیون» مىتواند تا اندازهاى تصویرى کلى را از آنچه هست ارائه دهد:
نتایج نظرسنجى از مردم درباره امر به معروف و نهى از منکر در جامعه (اداره کل پژوهشهاى اجتماعى و سنجش برنامهاى، شماره 98، سال 1381):
1 . 37 درصد از پاسخگویان در مقایسه رفتارهاى ناپسند و پسندیده، معتقدند رفتارهاى ناپسند در جامعه رواج بیشترى دارد. 7/34 درصد میزان رواج رفتارهاى پسندیده و ناپسند را در جامعه مساوى مىدانند و 1/18 درصد معتقدند رفتارهاى پسندیده در جامعه بیشتر از رفتارهاى ناپسند است.
2 . در زمینه نقش نهادها و بخشهاى مختلف جامعه در گسترش خوبىها، خانواده با 7/82 درصد و صدا و سیما با 5/73 درصد بیشترین اهمیت را نزد پاسخگویان داشته است.
همچنین روحانیان با 8/31 درصد از نظر پاسخگویان، کمترین نقش را در این زمینه دارا هستند.
3 . از نظر پاسخگویان، راستگویى (4/11 درصد) مهمترین معروفى است که در جامعه کمتر به آن عمل مىشود.
4 . پاسخگویان معتقدند که از بین منکرات رایج در جامعه به ترتیب، اختلاس، اعتیاد، و رشوه بیشترین میزان رواج را در جامعه دارند.
5 . از نظر پاسخگویان، اعتیاد (27/1 درصد) بدترین منکرى است که در جامعه داراى بیشترین میزان رواج است. در ضمن، دروغگویى (7/7 درصد) و بىبند و بارى (4/7 درصد) در مراحل بعدى قرار دارند.
6 . پاسخگویان معتقدند از بین اعمال پسندیده به ترتیب عبادت خداوند، احترام به والدین و کمک به همنوع بیشترین رواج را در جامعه دارند.
7 . مهمترین عامل ارتکاب منکرات در جامعه از نظر پاسخگویان به ترتیب عبارتند از: تربیت خانوادگى (9/32 درصد)، وضعیت اقتصادى (7/29 درصد) و وضعیت اجتماعى (1/81 درصد). در ضمن زنان عامل خانوادگى و مردان بیشتر وضعیت اقتصادى را مهمترین عامل ارتکاب منکرات در جامعه دانستهاند.
8 . اکثر پاسخگویان (7/69 درصد) اجراى فریضه امر به معروف و نهى از منکر را در جامعه «ضرورى» و «کاملاً ضرورى» مىدانند؛ 7/15 درصد پاسخگویان اجراى این فریضه را «نسبتاً ضرورى» دانسته و 2/3 درصد پاسخگویان اصلاً ضرورى نمىدانند.
9 . از نظر 42 درصد پاسخگویان، مردم، امر به معروف و نهى از منکر را به میزان «کم» و «خیلى کم» داراى اهمیت مىدانند. 2/33 درصد پاسخگویان نیز بر این باورند که مردم «تا حدودى» این فریضه را مهم مىدانند و تنها 6/15 درصد پاسخگویان معتقدند که مردم فریضه امر به معروف و نهى از منکر را به میزان «خیلى زیاد»، «زیاد» و «کاملاً» داراى اهمیت مىدانند. به طور متوسط، پاسخگویان معتقدند مردم در حد «متوسط به بالا» به این فریضه اهمیت مىدهند.
10 . اکثر پاسخگویان (6/60 درصد) مسؤولان را بیشتر از مردم، نیازمند به امر معروف و نهى از منکر دانستهاند.
11 . 6/38 درصد پاسخگویان، روشهاى موجود درخصوص اجراى امر به معروف و نهى از منکر را «تا حدودى» 26 درصد
«کم و خیلى کم» و 4/20 درصد «نیاز، خیلى زیاد و کاملاً» مناسب دانستهاند. همچنین 11 درصد روشهاى موجود در خصوص اجراى این فریضه را اصلاً مناسب ندانستهاند به طور متوسط پاسخگویان روشهاى موجود در خصوص امر به معروف و نهى از منکر را حد «متوسط به پایین» دانستهاند.
12 . پاسخگویان به طور متوسط، موفقیت صدا و سیما را در خصوص معرفى فریضه امر به معروف و نهى از منکر را پایینتر از حد متوسط ارزیابى کردهاند. همچنین موفقیت صدا و سیما را در زمینه شناساندن رفتارهاى خوب و رفتارهاى بد به مخاطبان «تا حدودى» (1/38 درصد)، «کم و خیلى کم» (8/19 درصد) و «زیاد، خیلى زیاد و کاملاً» (2/36 درصد) ارزیابى کردهاند. 2/3 درصد پاسخگویان نیز سازمان را در این زمینه «اصلاً» موفق ندانستهاند.
13 . پاسخگویان میزان موفقیت صدا و سیما را در ترغیب مخاطبان به خوبى (متوسط به بالا) مىدانند. همچنین از نظر جنس،
مردان میزان موفقیت صدا و سیما را در این زمینه «متوسط» و زنان «متوسط به بالا» ارزیابى کردهاند. از نظر گروههاى شغلى محصلان، بیکاران، خانهدارها و بازنشستهها، میزان موفقیت صدا و سیما را در این زمینه «متوسط به بالا» و دانشجویان و شاغلان «متوسط به پایین» ارزیابى کردهاند.
14 . از نظر 8/33 درصد پاسخگویان، جوانان بیشتر از دیگران رفتارهاى خوب و بدشان را از صدا و سیما مىآموزند. همچنین 6/30 درصد پاسخگویان، نوجوانان و 5/25 درصد، کودکان را در این زمینه، بیشتر تحت تأثیر صدا و سیما دانستهاند.
15 . اکثر پاسخگویان (9/58 درصد) مجموعههاى داستانى را بهترین مشوق مردم به اعمال پسندیده دانستهاند. برخى دیگر (1/14 درصد) بحث و گفتگو را مطرح کردهاند.