ماهیت مسجد به گونهاى است که از یک سو سبب ایجاد ارتباط با خداوند و عالم غیب مىشود و از طرف دیگر انسجام اجتماعى گروههاى مختلف مردم را تفویت مىکند. در نقش محورى مسجد در جوامع اسلامى همواره در این مکان مقدس، کلیه امور فرهنگى و اجتماعى و سیاسى و علمى نیز صورت مىگرفته و این امر نشان دهنده تاثیر شگرف مسجد در تداوم حیات اجتماعى جامعه مسلمانان است. از آنجا که مسجد محل امنى براى حفظ ثروت ملى بود، خزانه دولت یا بیت المال در مسجد جامع شهر نگهدارى مىشد. مسجد محل اجتماع فرماندهان سپاه، حضور مشاوران نظامى، تصمیمگیرىهاى مهم رزمى، صدور فرامین جنگى، بسیج رزمندگان، اعلان نتایج پیکارها، حفظ غنایم و رسیدگى به وضع آوارگان و اسیران بود. در نهضتهاى صدساله اخیر ایران، مساجد به عنوان کانونهاى اصلى مبارزه علیه استبداد مورد توجه بود و نقش عمدهاى را در به ثمر رسانیدن این نهضتها ایفا مىکرد. مسجد در جامعه جدید ایران، یعنى در دوران منتهى به تاسیس جمهورى اسلامى، جایگاه و کاربردهاى جدیدى یافت که در دو برهه انقلاب اسلامى و جنگ تحمیلى، ظرفیت این نهاد اجتماعى آشکار گردید. به طور کلى مىتوان گفت که مسجد در تاریخ ایران در سه مرحله نقش مهمى در تحولات کشور داشته است. مرحله اول کارکرد فرهنگى فکرى و هنرى آن است که در معمارى و ادبیات ایران جلوهگر شده است. در مرحله دوم کارکردهاى اجتماعى مسجد بروز کرد و جنبشهاى اجتماعى در اطراف آن سازمان یافتند و مرحله سوم به کار کردهاى سیاسى مسجد اختصاص دارد که این مورد در دوران انقلاب و جنگ تحمیلى ظاهر شد و خود را در مسایل سیاسى مثل مشارکت بسیج سیاسى، اعتراض سیاسى و دیگر وجوه رفتار سیاسى مردم (مثل بحثها و آموزشهاى سیاسى، تبادل نظر، مشورت و شورا، تعیین سرنوشت و...) نشان داد. آیندهشناسى مسجد براى نظام جمهورى اسلامى ایران و دیگر جوامع اسلامى یکى از ضرورتهاى مهم است که از منظر نهادمندى و نهاد سازى براى حکومت برجستهتر مىشود. نگارنده سپس با تذکر این حقیقت که در عصر اوج ارتباطات هنوز بهترین و سالمترین و کارآمدترین رسانه، مسجد است. تقویت مساجد از نظر امکانات ظاهرى، رسیدگى بیشتر به وضعیت ظاهرى مسجد، تشکیل و تقویت کتابخانه مناسب براى مسجد، برگزارى مسابقات متنوع، به کارگیرى هیئت امناى صاحب ابتکار و خلاقیت، طولانى نشدن نمازهاى جماعت، دقت در انتخاب امام جماعت، انجام تبلیغات مناسب و منطقى، فعالیتهاى کانون فرهنگى مستقر در مسجد، را جهت احیا و حفظ جایگاه مسجد، پیشنهاد نموده است.
مقدمه
مسجد در تأمین اهداف چند منظوره امت اسلامى نقشى بىبدیل دارد. این اهداف والا با ساختن بنایى هر چند کوچک نیز تحقق یافته است. اهداف چند منظوره اسلامى گر چه به ظاهر با یکدیگر متفاوند، ولى در مسجد چنان در هم تنیده شدهاند که آدمى را به شگفتى وا مىدارد و اهمیت و جایگاه بىنظیر مسجد را جلوهگر مىسازد. اینک نقش آفرینى مختلف مسجد را با هم مرور مىکنیم:
1 . نقش عبادى
مسجد خداپرستان را نامى آشناست که در آن مىتوان به آرامش قلبى رسید و از محراب عبادت به اوج سپهر کرامت پر کشید. مسجد خواستگاه نور تقوى است که صفاى باطن به ارمغان آرد و چراغ معرفت را همواره روشن نگاه دارد.
مسجد تابشگه مهر توحید است که با حضور و فضاى نورانىاش آدمى، جان تازه مىگیرد و زندگى طراوت مىپذیرد. مسجد کانون گرم ایمان است که بندگان را به زیور فضایل اخلاقى آراید و پاکدینان را مهر و محبت و صفا همى افزاید.
مسجد، مدرسه تکامل انسانهاست که با اعتکاف در آن، از دنیاى فریبنده چشم پوشند و یکسر در راه قرب و کمال کوشند. مسجد خانه سبز امید است. روشن به نور خداوندِ قادر یکتا و شاداب از نسیم دل انگیز نماز و ذکر و دعا.
مسجد گلزار نوبهار را ماند، با شمیم بهشت که بس روح پرور و دلنواز است و درش به روى دینباوران خداجوى هماره باز است.
2 . نقش اجتماعى
ماهیت مسجد به گونهاى است که از یک سو سبب ایجاد ارتباط با خداوند و عالم غیب مىشود و از طرف دیگر انسجام اجتماعى گروههاى مختلف مردم را تقویت مىکند.
نقش محورى مسجد در جوامع اسلامى به گونهاى بوده است که همواره در کنار این مکانهاى مقدس امور فرهنگى و اجتماعى و سیاسى و علمى نیز صورت مىگرفته واین امرنشان دهندهتأثیر شگرف مسجد درتداوم حیاتاجتماعى جامعه مسلمانان است.
بعلاوه دین مقدس اسلام، به مسلمانان، ایجاد اخوت اسلامى را سفارش و در برجسته شدن دین برادرى و اخوت تأکید دارد؛ «اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ اِخْوَة».[1] در بخشى از آیات تحقق این برادرى و استوارى را در تمسّک به حبلالله بیان نموده، مىفرماید: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعاً وَ لاتَفَرَّقُوا».[2]
بدون شک این قبیل توصیههاى قرآنى و حدیثى در فرهنگ دینى و مفاهیم مذهبى توجّه به ابزار و اسبابى که بتواند اخوت و اعتصام و مودت را به منصه بروز و ظهور برساند را مورد تأکید قرار مىدهد.
از جمله مهمترین وسیلهاى که مىتواند وحدت امت اسلامى را تحقق بخشیده، تأثیر مهمى در استحکام پیوند جامعه اسلامى بر جاى بگذارد، مسجد است؛ محلّى که مىتواند تمامى مسلمانان را زیر یک سقف جمع کرده، مسایل لازم در تأمین مودت و اتحاد مسلمین را به آنان گوشزد و شیوههاى علمى و عملى آن را تبیین و تعلیم نماید.
اگر به تاریخ مسجد و فلسفه ایجاد و تأسیس آن بنگریم، خواهیم دید که تبلور فکر اسلامى و اعتقادات صحیح دینى و استوارى جامعه مسلمین در سایه حضور در مساجد و شنیدن انواع توضیحات و تعلیمات دینى میسّر شده است، یعنى مسجد علاوه بر مرکزیت عبادى، مرکز اجتماع نیز هست. این اجتماع هم براى عبادت است و هم براى یکپارچه ساختن اُمت و تمسک جمعى آنان به حبل اللّه .
3. نقش آموزشى
تاریخ به خوبى نشان مىدهد که مسجد از همان صدر اسلام کانون مهم آموزش و مرکز اصلى تربیت بوده و حلقههاى درس و بحث در آن بر پا مىشده است.
پیامبر اکرم«صلىاللهعلیهوآله» راه آموزش دین و دانش را در زمان خودشان آن چنان فرا روى مسلمانان هموار فرمود که با گذشت زمان، ارتباط مسجد و آموزش به نحو مطلوب تا به امروز باقى مانده است اگر چه با توسعه علوم، آموزش صورت پیشرفتهترى به خود گرفت و مراکز خاص یافت.
پیامبر«صلىاللهعلیهوآله» به ابوذر مىفرماید: «یا اَباذَر کُلُّ جُلُوسٍ فِى الْمَسْجِدِ لَغْوٌ اِلاّ لِثَلاثَة قِرائَة مُصَلٍّ اَوْ ذاکِر اللّهِ تَعالى اَوْ سَائِل عَنْ عِلْمٍ»؛ اى ابوذر! در مسجد هر نشستى به جز براى سه چیز بیهوده است:
1 . نمازگزاران.
2 . ذکر خدا گفتن.
3 . بحث علمى کردن.[3]
همان طور که در صدر اسلام یکى از کارکردهاى مهم مسجد امر تعلیم و تعلم بود، مسجد توانسته است این جایگاه را از صدر اسلام تا کنون حفظ کند و هم اکنون هم در حوزههاى علمیه جلسات با شکوه بعضى از دروس خارج فقه و اصول در مساجد برگزار مىشود و در اکثر مساجد آموزش قرآن و احکام و مسایل عقیدتى و سیاسى آموزش داده مىشود.
همچنین امروزه نیز یکى از مهمترین عملکرد مسجد، ایراد خطابه و سخنرانى در آن است که گاه همین خطابه تنها جاذبهاى است که به بعضى از مساجد رونق مىبخشد. آرى هر گاه خطیب توانایى در مسجد یافت نشود، رفته رفتنه آن مسجد شکوه و رونق خود را از دست مىدهد.
4 . نقش قضایى
هر چند مسجد در اصل کانونى توحیدى بود که مسلمانان در آن به عبادت و راز و نیاز مىپرداختند و با کسب علم و معرفت، راه سیر و سلوک را پى مىگرفتند، اما مرکزى براى حل و فصل دعاوى نیز به شمار مىرفت.
همچنین از آنجا که قضاوت یک عمل مقدس به حساب مىآمد، مردم در اغلب اوقات از مساجد به عنوان دادگاه قضاوت نیز بهره مىجستند.
5 . نقش مشورتى
افزون بر موارد فوق مردمان با گرد آمدن در مسجد براى رتق و فتق امور خود به مشورت مىنشستند و جانانه به حق دل مىبستند و از دام گرفتارىها و مشکلات مىرستند.
با پیدایش مسجد، مدینه، نخستین مرکز مهم اجتماعى اسلام عینیت یافت و در آن امور دینى و دنیوى به هم در آمیخت و فعالیتهاى مشاوره اجتماعى به موازات وظایف دینى در آن انجام مىپذیرفت.
6 . نقش پشتیبانى
جماعتى از فقراى مهاجر هم که مأوایى نداشتند، در کنار مسجد مدینه، زیر سر پناه کوچکى به نام صُفّه زندگى مىکردند. آوارگان جنگ و حوادث طبیعى نیز مىتوانستند از مسجد به عنوان پناهگاه استفاده کنند.
بعلاوه مردم به هنگام بروز خشکسالى و بیمارىهاى مهلک براى دعا و نیایش، ناگزیر از روى آوردن به مسجد بودند.
7 . نقش نظامى و دفاعى
نمایش رزمى و ارایه خدمات پزشکى و دارویى در مسجد نیز از جمله فعالیتهاى اجتماعى این پایگاه ایمان و توحید و تعاون به شمار مىرفت.
مسجد محل اجتماع فرماندهان سپاه، حضور مشاوران نظامى، تصمیم گیرىهاى مهم رزمى، صدور فرامین جنگى، بسیج رزمندگان، اعلان نتایج پیکارها، حفظ غنایم و رسیدگى به وضع آوارگان و اسیران بود. آرى مسجد مرکزى فعال براى پیشبرد اهداف نظامى و برنامهریزىهاى دفاعى بود.
این مکان مقدس خصوصا مساجد جامع شهرها، شبیه مجالس و میدانهاى عمومى بودند که در آنجا هم قاضیان، بر مسند قضاوت مىنشستند و هم عالمان، جلسه درس تشکیل مىدادند و هم لشکریان امور نظامى را پى مىگرفتند.
8 . نقش ادارى
با پیشرفت و گسترش روز افزون اسلام، مسجد اهمیت بیشترى پیدا کرد و بهعنوان کانون فعال امت اسلامى و مرکز عبادى ـ سیاسى جامعه نوین در آمد و بدینسان بسیارى از خدمات ادارى، و کشورى نیز در مسجد ارایه مىشد و حتى از آنجا که مسجد محل امنى براى حفظ ثروت ملى بود، خزانه دولت یا بیتالمال نیز در مسجد جامع شهر نگهدارى مىشد.
9 . نقش سیاسى
مسجد جز معنا بخشیدن به حیات دینى، نقش چشمگیرى در صحنه سیاست ایفا کرده، ایمان و اعتقاد و اخلاص و ایثار را در خدمت به جامعه و توسعه سیاسى اسلام به کار گرفت.
چنین چشمانداز والا به عرصه سیاست، از ژرفبینى، ارزشگذارى و عنایت ویژه این آیین بزرگ آسمانى به زندگى فردى و اجتماعى انسان حکایت دارد.
باید توجّه داشت که در جریان نهضتهاى بزرگ اسلامى نیز مساجد در جهت بیدارى و آگاهى بخشیدن به تودههاى وسیع و قشرهاى مختلف مردم نقش بسیار بارزى را بر عهده داشتند.
در نهضتهاى صد ساله اخیر ایران، مساجد، به عنوان کانونهاى اصلى مبارزه علیه استبداد مورد توجّه بودند و نقش عمدهاى را در به ثمر رسانیدن این نهضتها ایفا کردند؛ چنانکه در جنبش تحریم تنباکو که به رهبرى میرزاى بزرگ شیرازى، طى سالهاى 1308 ـ 1309 هق و در مخالفت با امتیاز انحصار تنباکو به یک شرکت انگلیسى در ایران روى داد و منجر به شکست استعمار انگلیس گردید، مساجد در مخالف با استبداد ناصرى و در پیروزى نهضت، نقشى سازنده به عهده گرفتند.
در نهضت مشروطیت (1323 ـ 1325 هق) نیز که با قیام و رهبرى روحانیت در ایران شکل گرفت مساجد کانونهاى اصلى انقلاب بودند و فعالیتهاى انقلابیون را در جهت پیروزى این نهضت نیرو و سرعت مىبخشیدند.
این شکوه و عظمت و قداست و جاذبیت مساجد در جهت ایجاد وحدت و همبستگى در میان تودههاى مردمى و بسیج قشرهاى مختلف براى مقابله با ظلم و استبداد، بار دیگر در جریان انقلاب شکوهمند اسلامى نیز تجلّى کرد.
مسجد رمز جامعیت اسلام
کلمه مسجد و اشباه آن پیش از اسلام نیز رواج داشته و قبل از این که رسول گرامى اسلام«صلىاللهعلیهوآله» مسجد مدینه را بنیان نهد، خداوند تعالى در سوره اسراء که مکى است، واژه مسجد را در مورد مسجدالحرام و مسجدالاقصى به کار برده است.
ولى در عین حال مسجد نخستین نهادى است که به هنگام ورود حضرت پیامبر«صلىاللهعلیهوآله» به مدینه شکل گرفته است. این نکته حکایت از آن دارد که شکلگیرى جامعه اسلامى بدون نقشآفرینى مساجد امکان پذیر نبوده است.
مساجد با کارکردهایى که داشت آن چنان در درون جامعه اسلامى نهادینه شد که مؤمنان آن را بر خانههاى خودشان ترجیح مىدادند؛ در واقع ویژگى اصلى مسجد این بود که همچون اسلام با همه شئون زندگى مردم سر و کار داشت و البته به همه شئون مردم جهت الهى و دینى مىداد و این برخاسته از روح اسلام بود، چرا که اسلام جوهره همه فعالیتهاى مسلمین در جامعه اسلامى را عبودیت مىدانست.
کارکردهاى مختلف مساجد در انقلاب اسلامى
به طور کلى مىتوان گفت که مسجد در طول تاریخ ایران با سه نوع کارکرد در مراحل مختلف، نقش مهمى در تحولات کشور داشته است:
اول؛ کارکرد فرهنگى ـ فکرى ـ هنرى: این کارکرد به خوبى در معمارى و ادبیات ایران جلوهگر شده است.
دوم؛ کارکردهاى اجتماعى مسجد: این کارکرد به گونهاى است که مىتوان گفت تمام جنبشهاى اجتماعى در اطراف مسجد سازمان یافتهاند.
سوم؛ کارکردهاى سیاسى مسجد: این کارکرد گر چه در گذشته نیز کم و بیش وجود داشته است، ولى در دوران انقلاب و جنگ تحمیلى به اوج خود رسید و اعتراض سیاسى،مشارکت بسیج سیاسى ودیگر وجوهرفتار سیاسى مردم مثل بحثها و آموزشهاى سیاسى، تبادل نظر، مشورت و شورا، تعیین سرنوشت و...، کارکردهاى مسجد را در نمودهاى فوق جلوهگر ساخت.
آرى مسجد در جامعه جدید ایران؛ یعنى در دوران منتهى به تأسیس نظام جمهورى اسلامى، جایگاه و کاربردهاى نخستین خود را باز یافت و در دو برهه از انقلاب اسلامى به ویژه در جنگ تحمیلى ظرفیت بىنظیر این نهاد عبادى اجتماعى براى همگان آشکار گردید.
پس از پیروزى انقلاب و تأسیس نظام جمهورى اسلامى و فروکش کردن فضاى انقلابى، کارکردهاى جدیدتر مسجد در عرصههاى دیگرى تولد یافت. حتى در مدت یک ساله میان پیروزى انقلاب و آغاز جنگ تحمیلى، این مسجد بود که به ویژه در روستاها، کارکردهاى جدید آموزشى، ترویجى، بهداشتى و همکارى و تعاون را تجلّى بخشید؛ جهاد سازندگى، سپاه پاسداران، کمیتههاى انقلاب، آموزش و پرورش، وزارت بهداشت و درمان و دیگر سازمانها از طریق مسجد و با نمایش فیلمهاى آموزشى وتشکیل کلاسهاى آموزشى درسطوح مختلف، بر پایى نمایشگاه و حتى اهداف دولت مثلجامعهپذیرى سیاسى،توسعه،خدماتبهداشتى وآموزش،افزایش آگاهى عمومى و تخصصى را محقق ساخت وروح همکارىهاى جمعى را در میان مردم تقویت کرد.
با آغاز جنگ تحمیلى، رویکرد سیاسى مسجد در مسأله دفاع و امنیت ظاهر شد. اکثریت ارگانها و نهادها از طریق مسجد با مردم ارتباط برقرار کردند. اصولاً مسجد، منبر، تریبون و رسانهاى بوده است که در جهت تعیین و تبلیغ ارزشها و احکام اسلامى به کار گرفته شده است.
امروزه نیز مسجد به صورت مرکز خدمات اجتماعى فعال و پویایى در آمده که نتایج سازنده آن در زمینههاى گوناگون بر کسى پوشیده نیست.
بررسى تطبیقى نقش آفرینى مساجد
همان گونه که مسجد در صدر اسلام و عصر رسول خدا«صلىاللهعلیهوآله»، تنها محل عبادت، اعتکاف، اقامه نماز جماعت، تعلیم و تعلم، سخنرانى و خطابه نبود، بلکه علاوه بر اینها، کارهاى سیاسى اجتماعى و... نیز در آن انجام مىگرفت، امروزه نیز از مسجد به عنوان کانون گرم سیاسى، اجتماعى و... استفاده مىشود. بدینسان مسجد هماره محل نشر شریعت مقدس اسلام در همه ابعاد بوده و هست.
در تاریخ معاصر، نهضتهاى اسلامى بالاخص انقلاب اسلامى در شکلگیرى نهضت و تداوم آن، مسجد را به عنوان پایگاه اصلى خود قرار داده و هم اکنون نیز نیاز به مسجد محسوس است. بىجهت نیست که دشمن در سیاستهاى استعمارى جدید به جاى تقویت نیروى نظامى خود، درصدد تضعیف و بىرونق شدن مساجد بر آمده است، امام راحل در بیانات خود مىفرماید:
«از فانتومهاى امریکا نترسید، از خالى شدن مساجد بترسید».
نکته مهم و قابل توجّه آن است که در جامعه دینى، مراکز و سازمانهاى مختلف باید حول محور مسجد، سامان یابند؛ زیرا در آن صورت مىتوان در مقابل آسیبهاى یکسانسازى و نابودى فرهنگها در دنیاى امروز مصون ماند.
نتیجهگیرى و پیشنهاد
از مباحث پیشین روشن شد که مسجد هماره سنگر دفاع از حریم مقدس اسلام و تجلّىگاه عشق و عبادت و خضوع و خشوع به درگاه پروردگار عالم بوده است و در طول تاریخ، بزرگانى همچون پیامبر«صلىاللهعلیهوآله» و اصحاب با وفایش، سربازان مدافع آن بودهاند.
بدون شک یکى از عوامل مهم وجود و تداوم فرهنگ اسلامى در دنیاى امروز، مساجد هستند؛ بدینسان بخش عظیمى از فرهنگ درخشان و تمدن والاى اسلامى که امروز در دسترس ماست مرهون عملکردهاى آموزشى، سیاسى و اجتماعى مساجد در طول تاریخ اسلام است.
با توجّه به شئونات مختلف یک جامعه اسلامى، هماره کارکرد مسجد از امور عادى فراتر رفته، ابعاد فرهنگى، اجتماعى و سیاسى را نیز در بر گرفته است. بعلاوه مساجد همیشه به عنوان کانون همگرایى مسلمانان مطرح بودهاند به همین دلیل هم این نهاد دینى اجتماعى با از بین رفتن یا جابجایى حکومتها، هیچگاه نقش محورى خود را از دست نداده است.
از آنجا که در اوج عصر ارتباطات نیز هنوز بهترین و سالمترین و کارآمدترین رسانه مسجد است، بدیهى است آیندهشناسى مسجد براى نظام جمهورى اسلامى ایران و دیگر جوامع اسلامى یکى از ضرورتهاى مهمى است که از منظر نهادسازى و نهادمندى براى حکومت الزامى برجستهتر مىیابد.
براین اساس باید با انجام تحقیقات گستردهتر در سیر تحولات سیاسى اجتماعى، مبتنى بر روشهاى علمى و تخصصى به شناخت علمى و مبتنى بر واقعیات تاریخ اسلام از نهاد مسجد نایل گردیم.
از سوى دیگر دولت باید با حمایت از مجامع مردمى، بتواند ضمن حفظ هویت اسلامى مسجد، با توجّه به ساختار مناطق و محلهها مثل بازار، روستا و مراکر آموزشى با استفاده از تأسیسات و تجهیزات و ابزارهاى جدید، نهاد مسجد را در راستاى کارکردهاى جدید و احیاى توانمندىهاى قدیم فعال نماید.
در این راستا باید تقویت مشارکت سیاسى مردم، تعمیق و توسعه، جامعهپذیرى سیاسى و حل و فصل منازعات و چالشهاى اجتماعى و تقویت روح مدنیت، نظم و قانونمندى در پرتو شرایط جدید مسجد متجلى گردد.
لازم به ذکر است احیا و حفظ جایگاه مسجد در جهانى که با دگرگونىهاى شتابان در زمینههاى فرهنگى، اجتماعى و سیاسى رو بروست، به تلاشى سخت و پیگیر نیازمند است. امروز باید روى مسایل فرهنگى بیش از گذشته کار کرد؛ مساجد آن گاه خواهند توانست نقش تاریخى خود را در تربیت عبادى، اجتماعى، سیاسى و فرهنگى ایفا نمایند که بتوانند مخاطبان خود را جذب و حفظ نمایند.
پیشنهادات ذیل مىتواند تا حدودى ما را به هدف فوق نزدیکتر ساخته، در زمینه جذب راهگشا باشد.
1 . تقویت مساجد از نظر امکانات مانند رسیدگى به ساختمان مسجد، نظافت و تجهیز امکانات گرما و سرمازا با همکارى نهادهاى مسئول.
2 . توجّه بیشتر به وضعیت ظاهرى و زیباسازى مسجد، زیرا زیبایى و شکوه مساجد موجب جذب بیشتر قشر جوان و آبادى و ارزش محلهاى و منطقهاى آن مىگردد.
3 . تشکیل و تقویت کتابخانه مناسب مسجد و در اختیار گذاشتن کتابهاى مفید و متنوع به مراجعه کنندگان.
4 . برگزارى مسابقات متنوع از کتابهاى مذهبى مناسب.
5 . دقت در انتخاب امام جماعت به خصوص از لحاظ ویژگىهاى اخلاقى و عملکردى.
6 . توجّه بیشتر امامان محترم جماعت به طولانى نشدن نمازهاى جماعت به خصوص با حضور نسل جوان.
7 . بهکارگیرى هیئت امناى صاحب ابتکار و خلاقیت که در این صورت با برنامهریزىهاى متنوع، خواهند توانست افراد را به مسجد جذب نمایند.
8 . انجام تبلیغات مناسب و منطقى و پرهیز از برخوردهاى تند و خشن با نوجوانان.
9 . فعال ساختن کانون فرهنگى مستقر در مسجد و متنوع نمودن برنامههاى آن.
10 . تلاش براى احیاى کارکردهاى مختلف مسجد با برنامهریزى کلان.
[1] . سوره حجرات، آیه 10 .
[2] . سوره آلعمران، آیه 103 .
[3] . میزان الحکمه، ج 4 ، ص 393 ، ح 8305 .