مسجد همه امور را در ارتباط با خدا قرار مى‏دهد و سعى مى‏کند سرمنشأ و سرچشمه عمل، خدایى و معنویت باشد. بهترین فضا، فضاى مساجد است که در آنجا انسان، توجه به خدا دارد، عشق و محبت به خدا را ابراز مى‏کند. در مسجد، ضمن بندگى، با خدا ارتباط برقرار مى‏کند و از طریق همین ارتباط، آنچه را که خدا مى‏خواهد انجام مى‏دهد.

مسجد بهترین پایگاه براى مطلوب‏ها و ارزش‏هاى الهى است که ادیان از بشریت خواسته‏اند و لذا است که مى‏بینیم مساجد در تاریخ اسلام و فرهنگ اسلامى نه تنها جاى عبادت است، بلکه جاى هدایت هم هست؛ بیشترین نورافشانى‏ها، تعلیم و تربیت‏ها در تاریخ اسلام در مساجد شکل گرفته است. هدایت مردم، نشر تعالیم اسلامى در کانون‏ها و پایگاه مساجد شکل گرفته‏است و مى‏گیرد.

مسجد در اسلام پایگاه تشکیلات سیاسى هم بوده است و پایگاه و هسته اصلى حرکت‏هاى اجتماعى، فکرى و سیاسى در تاریخ اسلام، مساجد بوده است. چون مسجد است که حرکت سیاسى الهى را مى‏تواند شکل دهد و از فضاى ارزشى و معنوى و ارتباط با خداوند متعال در مساجد، استفاده مى‏شود تا با آن حرکت، جامعه در ابعاد سیاسى، جنبه الهى و معنوى و شرعى داشته، مورد رضایت خداوند متعال باشد و در راستاى ارزش‏ها و اهداف معنوى قرار گیرد و ضامن صیانت حرکت‏هاى سیاسى از لغزش‏ها، انحرافات، ظلم‏ها، خودکامگى‏ها و ستم‏ها و مادى‏گرى‏ها باشد.

مسجد پایگاه بسیجِ عمومى مردم و بسیج مقاومت مردم در مقابل دشمنان در طول تاریخ بوده‏است، خوشبختانه در دوران نهضت و انقلاب ما و حتى پس از پیروزى انقلاب در دوران دفاع مقدس این‏گونه بوده است. مسجد پایگاه جهاد و دعوت به جهاد است. بسیج نیروهاى مسلح در تاریخ اسلام به وسیله مساجد شکل گرفته است، در حقیقت مساجد نقش پادگان را هم داشته است.

در تاریخ اسلام و سیره ائمه اطهار و سیره حکومت‏هاى اسلامى گذشته مى‏بینیم مساجد جاى کارگزارى اسلامى هم بوده‏است. برخى از فعالیت‏هایى که وظیفه حکومت است، در مسجد شکل گرفته است، بستر مناسبش و پایگاه اصلى آن مساجد بوده‏است. کار قضاوت که یکى از وظایف و مسؤولیت‏هاى حکومت و مدیریت اسلامى است، در زمان حضرت على«علیه‏السلام»در مساجد شکل مى‏گرفته است. اجراى خیلى از احکام و حدود الهى در مساجد بوده است. خیلى از شوراها و شوراهاى تصمیم‏گیرى، مشورت‏گیرى‏هایى که رهبریت نظام اسلامى نیازمند آن مشورت‏ها و یا استشاره‏هاست، در مساجد شکل مى‏گرفته است. پیامبر اکرم«صلى‏الله‏علیه‏و‏آله» مشورت‏هاى فى الامر را در مسجد انجام مى‏داد. هر حادثه‏اى، بحرانى که شکل مى‏گرفت پیامبر«صلى‏الله‏علیه‏و‏آله» به مسجد مى‏رفت و مردم را دعوت مى‏کرد در آنجا تصمیم‏گیرى و موضوع حل و فصل مى‏شد.

در روایات آمده است که «المساجد مجالس الانبیا»[1]، مجالس انبیا در مساجد بوده است. یعنى کارهاى انبیا که عبارت از هدایت، تصمیم‏گیرى در امور اجتماعى و حکومت اسلامى در مساجد بوده است. انبیا که رهبران جامعه بشرى هستند در مساجد رهبریت و مدیریت مى‏کردند.

همه این نکات، ذهن انسان را به این مسئله متوجه مى‏سازد که بحث مساجد در فرهنگ اسلام، بحثى سنگین و محورى است که متأسفانه کمتر به این نکته توجه شده است و با آمدن قالب‏ها و تشکیلات اجتماعى، فرهنگى و سیاسى جدید از خارج به داخل کشورهاى اسلامى، به تدریج این نقش از مساجد گرفته و یا کم شده است و به پایگاه‏هاى دیگرى داده شده است.

احساس مى‏شود انسان اگر بخواهد آن اسلام ناب را پیاده کند و احیاگر آن سیاست‏ها و مبانى عمیق اسلام ناب باشد، مى‏بایستى در رابطه با مسئله مساجد، تأملات و تحقیقاتى انجام گیرد و در رابطه با وظایف یک حکومت و مدیریت اسلامى، نقش و جایگاه مسجد در جامعه احیا شود.

مسجد یک هدف و مطلوب است، یک ارزش است و احکام خاصى در فقه دارد، آداب خاصى در فقه اسلامى براى مسجد هست. تقسیم‏بندى‏هاى خاصى براى مساجد هست. حالت بندگى و ذکر خدا در مساجد، پر شدن مساجد براى انجام عبادت و ذکر خدا، ارزش بسیار بالایى دارد و مطلوب اوّلیه ادیان الهى است؛ از این رو مساجد باید در جامعه اسلامى توسعه پیدا کنند، تعمیر بشوند و احیا شوند.

نکته دیگر نقش مسجد در رسیدن به اهداف و مطلوبات دیگر نظام اسلامى است. ساز و کار و نقش ابزارى مسجد، باید تنظیم، تدوین و به جامعه و مسوولان و مردم معرفى شود؛ مسجد تنها یک مکان براى تجمع نیست، مسجد ابزار فیزیکى نیست؛ بلکه انسان این چنین استفاده مى‏کند و مى‏تواند استنباط کند که مسجد از نظر اسلام یک ساختار اجتماعى است، امروز در دنیا ساختار حرکت‏هاى اجتماعى عبارت از همین تشکل‏هاى حزبى و صنفى و امثال این است که به تدریج در جهان اسلام هم وارد شده است و کشورهاى اسلامى و مردم هم از این تشکل‏ها در دهه‏هاى اخیر استفاده کرده‏اند.

شاید این که در تاریخ اسلام اندیشه تحزّب و احزاب و تشکّل‏هاى سیاسى حزبى به شکل امروزى پانگرفته بود و از نوآورى‏هاى خارج از جهان اسلام به جهان اسلام است، علتش این است که در فرهنگ اسلامى آنچه که شکل و قالب حرکت اجتماعى دارد مساجد بوده است لذا نیاز به تشکّل‏هاى اجتماعى و سیاسى نبوده است. مساجد جامع‏ترین و نهادینه شده‏ترین و در عین حال منسجم‏ترین شکل و رویه و روش اجتماعى بوده است. در تاریخ اسلام مساجد همه نیازهاى اجتماعى و سیاسى جامعه را پوشش مى‏داده است، یعنى حرکت‏هاى ضد ظلم، ضد طاغوت، ضد شاهان و سلاطین مستبّد، از مساجد شروع مى‏شده است و نیازى نداشته است یک مصلحى بیاید یک حزبى تشکیل دهد، با وجود این بستر بسیار عظیم و بسیار مؤثر در مردم و انسان‏هاى مسلمان و مؤمن از این تشکل استفاده مى‏شده است. از مساجد حرکت‏هاى اجتماعى شروع مى شده است که ما مى‏توانیم تعبیر کنیم که مسجد گر چه یک مکان است، ولى یک تشکل اجتماعى هم هست و آن تشکل مورد قبول و بى‏شک و بى‏شبهه نظام و فرهنگ اسلامى در حرکت‏هاى اجتماعى است. مصلحان و عالمان و پیروان انبیا وائمه‏اطهار«علیهم‏السلام»، شکل حرکت اجتماعى و سیاسى خود را از مساجد شروع مى‏کردند، چون انبیا هم همین کار را مى‏کردند. پیامبر اکرم«صلى‏الله‏علیه‏و‏آله» وقتى آمدند مدینه و خواستند حرکت اجتماعى، سیاسى خود را شروع کنند، اولین کارى که کردند، مسجد ساختند و از مسجد و داخل مسجد و براساس فرهنگ مسجد، حرکت اجتماعى خودشان را شروع کردند. کانون و مرکز این کار را هم مسجد قراردادند و همه را هم دعوت مى‏کردند که در آنجا جمع شوند.

امروز در جهان اسلام در دوران نهضت عمومى اسلامى در جهان و مخصوصا نهضت انقلاب ما آنچه از تشکل‏هاى حزبى و ساختارهاى وارد شده از فرهنگ‏هاى دیگر در جهان اسلام موفق‏تر بوده، حرکت از مساجد است. پایگاه اصلى نهضت خودمان و قالب‏هایى که در آن شکل گرفت در مساجد بوسیله علما و ائمه مساجد و علماى دین بود. اگر بعد از انقلاب در مقابله با بحران‏ها و دشمنى‏ها، جنگ تحمیلى و امثال این‏ها، نیاز به بسیج مردم بود، باز مساجد در طلیعه این حرکت و به عنوان کانون اصلى این حرکت بوده و بسیار موفق بوده‏است. بایستى در رابطه با مساجد فکرى کنیم. آیا درست است که ما از مساجد در حد همان هدف اول که جایگاه عبادت و عشق و پرستش به خداوند و توحید است استفاده کنیم؟ حرکت اجتماعى و سیاسى و فرهنگى خودمان را از راه‏هاى دیگر در جامعه‏مان سرمایه‏گذارى کنیم و بودجه از بیت‏المال قرار بدهیم؟ آیا واقعا این صحیح است؟ تشکّل‏هاى دیگرى مانند خانه احزاب را تقویت کنیم و بودجه‏اى براى احزاب قرار دهیم؟!

ممکن است کسى بگوید این‏ها وسیله است، شکل و قالب است و هیچ اثرى ندارد و عمده محتواست و محتوا را از مسائل دینى و مذهبى و سیاسى و انقلاب خودمان پر مى‏کنیم ولى بنده عرض مى‏کنم:

اولاً: اگر قالبى اصالت دارد در تاریخ و فرهنگ ما چرا انسان به این قالب توجه نکند؟.

ثانیا: این‏طور نیست که قالب‏ها و شکل‏ها بى‏اثر باشد و این قالب‏ها اثرات دیگرى هم دارد، بارهاى منفى هم در بردارد که بایستى واقعا مورد تحقیق قرار بگیرد. من تصورم این است که در این بخش کم بحث و بررسى شده است. با یک بررسى کامل‏تر و گسترده‏تر و کار کارشناسى خیلى از وظایف اصلى حکومت اسلامى و آن اهداف بلندى که در نظام اسلامى کارگزاران اسلامى مسؤولیت احیاى آن اهداف و انجام آن وظایف را دارند و در قانون اساسى به آنها اشاره شده است خیلى راحت‏تر، سریع‏تر و ساده‏تر و با هزینه‏هاى کمتر به دست مى‏آید.

مسؤولان ما، دولت ما، مجلس ما در تصویب قوانین و لوایح بایستى به این مسئله توجه داشته باشند؛ شاید خیلى از این مسائل عوض شود. بحث تنها این نیست که یک بودجه‏اى صرفا براى مساجد شکل بگیرد؛ بلکه بحث خیلى از این عمیق‏تر است. مساجد باید کانون‏هاى اصلى و نماد تشکّل‏هاى سیاسى اجتماعى باشد. در یک جامعه اسلامى و خیلى از خدمات و خیلى از سرویس‏دهى‏هاى اجتماعى، سیاسى که وظایف مرکزیت و حاکمیت اسلامى است به وسیله این قالب (مساجد) باید شکل گیرد و انجام پذیرد، آن وقت است که مسجد، جایگاه اصلى خودش را پیدا خواهد کرد، هم در بعد اول و هم در بعد دوم و ما اگر بخواهیم حرکت خودمان را با حرکت انبیا تطبیق بدهیم، آغاز کار پیامبران از مساجد بود، این امر از باب مکان نبوده؛ بلکه قطعا داراى فلسفه و نکته بوده است و اثرى داشته است. آنها مقیّد بودند که از مسجد شروع کنند و اول مسجد را بنا کنند.

این همه در فرهنگ و فقه ما، عظمت براى مسجدالحرام وجود دارد و مسجدالاقصى در تاریخ ادیان و اسلام همواره مورد توجه بوده است که وقتى دشمنان اسلام حمله‏اى مى‏کردند، اولین جایى را که سعى مى‏کردند، تخریب کنند، مساجد بوده است. معلوم مى‏شود مساجد داراى نقش بسیار اساسى در حکومت اسلامى بوده است. مسجدالاقصى را که امروز مصادف با جنایات اسرائیلى‏هاست در این روز مسجدالاقصى را به آتش کشیدند و مسجد را تخریب کردند و دارند تخریب مى‏کنند. چون این نماد و پایگاهى است که مردم را بسیج مى‏کند و جامعه را به سوى هدف‏هاى دین مبین اسلام رهنمون است. صلیبى‏ها در جنگ‏هاى خود اولین جایى را که تخریب مى‏کردند، مساجد بوده است و سعى مى‏کردند هیکل سلیمان را احیا و آباد کنند. تاریخ اسلام و تاریخ بشریت گویاى این است و ادبیات و منابع ما بر این موضوع تأکید دارند.

واقعیت بیدارى اسلامى در جهان که مخصوصا پس از پیروزى انقلاب شدت گرفت و در جهان اسلام گسترش پیدا کرد، بهترین دلیل عملى، تجربى و عینى است براى این که واقعا این تشکل و روش و رویه حرکت اجتماعى و سیاسى از مساجد در جهان اسلام موفق است. حرکت‏هاى حزبى و تشکل‏هاى برگرفته شده از رنگ‏هاى دیگر که براى جامعه ما وارداتى است، به جایى نرسیدند و نخواهند رسید؛ چون با آن اهداف تناسب ندارند. چرا از آنچه در جهان اسلام مؤثر است و ساخته فرهنگ دینى و ملى ما است، استفاده نکنیم؟

امیدواریم ان شاءاللّه‏ با همت عزیزان مخصوصا مسؤولان این ستاد بسیار مبارک و مفیدى که تشکیل شده است، این بحث‏ها واقعا بررسى شود، کارشناسى شود و از خلال این کارشناسى‏ها، یک طرح‏هاى بسیار مؤثر و مفیدى در بعد مردمى و هم در بعد دولتى‏اش و آنچه وظیفه حاکمیت است که استفاده کند از این رویه و تشکلِ بنا نهاده شده در ذات اسلام، در ذات فقه اسلامى و فرهنگ ناب اسلامى، طرح‏هاى مناسبى آماده شود و داده شود.

بحث امر به معروف و نهى از منکر در قانون اساسى که باقى مانده است و درست احیا نشده است، یکى از راه‏هاى احیا، بحث حرکت مساجد است که طرحى در این رابطه شکل بگیرد، ما در هر جا شوراى حل اختلاف را در مساجد احیا کردیم و مسؤول آن شورا را روحانى مسجد و یا یکى از مسؤولین مساجد قرار دادیم، بسیار موفّق بوده است؛ سریع‏تر، بهتر و با آثار بسیار ارزنده‏ترى از نظر روحى، روانى و اخلاقى و با برکات بیشترى، اختلافات حل و فصل شد. علت این است که فضاى مسجد تسریع مى‏کند و به طرفین دعوا آمادگى مى‏دهد که صلح کنند بگذرند و سازش کنند و گذشته‏ها را فراموش کنند و سپس محبت، برادرى و اخوت ایجاد مى‏شود. تجربه جزیى دیگر ما در برخى از استان‏ها، در ارتباط با مساجد، در امر پیشگیرى از جرائم و سالم‏سازى محیط اجتماعى انجام گرفت. تشکلى از مساجد شروع به کار کرد که مدیر قضایى آن استان با همکارى علما و مؤمنان و بعضى برادران بسیج و سپاه و نیروهاى انتظامى و چیزى تحت عنوان ستاد حفاظت اجتماعى تشکیل شد.

تشکیلاتى تحت عنوان ستاد حفاظت اجتماعى یا حفاظت مدنى جهت پیشگیرى از جرم در سراسر مساجد به‏وجود آمد؛ شروع کرد به هر مسجد و به مسؤول هر مسجد کارت داد و تشکیلاتى ایجاد شد و بعد افراد مؤمن متدین بخصوص جوانان به تدریج وارد هسته‏هاى این ستاد و تشکیلات شدند. بعد هم از مساجد به دانشگاه، پایگاه بسیج و جاهاى دیگر توسعه داده شد. در حقیقت حالت قداستى که مسجد دارد و ریشه فرهنگى و اسلامى دارد، گسترده‏تر و جامع‏تر شد. این هسته‏ها وقتى مى‏دیدند در یک جایى از شهر، مثلاً افرادى مى‏خواهند یک سرى بزهکارى‏ها و خلافکارى‏ها را شروع کنند، آن شخص را مى‏خواستند و او را به مسجد مى‏آوردند و با او صحبت مى‏کردند. به او تذکر مى‏دادند که از دادگسترى هستند و حکم رسمى قضایى دارند.
یک بار مى‏بردند به یک شعبه ویژه‏اى که آن شعبه تحت عنوان شعبه ارشاد قضایى بود که باز در آنجا قاضى آن شخص را از کارش متوجه مى‏کرد. این کار غالبا هم اثرات فوق‏العاده‏اى داشت در اصلاح اوضاع محله‏هایى که نیروى انتظامى و نیروهاى قضایى و امنیتى قبلاً به ستوه آمده‏بودند با گرفتن و... نمى‏توانستند این اصلاحات را انجام دهند، این تشکیلات مؤثر واقع شد و به سرعت بزهکارى‏ها جمع شد و واقعا آن محیط سالم‏سازى شد.

نقش مساجد اگر درست ساماندهى، برنامه‏ریزى و طراحى شود، خیلى مؤثر است. تحوّل این ابزار از یک مکان فیزیکى به یک تشکیلات سیاسى، اجتماعى و فرهنگى، طرح و برنامه‏ریزى مى‏خواهد، امکانات و رسمیت مى‏خواهد. بعد رسمیت آن به قوانین و مقررات ما و بودجه و امکانات و نیروهاى شایسته و مناسب، مربوط مى‏شود. عرض کردم این بحث بسیار مهمى است و زمینه بحث زیاد دارد و زمینه بررسى و تحلیل و برنامه و... زیاد دارد که اگر ان‏شاءاللّه‏ این انجام گیرد، ما مقدار زیادى از اهداف بلند نظام اسلامى خودمان را، آن مقاصد بلند فرهنگ اسلامى و ترویج آن و احیاى خیلى از مسائل اسلامى را از این راه خیلى راحت در جوامع اسلامى مى‏توانیم دنبال کنیم.

امروز هم در جوامع اسلامى که در حال شکل‏گیرى است، مى‏بینید که در کشور عراق، در فلسطین، در لبنان و در جاهاى دیگر فعالیت‏ها غالبا مردمى و مسجدى مى‏شود و این‏هاست که حرکت‏هاى بسیار گسترده،. سریع‏التأثیر، جاذبه‏دار، مؤثر، فعال و مروّج نیروها به طرف ایستادگى، مقاومت و ایثار و شهادت‏طلبى است. نیروهاى حزبى سابق و روش و رویه‏هاى وارداتى امروز در جهان اسلام، عاجز مانده که بتواند کارى در مقابل دشمنان اسلام بکند؛ اوّلاً به آن حدّ از گستردگى نمى‏رسد و بعد هم از طرف خود آن‏هایى که این را از طرف آنها وارد کردند، به سرعت قابل نفوذ است. بنابراین مسئله مساجد در اندیشه و فکر اسلامى بسیار اساسى و محورى است که امیدواریم ان‏شاءاللّه‏ عزیزان این مرکز زمینه بررسى‏ها و بحث‏هاى کارشناسى شده را در حد وسیع، گسترده، عمیق و علمى با استفاده از نیروهاى خوش‏فکر علما و فضلا و ائمه جماعات و جمعه و مسؤولان دلسوز و متعهد نظام شکل بگیرد و ما در این بخش بتوانیم شاکله‏هاى صحیح و متناسب با فرهنگ فقهى و دینى را در جامعه اسلامى خودمان احیا کنیم و به عنوان الگو به جهان اسلام بدهیم.

خداوند ان‏شاءاللّه‏ این توفیق را به شما عزیزان و به ما بدهد. دستگاه قضایى هم در این رابطه آنچه که بتواند دریغ نخواهد کرد و خداوند ان‏شاءاللّه‏ روح بلند امام قدس‏سره را که بنیانگذار این حرکت عظیم اسلامى و احیاگر اسلام در این قرن بود و ارواح شهدا را با ارواح انبیاى بزرگ الهى و ائمه اطهار محشور گرداند و ما را از پاسداران و رهروان صدیق آن بزرگواران قراردهد.