این نوشتار پس از استقبال از نامگذارى و همایش هفته جهانى مساجد، مهمترین گام اولیه را بازشناسى و باز آفرینى نقش و کارکرد مساجد در کشور و تبیین جایگاه واقعى آن دانسته، آنگاه چالش‏هاى مساجد را در حوزه‏هاى مدیریت و منابع نیروى انسانى، حوزه نرم‏افزارى و سخت‏افزارى، کم و کیف و چگونگى انجام فعالیت‏ها و اجراى برنامه‏ها و نیز مشخص نبودن حدود و ثغور فعالان و نهادهاى ذیربط امر مسجد و چگونگى دخالت یا عدم دخالت دولت در مساجد، مطرح و در ادامه عدم برنامه‏ریزى مناسب جهت نهایت استفاده مطلوب و بهینه از مساجد کشور، چگونگى و نحوه (دخالت) دولت در مساجد، عدم ساماندهى مناسب منابع نیروى انسانى مساجد، تعدد مراکز دخیل در امر مسجد(نهادها و سازمان‏هاى دولتى و غیر دولتى) عدم اجراى برنامه‏هاى تبلیغى و فرهنگى مناسب جهت فرهنگ سازى و اطلاع رسانى صحیح در خصوص خدمت به مساجد، اجراى نامناسب و غیر کاربردى پروژه‏هاى تحقیقاتى و پژوهشى، عدم استفاده از تجهیزات فرهنگى و هنرى رایانه‏اى و نرم‏افزارى روز، عدم تقویت و غنى سازى کتابخانه‏هاى مساجد کشور نبود امکانات مناسب فرهنگى و رفاهى تاسیساتى و... در سطح مساجد کشور، ساخت مراکز متعدد فرهنگى هنرى به جاى تقویت و گسترش فضاى فرهنگى و هنرى مساجد، عدم استفاده از ابزار و زبان هنر در برنامه‏هاى اجرایى در سطح مساجد، عدم وجود گروه کارشناسى قوى و کاردان جهت باز آفرینى نقش‏ها و کارکردهاى مساجد و به روز کردن آن، عدم وجود یک مرکز قوى پژوهشى و تحقیقاتى، مختص مسجد، نبود اطلاعات جامع از وضعیت مساجدکشور، عدم تشکیل و راه اندازى یک نهاد غیر دولتى و مدنى منسجم و کار آمد و فراگیر از نیروهاى مساجد عدم تغذیه فکرى منابع نیروى انسانى را مهمترین چالش‏هاى فرا روى مساجد در کشور نام برده است.

مقدمه

یکى از پیشنهادهاى ارزنده‏اى که توسط جمهورى اسلامى ایران به سازمان کنفرانس اسلامى ارایه شده، نام‏گزارى هفته جهانى مسجد از 30 مرداد تا 5 شهریور (21 تا 28 آگوست) و اختصاص اولین روز این هفته به نام روز جهانى مسجد است که مصادف با به آتش کشیده شدن مسجد الاقصى توسط صهیونیست‏هاى افراطى مى‏باشد.

تصویب این پیشنهاد در اجلاس سى‏ام وزراى امور خارجه کشورهاى اسلامى در تهران، نشان از اهمیت و توجّه جدى‏تر به مقوله مسجد با نگاه فراکشورى و جهان اسلامى مى‏باشد.

در قطعنامه‏اى که به این مناسب از سوى سازمان کنفرانس اسلامى صادر شد، از کشورهاى عضو خواسته شده است تا در راستاى تحکیم مساجد، در توسعه فرهنگ و ارزشهاى اسلامى در جهت تکریم و بزرگداشت هفته مذکور تلاش نمایند. آنچه که در این میان وظیفه جمهورى اسلامى را بیش از پیش سنگین‏تر مى‏کند، لزوم پرداختن عمیق‏تر و اهتمام ویژه به این امر بنا به دلایل زیر مى‏باشد:

1 . این پیشنهاد توسط ایران ارایه شده است با عنایت به جایگاه کشورمان به‏عنوان ریاست اجلاس سى‏ام وزراى امور خارجه کشورهاى اسلامى.

2 . داعیه‏دارى رهبرى جهان اسلام و ام القراى کشورهاى اسلامى توسط کشورمان.

3 . نقش محورى مساجد در تشکیل نظام اسلامى.

4 . وجود صدها اماکن مقدس بى‏بدیل و بى‏نظیر در گستره کشور که هر یک به تنهایى نمادى از هنر و معمارى و نیز تاریخ گویاى فرهنگ و تمدن اسلامى مى‏باشند.

با ملاحظه و عنایت به مطالب مطروحه فوق، قبل از هر چیز لازم است در کنار پیشنهاد نام‏گزارى هفته جهانى مسجد راهکارهاى عملى و طرح‏هاى هدفمند جهت تقویت و پشتیبانى از این ایده از طریق کاوشهاى علمى و پژوهشى و تحقیقاتى در نظر گرفته شود، تا جنبه کاربردى و اجرایى گرفته و در نهایت پایدارى و استمرار داشته باشد.

مهم‏ترین گام اولیه در این مسیر بازشناسى و باز آفرینى نقش و کارکرد مساجد در کشور و تبیین جایگاه واقعى آن مى‏باشد. قبل از پرداختن به مقوله جهانى مسجد، ضرورى است رویکردى به وضعیت مساجد کشور و سیر تطور آن در ادوار گذشته به خصوص پس از پیروزى انقلاب اسلامى داشته باشیم؛ زیرا تا جایگاه و شأن مساجد، آن چنان که باید باشد (نه آن گونه که در حال حاضر است) به طور دقیق و کارشناسانه در داخل کشور تبیین و روشن نگردد، امید بستن به کسب موفقیت در این راه بسیار بعید و دور از ذهن و عقل به نظر مى‏رسد.

به علاوه به دنبال هر پیشنهاد، جهت دستیابى به اهداف عالیه آن، ارایه راهکارهاى عملى و پروسه‏هاى اجرایى با ملاحظه جمیع شرایط و امکانات و بسترهاى موجود لازم مى‏باشد.

از سوى دیگر امروزه کشورهاى اسلامى منتظر اقدام بعدى ما به دنبال این پیشنهاد مبارک هستند، ولى با کمال تأسف تا کنون نتوانسته‏ایم این انتظار به حق را بر آورده سازیم. شاید مهم‏ترین دلیل آن عدم وجودسیاسیت مستقل، مدون، جامع الاطراف و در برگیرنده تمامى مسایل مبتلا به مساجد در داخل کشور بوده است، آرى تا در داخل کشور نتوانیم در خصوص مسجد به اتفاق نظر برسیم و تمامى شرایط و ابزار لازم جهت اعتلاء جایگاه مساجد را فراهم سازیم، نقصان و کاستى‏ها را چه در حوزه سخت‏افزارى مساجد و چه در حوزه نرم‏افزارى آن رفع ننماییم و روز به روز به ارتقاى سطح کمى و کیفى این پایگاه مقدس نپردازیم، نمى‏توانیم براى استفاده مناسب از مسجد، الگوسازى نموده، به دیگر کشورها الگو ارایه کنیم.

مهم‏ترین چالش‏هاى فرا روى مساجد

در حال حاضر چالش‏هاى زیادى در فرآروى مساجد وجود دارد و همین امر موجب شده است تا مساجد از جایگاه واقعى خود فاصله داشته باشند.

مهم‏ترین چالش‏ها در بحث مدیریت و منابع نیروى انسانى و حوزه نرم افزارى و سخت افزارى و نیز کم و کیف و چگونگى انجام فعالیت‏ها و اجراى برنامه‏ها و نیز مشخص نبودن حدود و ثغور فعالان و نهادهاى ذیربط امر مسجد و چگونگى دخالت یا عدم دخالت دولت در مساجد مى‏باشد. در این نوشتار به طور مختصر به مهم‏ترین چالش‏هاى موجود پرداخته شود.

1 . عدم برنامه‏ریزى مناسب براى استفاده کامل، مطلوب و بهینه از مساجد

طبق آمار رسمى موجود، مساجد با دارا بودن زیر بنایى به وسعت حدود 17 میلیون متر مربع و زمینى به وسعت حدود 36 میلیون متر مربع که با احتساب قیمت زمین، حداقل سرمایه‏اى به ارزش تقریبى چهل هزار میلیارد تومان (بر اساس آمار سال 1375) بر آورد مى‏شود و با حدود 70 هزار مسجد یعنى تقریبا براى هر 1000 نفر یک مسجد، بزرگترین و گسترده‏ترین پایگاه تبلیغى و فرهنگى در سطح کشور مى‏باشد.

آمایش و نحوه استقرار آن در سراسر کشور به گونه‏اى است که هر جا جمعیت سکونت و تجمع پیدا کرده‏اند، این پایگاه نیز در آنجا استقرار یافته است. با وجود این متأسفانه در حال حاضر تنها کمتر از 50% از این مراکز دینى به طور نسبى استفاده مى‏شود. حدود نیمى از این مساجد به صورت نیمه‏فعال و یا بدون فعالیت هستند و اگر فعالیتى هم در آنها انجام مى‏پذیرد، در مواقع خاص و در مناسبت‏هاى مذهبى مى‏باشد، در صورتى که بر اساس آموزه‏هاى دینى، مساجد باید در پنج نوبت جهت بر پایى نماز مهیا گردد.

دلایل و عوامل مختلفى در عدم استفاده مطلوب از مساجد دخیل مى‏باشند که هر یک نیاز به کاوش و بررسى مستقل و جداگانه دارد و در این مقال نیز فرصت پرداختن عمیق‏تر و دقیق‏تر آن وجود ندارد.

2 . فقدان استراتژى مصوب در مورد چگونگى حضور و دخالت دولت در مساجد

در ارتباط با چگونگى حضور یا عدم حضور دولت در مساجد دو نظریه کاملاً متفاوت وجود دارد:

1 . عده‏اى معتقد بر عدم دخالت دولت در امر مسجد مى‏باشند و این حضور را زمینه روگردانى و کاهش استقبال مردم در مدیریت و مشارکت فعال در مساجد مى‏دانند.

دلایلى را که این گروه براى صحت و تأیید نظرات خویش مى‏آورند، به طور خلاصه مى‏توان چنین برشمرد:

مسجد یک نهاد مدنى و غیر دولتى است و غالب مساجد کشور از صدر اسلام تا کنون توسط توسط مردم با شکل‏دهى کمک‏هاى نقدى و جنسى و جارى ساختن سنت حسنه وقف بنا شده است.

به علاوه در ادوار گذشته، این همه مساجد در نهایت زیبایى و ظرافت ساخت شده است. مردم تمامى ذوق و سلیقه‏هاى خود را در مساجد به کار برده‏اند و دولت‏ها نقشى در ایجاد یا کمک به آن نداشته‏اند و این ناشى از اهمیت و جایگاهى بود که مسجد در بین مردم دارا بود. (اگر چه مساجدى که در قالب مساجد سلطانیه یا ارگ و... مشهور بوده‏اند و توسط دولت‏ها ساخته شده‏اند و شاهان خواستند از طریق ساخت مساجد وانمود به تدین و دیندارى و استفاده از احساسات عام مردم نمایند).

وقتى مردم خودشان هزینه ساخت و نگهداشت مساجد را مى‏پردازند تمایلى ندارند که در زمان بهره‏بردارى، نهادهاى دولتى و ... در مدیریت و اداره آن و چگونگى انتخاب ائمه جماعات و فعالیت و اجراى برنامه‏هایش دخالت نماید، زیرا دخالت دولت موجب کم‏میلى و عدم‏رغبت در ساخت و تجهیز مساجد مى‏شود.

2 . عده‏اى که موافق حضور دولت هستند، اعتقاد دارند مساجد با توجّه به گستردگى و وسعتى که در سطح کشور دارند، با توجّه به شرایط معیشتى و وضع اقتصادى موجود، در توان مردم نیست که بتوانند این حجم عظیم را ساخت و تجهیز و بازسازى نمایند؛ به همین خاطر ضرورى است دولت به کمک مساجد بشتابد.

به اعتقاد این گروه، مردمى اداره شدن مساجد، یعنى همه چیز مساجد یله و رها باشد، که در آن صورت، دولت نباید هیچ گونه کمکى به این پایگاه‏هاى معنویت و انسان‏سازى بنماید.

به نظر مى‏رسد این دیدگاه اخیر نگرشى درست و عمیق به مقوله مسجد نیست. مگر دفاع مقدس ما مردمى نبود، آیا دولت نقشى در آن نداشت؟ مگر کشاورزى ما که مورد حمایت دولت است، مردمى نیست؟

همین دیدگاه سبب شده تا برخى شرکت‏هاى دولتى با مساجد، معامله تجارتى کرده و پول آب و برق آن را هم به قیمت تجارى محاسبه کنند. شاید جمع آورى کمک‏هاى نقدى روزانه در مساجد، آنها را به یاد تجارتخانه انداخته است؟!؟!

با عنایت به دو نظریه فوق، آن چه که در این میان بیش از همه لازم و ضرورى به نظر مى‏رسد، تعیین حدود و ثغور دخالت دولت در مساجد است. دولت نباید در حوزه مدیریت مسجد وارد شود و مدیریت و اداره مسجد باید به عهده خود مردم و از طریق مدیریت نمایندگان آنها که در هیئت امناى مسجد، تجلّى پیدا مى‏کنند، باشد.

دولت باید از طریق پشتیبانى غیر مستقیم در این حوزه وارد شود؛ دولت به جاى کمک مستقیم که بحث دخالت را تداعى مى‏کند، مى‏تواند از طریق تقبّل بعضى از هزینه‏هاى جارى مسجد، به طور غیر مستقیم، کمک و پشتیبانى لازم را از مساجد به عمل آورد، مثلاً در خصوص دریافت پول آب، برق، گاز و ... با پرداخت وجه به شرکت‏هاى خدماتى مورد نظر، امکان فراغ بیشتر براى پرداختن به دیگر امور مسجد توسط هیئت امنا و مدیران آن را فراهم سازد یا طى یک بخشنامه رسمى با بخشودگى کامل، این معضل را حل کند یا از طریق شهردارى‏ها که بخشى از بودجه آنها توسط دولت تأمین مى‏گردد، مساجد را همانند مکان‏هاى دیگر عمومى مثل بوستان‏ها، فرهنگسراها، ترمینالها و ... در نظر گرفته، با گماردن افرادى خدماتى نسبت به نظافت و بهداشت آنها حداقل براى مساجد خیلى فعال همت گمارد.

با توجّه به این که یکى از معضلات کنونى مساجد، عدم رسیدگى جدى به بهداشت و نظافت آن مى‏باشد، این اقدام مى‏تواند گامى مهم در راستاى افزایش انگیزه حضور اقشار جامعه در مساجد باشد.

از دیگر زمینه‏هاى دخالت غیر مستقیم دولت، ساماندهى و تفکیک وظایف نهادها و دستگاه‏هاى درگیر در امر مساجد مى‏باشد که از این راه‏ها مى‏توان ضمن تعیین کانال مشخص کمک‏هاى بلاعوض، از تعدد ورودى‏ها به مساجد جلوگیرى به عمل آورد.

از وظایف مسلّم دولت است که اعتبارهایى خاص جهت برنامه‏هاى زیربنایى و ساخت و ساز آموزش نیروى انسانى و امکانات و تسهیلات لازم براى شهروندان متدین و دین باور فراهم آورد؛ این امر و نیز چگونگى انجام این امر نیاز به ساز و کار مناسب و مدون شده دارد که فرصت پرداختن به آن در این بحث نیست.

تذکّر این نکته لازم است که نوع کمک به مساجد باید از طریق نمایندگان واقعى مسجد باشد، به طورى که شائبه دولتى بودن را در اذهان به وجود نیاورد.

3 . تعدد مراکز دخیل در امر مسجد

وجود بیش از ده نهاد و سازمان دینى که به صورت پراکنده و منفک از هم و بدون هیچ هماهنگى در امر مسجد فعال مى‏باشند و این سازمانها متأسفانه بدون داشتن منابع مالى غنى و نیز پشتوانه‏هاى پژوهشى و تحقیقى کاملاً علمى و شیوه‏هاى اجرایى کارآمد که قدرت جذب جوانان و نوجوانان را در حد انتظار داشته باشند، موجب شده است که نه تنها قدمهایى اساسى و مثبت در جهت ارتقاء جایگاه مسجد برداشته نشود، بلکه کاملاً با تداخل برنامه‏هاى غیر هماهنگ و تشابه فعالیتها، اسباب دل‏زدگى مردم را به وجود آورده‏اند.

4 . عدم ساماندهى مناسب منابع نیروى انسانى مساجد

امام جماعت به عنوان نفر اول مسجد، از جایگاه ویژه‏اى برخوردار است و حضور او موجب روشنایى محفل مسجد و گرما بخشیدن به حضور دیگر اقشار جامعه مى‏شود.

متأسفانه در حال حاضر بیش از نیمى از مساجد کشور، فاقد امام جماعت مى‏باشند. این معضل موجب شده است که با عدم حضور یک نفر روحانى، مسجد کم رونق و از جمعیت خالى شود؛ زیرا یکى از مهم‏ترین دلایل حضور مردم در مسجد، اقامه نماز جماعت مى‏باشد. وقتى امامى نیست، جماعتى نیز نخواهد بود، تا مردم به وى اقتدا کنند!

عدم توزیع و آمایش صحیح ائمه جماعات از دیگر معضلات در این زمینه مى‏باشد. در یک مسجد، امام جماعت با تعداد حداکثر 5 تا 10 نفر نماز اقامه مى‏کند، در حالى که در محله‏هاى پر جمعیت دیگر در صورت حضور آن امام جماعت در آن جا تعداد مأمومین، بر 100 نفر نیز بالغ خواهد شد.[1]

مهم‏ترین بحث در ساماندهى منابع نیروى انسانى توجّه به وضعیت شغلى و معیشتى نیروى انسانى مساجد بویژه ائمه جماعات و خادمان مساجد، به‏خصوص وضعیت بیمه آنان است زیرا نسبت به دیگر افراد، در مسجد، حضور بیشترى دارند.

نبود شرح وظایف مشخص و تعیین حدود و مسئولیت منابع انسانى از دیگر مسایل و مشکلات در این زمینه مى‏باشد.

یکى دیگر از موضوعات ساماندهى مساجد، توجّه جدّى به بحث آموزش نیروهاى انسانى؛ ائمه جماعات، خادمان، مدیران، و هیئت امنا مى‏باشد. در این راستا باید ضمن به روز کردن اطلاعات و دانش این افراد، زمنیه بهره‏ورى و استفاده مطلوب‏تر از آنان را در سطح مساجد فراهم نماییم.

بحث ساماندهى منابع نیروى انسانى از مهم‏ترین مباحثى است که ضرورى است مورد عنایت جدى قرار گیرد. هدف ساماندهى، نظم بخشیدن به امور و استفاده مطلوب از امکانات موجود با نظارت مستمر و دائم به نحوه عملکرد و وظایف مى‏باشد. عدم ساماندهى موجب تشتت در آرا و تصمیم گیرى نادرست درخصوص فعالیت‏هاى مسجد و استقرار نامناسب نیروها در جایگاه‏هاى اصلى مى‏باشد.

با ساماندهى مساجد مى‏توانیم استفاده لازم رااز نیروهاى مسجدى ببریم. با ترغیب و تشویق، زمینه لازم را فراهم نماییم تا این عزیزان با تلاش مضاعف و دلگرمى بیشتر، امور محوله را به نحو احسن به انجام رسانند. مهم‏ترین منابع نیروى انسانى در مساجد که به ترتیب اولویت باید ساماندهى شوند عبارتند از:

الف) امامان جماعت مسجد: شکل‏دهى به وضعیت شغلى و معیشتى، بیمه، ارتقاى سطح آگاهى‏ها از طریق آموزش مستقیم و غیر مستقیم و... .

ب) خادمان مسجد: نحوه استقرار آنان در مساجد، بیمه، حق الزحمه، آموزش، بهداشت، کارت سلامتى و...  .

ج) هیئت امناى مسجد: نحوه انتخاب، مدت مسئولیت، وظایف و... .

د) مدیریت مسجد: چگونگى انتخاب، حدود و توانایى انجام کارها، تعیین جایگاه آن در مسجد و... .

ه: ساماندهى رابطین فعّال فرهنگى مساجد.

مهم‏ترین کارهایى که مى‏توان در ساماندهى مساجد انجام داد، به قرار زیر مى‏باشند:

1 . ساماندهى ائمه جماعات مسجد.

الف: با عنایت به آن که وظیفه امام جماعت، تنها اقامه نماز جماعت نیست، بلکه رسیدگى به امور نمازگزاران، برگزارى جلسات، کلاسهاى آموزشى و دیگر امور مربوط به مساجد نیز مى‏باشد، مشکل روحانیونى که به دلیل کهولت سن و ناراحتى، قادر به انجام وظیفه سنگین هدایت مسجد نیستند، را با گماردن یک طلبه جوان در کنار ایشان که کارهاى فرهنگى و برنامه‏ریزى و ... را انجام دهد، مى‏توان حل نمود.

ب: برنامه ریزى جهت انتخاب امام جماعت براى کلیه مساجد غیر فعال یا نیمه فعال کشور.

2 . به کارگیرى خادمان تمام‏وقت براى کلیه مساجد فعال و تأمین حداقل هزینه‏هاى زندگى این عزیزان و جذب خادمان افتخارى براى خدمت‏گزارى در مساجد؛

سعى گردد خادمانى به کار گرفته شوند که از حسن برخورد و معاشرت نیکو با مراجعان به ویژه جوانان و نوجوانان برخوردار باشند.

استفاده از افراد پیر و عصبى از مشکلاتى است که بعضى از مساجد با آنان مواجه مى‏باشند. در صورت تهیه ساز و کار مناسب در زمینه معیشت خادمان، جوانان علاقمند زیادى وجود دارند که مى‏توان آنها را جهت این امر جذب نمود.

3 . تعیین شرح وظایف یکسان براى کلیه نیروهاى فعال مساجد همچون هیئت امنا، مدیر، خادمان و... در کشور.

این امر ضمن تقسیم نمودن کارها، موجب خواهد شد حدود و شرح دقیق وظایف هر یک به روشنى تعیین که با عمل نمودن به آن، بهره‏ورى و راندمان کار افزایش یابد.

4 . تعیین مدیر مسجد که وظیفه اجرایى کلیّه امور مسجد را به عهده داشته، در کنار هیئت امنا و امام جماعت مسجد که نقش مشورتى و راهگشایى دارند، و تبیین جایگاه آن لازم و ضرورى است.

5 . اتخاذ ساز و کار مناسب جهت چگونگى انتخاب و نوع مسئولیت و نحوه فعالیت هیئت امناى مساجد کشور.

انجام این مهم مى‏تواند بخشى از خلا موجود را که هیئت امنا مسجد با آن درگیر مى‏باشند، را رفع نماید.

5 . عدم اجراى برنامه‏هاى تبلیغى و فرهنگى مناسب و عدم فرهنگ‏سازى و اطلاع‏رسانى
صحیح در مورد مساجد

یکى از افتخارات مسلمانان در ادوار گذشته، توجّه جدى به ساخت، تعمیر، مرمّت و تجهیز و زیبایى و ظرافت مساجد بوده است. این امر بدون هیچ تحکّم و اجبار، بلکه با عشق و علاقه از روى اعتقادات و آموزه‏هاى دینى صورت مى‏گرفته است.

امروزه متأسفانه على رغم کمک‏هاى فراوان مردمى و مشارکت آنان در انجام این مهم، باز آن چنان که انتظار مى‏رود و شایسته و بایسته است توجّه و اهتمام جدى به مساجد صورت نمى‏گیرد.

اگر زمینه‏سازى لازم در افکار و اذهان جامعه، به ویژه براى قشر متمولین و خیّرین صورت پذیرد و کمک مستمر و دایمى به مساجد چه قبل از ساخت و چه بعد از ساخت و در اجراى برنامه‏ها و فعالیت‏هاى روزانه نهادینه شود و ثواب و اجر و پاداشى که در این خصوص از سوى خداى متعالى در نظر گرفته شده براى آبادکنندگان مساجد تببین شود، البته با استناد به آیات و روایات به خصوص آیه شریفه «اِنَّما یَعْمُر مَساجِدَ اللّهِ ....» شاهد افزایش کمکهاى مردمى خواهیم بود.

6 . اجراى نامناسب و غیرکاربردى پروژه‏هاى تحقیقاتى و پژوهشى

هر چند اعتباراتى که در زمینه مطالعات و پژوهشها در راستاى اعتلاى مساجد در نظر گرفته شده، بسیار اندک و جزیى مى‏باشد، ولى استفاده از همین مبالغ اندک پژوهشى نیز به صورت مناسب و اصولى نمى‏باشد و این امر موجب شده است تا ده‏ها پروژه انجام شده در سطح کشور به دلیل عدم جوابگویى به مطالبات و نیازهاى واقعى، در کنج قفسه‏ها و اتاقهاى بایگانى، خاک‏اندود شود.

مهم‏ترین دلایل در این خصوص عبارتند از:

1 . عدم استفاده از محققان و کارشناسان برجسته در حوزه دین.

2 . عدم استفاده از پژوهشگران و مصاحبه‏گران کار آمد و کاردان که حداقل صلاحیت‏ها و تجارب لازم را در این زمینه داشته باشند، و استفاده از دانشجویان و افراد کم‏اطلاع به جهت کاهش هزینه در اجراى پروژه و افزایش در آمد حاصله.

3 . نفوذ انگیزه‏هاى مادى در طراحى و اجراى پروژه‏هاى کلان.

4 . عدم تعمق‏بخشى و عمیق‏نگرى به پژوهشها و تحقیقات اجرایى در حوزه دین.

5 . غالب بودن نگاه سطحى و آنى در هر چه سریعتر تمام کردن پروژه‏ها براى دستیابى به منابع مالى قراردادها.

6 . عدم برخوردارى از نگاه آسیب شناسانه در برخورد با معضلات و مشکلات موجود.

7 . غیر علمى و کاربردى بودن غالب پروژه‏هاى انجام شده.

7 . عدم استفاده از تجهیزات فرهنگى، هنرى، رایانه‏اى و نرم‏افزارى روز

با وجود گسترش روزافزون تکنولوژى اطلاعات در جامعه جهانى و بسط و گسترش این پدیده، ما نتوانسته‏ایم یکى از کارکردهاى مهم مساجد را از گذشته‏هاى دور که اطلاع‏رسانى بوده است،[2] بازسازى و بازیابى کنیم.

ایجاد سازگارى مناسب جهت احیاى این کارکرد مهم مى‏تواند زمینه‏ساز اطلاع سانى دقیق از برنامه‏ها و فعالیت‏هاى دینى در ارتباط و تعامل بین مساجد کشور باشد.

اگرچه درحال حاضر طرح‏تجهیز هزار مسجد از مساجد کشور به رایانه و اینترنت، در حال انجام است، ولى با توجّه به گستردگى مساجد تسریع و بسط طرح‏هاى مشابه و حتى کامل‏تر از آن لازم مى‏باشد.

با توجّه به این که یکى از وظایف مساجد، تبلیغ و اطلاع‏رسانى امور دینى مى‏باشد، استفاده از تجهیزات نوین و فن‏آورى روز جهت کاربردى کردن این مهم ضرورى به نظر مى‏رسد.

8 . عدم‏تقویت و غنى سازى کتابخانه‏هاى مساجد کشور

یکى از راه‏هاى جذب اقشار تحصیل‏کرده و با سواد جامعه به سمت مساجد، غنى‏سازى کتابخانه‏هاى مساجد با کتب تازه نشر یافته و متنوع مى‏باشد.

تنوّع در انتخاب کتاب، زمینه‏ساز جذب افراد با تنوع آرا و نظرات مى‏شود.
متأسفانه در حال حاضر تنها زیر 5 درصد از مساجد کشور، داراى کتابخانه مى‏باشند و حدود 95 درصد مساجد فاقد آن مى‏باشند و همین تعداد اندک 5 درصد نیز از داشتن کتابهاى جدید و متنّوع خالى مى‏باشند.

اکثر کتاب‏هاى موجود در مساجد، قدیمى، مستعمل و پاره و غیر جذّاب و غیرجوان‏پسند هستند، در حالى که اگر به صدر اسلام توجّه نماییم، درمى‏یابیم که کتابخانه‏ها، ابتدا در مسجد شکل یافت و اولین کتابى که به کتابخانه مساجد وارد شد، قرآن کریم بوده است.

تهیّه جزوات کنکور دانشگاهى که از تنوع خاصى نیز برخوردار است، موجب حضور جوانان داوطلب کنکور و دبیرستانى مى‏شود که در واقع این کتابخانهّ نقش ارتباطى بین جامعه و مسجد را ایفا خواهد نمود.

9 . نبود امکانات مناسب فرهنگى، رفاهى، تأسیساتى و...

از تعداد قریب به هفتاد هزار مسجد کشور تنها تعداد اندکى و تقریبا 3% داراى امکانات فوق مى‏باشند. اکثریت قریب به اتفاق مساجد تنها داراى یک شبستان کوچک و سیستم نظافت و آبدارخانه مى‏باشند.

اگر نگاهى به آمار مراجعان به مساجدى که داراى امکانات فرهنگى، کتابخانه، سالن مطالعه، کانون فرهنگى و پارکینگ و سالن جلسات و کلاسهاى آموزشى و ... و دیگر مساجدى که فاقد آن باشند بیاندازیم، در خواهیم یافت که به طور قطع و یقین، مساجد فاقد امکانات، از استقبال کمترى برخوردار مى‏باشند و به همین دلیل شایسته است در طراحى جدید براى ساخت مساجد، امکانات جنبى مد نظر قرار گیرد.

10 . ساخت مراکز متعدد فرهنگى هنرى به‏جاى تقویت و گسترش فضاى فرهنگى و هنرى مساجد

اگر نگاهى به عملکرد مسجد در صدر اسلام بیاندازیم، درمى‏بابیم که پیامبر گرامى اسلامى«صلى‏الله‏علیه‏و‏آله»، مسجد را محور بسیارى از کارهاى تبلیغى، فرهنگى، آموزشى، قضایى و... قرار داده بود. این اقدام به دلیل بیان اهمیت و نشان دادن جایگاه مسجد در بین مسلمانان بوده است. پیامبر«صلى‏الله‏علیه‏و‏آله»، مسجد را تنها به عنوان پدیده جغرافیایى و مکانى نمى‏نگریست، بلکه اندیشه‏اى بسیار فراتر و بالاتر به آن داشت.

در حال حاضر توسط نهادها و دستگاه‏هاى اجرایى، مراکز متعددى از پایگاه‏هاى فرهنگى و دینى در سطح کشور راه‏اندازى شده است که توجّه بسیارى از جوانان را به خود جلب نموده است. نمونه بارز آن فرهنگسراها، مجتمع‏هاى فرهنگى و هنرى و... است.

این مراکز به جاى آن که در حواشى و فضاى جنبى مساجد خلاصه شوند و وابسته به آن باشند یا در دل مساجد تعبیه و ساخته شوند، مساجد در داخل این اماکن، تعبیه و استقرار یافته است. بدین جهت این مراکز را رقیبى براى مسجد نموده است!!!

این مراکز با توجّه به امکانات و اعتبارات و نیروهاى انسانى آموزش دیده‏اى که دارند به راحتى جاى مساجد را گرفته‏اند.

در گذشته مراکز فرهنگى و آموزشى مثل کتابخانه، مدرسه، مکتب خانه، دانشگاه و... اول در مسجد شکل گرفته و ساماندهى مى‏شد. به محض این که مسجد بنا به دلایلى چون افزایش جمعیت و بیشتر شدن متقاضیان گنجایش آن را نیافت، در کنار مسجد به طور مستقل این مراکز فرهنگى و آموزشى ایجاد شد. در واقع مسجد پیش‏قراول و پیشتاز در تأسیس و راه اندازى مراکز فرهنگى و هنرى جدید بوده است و تمامى این مراکز مکمّل و اجزا و عناصر وابسته به مسجد محسوب مى‏شدند، نه این که مثل مراکز فرهنگى فعلى، مساجد وابسته به آن باشد.

11 . عدم استفاده از ابزار و زبان هنر در برنامه‏هاى اجرایى

اگر نگاهى به سیر تطور و شکل‏گیرى مساجد بیاندازیم، مشاهده خواهیم کرد، هنر با مسجد توأم و عجین بوده است.

بسیارى از قالب‏هاى هنرى همچون خط، خوشنویسى، تذهیب، نقاشى، معمارى و... در مسجد شکل و نمو یافته است و مهم‏ترین آثار هنرى ادوار گذشته که بیانگر تاریخ و تمدن و فرهنگ اقوام و ملل گذشته است، در مسجد به وجود آمده است.

استفاده از هنر باعث لطیف‏تر و جذاب‏تر شدن آموزه‏هاى دینى خواهد شد و عمق بخشى به مبانى دینى و اعتقادى از طریق هنر امکان‏پذیر مى‏باشد.

على رغم اذعان و اعتقاد به این مهم در حال حاضر کمتر از مقوله هنر در برنامه‏ها و فعالیت‏هاى تدارک دیده شده، براى مساجد استفاده مى‏شود و یکى از عوامل گریز از فعالیت‏ها و برنامه‏هاى مساجد را در بین قشر جوان و نوجوان، عدم استفاده از فن هنر، چه در خطابه و وعظ، طراحى، نقاشى، خوشنویسى و .... مى‏توان دانست.

به فرمایش مقام معظم رهبرى: «هیچ تفکرى در تاریخ ثبت نخواهد شد مگر آن که با هنر آمیخته شود».

بر این اساس تنها راه پایانى آموزه‏هاى دینى و تعمیق افکار و اندیشه‏هاى معرفتى، در هم آمیختن آن با فعالیت‏هاى هنرى مى‏باشد.

12 . عدم وجود یک مرکز قوى پژوهشى و تحقیقاتى ویژه مساجد

بزرگترین و گسترده‏ترین پایگاه فرهنگى و دینى در گستره کشور اسلامى ما مساجد مى‏باشند و هر روزه شاهد برگزارى هزاران همایش معنوى و روحانى با حضور نماز گزاران در این اماکن مقدس مى‏باشیم.

از طرف دیگر بستر و زیر بناى انجام فعالیت‏هاى دینى و تبلیغى نیز همین مساجد مى‏باشند. حضور میلیون‏ها نفر از اقشار جامعه جهت اعمال عبادى، سیاسى و... که داراى آرا و افکار و اندیشه‏هاى متفاوت و متنوع مى‏باشند (ولى در کلمه توحید و یگانگى خداوند اشتراک نظر دارند)، چنین اقتضا مى‏کند که یک مرکز غنى و قوى از اندیشمندان و فرهیختگان و پژوهشگران گرد هم آیند تا ضمن ملحوظ داشتن آرا و افکار مختلف و توجّه به اقشار مختلف صنفى و شغلى و نیز در نظر گرفتن تحصیلات و... برنامه‏هاى هدفمند و فراگیر و جامع الاطراف براى مساجد طراحى و برنامه‏ریزى نمایند.

این پژوهشکده وظیفه تولید، ارزیابى فعالیت‏ها و ارایه راه‏کارهاى عملى و اجرایى جهت هر چه با شکوه‏تر کردن برنامه‏هاى مساجد را بر عهده خواهد داشت.

13 . عدم وجود گروه کارشناسى قوى و کاردان جهت بازآفرینى نقش‏ها و کارکردهاى مساجد و به روز کردن آن

همچنان که ذکر شد، مسجد در ادوار گذشته به خصوص عصر حضرت رسول اکرم«صلى‏الله‏علیه‏و‏آله» على رغم عدم گستردگى دانش و تکنولوژى و عدم پیوستگى ارتباطات و محدود بودن رفت و آمدهاى بین المللى به دلیل نبود وسایل نقلیه ماشینى و استفاده از حیوانات، دامنه فعالیت و کارکرد و نقشى که داشته، بسیار فراگیرتر و بیشتر از عصر حاضر بوده است. (کارکردهاى عبادى، تبلیغى، فرهنگى و هنرى، سیاسى، اجتماعى، اقتصادى، اخلاقى، ارزشى، تربیتى، علمى، آموزشى، گفتمان و مشاوره، قضایى، بهداشتى، درمانى، نظامى، حکومتى و...).

با مطالعه در سیر نقش‏آفرینى مسجد در گذشته روشن مى‏شود، در هر دوره‏اى که به مساجد توجّه و عنایت ویژه‏اى شده، نقش‏ها و کارکردهاى آن ضمن به روز شدن ارتقا یافته و هر دوره‏اى که توجّه کمترى به آن صورت گرفته است، شاهد کاهش نقش‏ها بوده‏ایم.

در حال حاضر با وجود هم‏سویى اعتقادات دینى عامه مردم با نظام و نیز گستردگى و پیشرفت روز افزون در تمام زمینه‏هاى حیات بشرى در بسیارى از این کارکردها از توان مساجد استفاده نمى‏شود.

بنا براین، بسیار ضرورى است که گروهى از کارشناسان قوى و مجرب جهت بازشناسى و بازآفرینى کارکردهاى مساجد و به روز کردن آنها اقدام نمایند.

اگر ما بتوانیم دوباره بسیارى از این کارکردها را در مساجد احیا کنیم مى‏توانیم شاهد افزایش روز افزون و گسترده توجّه اقشار جامعه به مساجد و فراگیرتر شدن برنامه‏هاى مساجد در کشور خود باشیم.

14 . نبود اطلاعات جامع از وضعیت مساجد کشور

یکى از لوازم ضرورى در برنامه‏ریزى زیربنایى و اصولى جهت شناخت دقیق وضعیت نیروى انسانى و امکانات مساجد کشور، داشتن اطلاعات جامع و کامل از آن مى‏باشد.

از این رو باید ضمن تهیه شناسنامه کامل از کل مساجد کشور، تمامى محورهایى را که در هر برنامه‏ریزى در اولویت قرار دارد، شناسایى کنیم. قبل از انجام هر نیازسنجى، باید به امکان سنجى پرداخت. آن‏گاه در صورت کمى و کاستى در امکانات موجود، بر اساس نیازهاى ضرورى به تهیه امکانات و طرح‏ها پرداخت.

تشکیل بانک اطلاعات مساجد، این امکان را به ما مى‏دهد تا امکان‏سنجى دقیقى از مساجد کشور داشته باشیم.

اگر اطلاعات جامعى از پراکندگى مساجد در تمامى شهرها و روستاهاى کشور وجود داشت، امروز ما شاهد عدم استقرار حتى یک مسجد در منطقه وسیعى در شهرهاى بزرگ مثل تهران و... و در یک منطقه دیگر مسجد به تعداد بیشتر از نیاز نبودیم.

شناسایى، جمع‏آورى و تنظیم آمار دقیق و اطلاعات مربوط به مساجد موجب خواهد شد ضمن بهره‏گیرى از تکنولوژى و ابزار نوین روز جهت برنامه‏ریزى فعالیت‏هاى هدفمند، بسترهاى لازم را جهت توسعه و بسط مساجد فراهم آوریم.

ضرورى‏ترین و بدیهى‏ترین کار در این ارتباط، جمع‏آورى و پردازش داده‏هاى مربوط به وضعیت کنونى مساجد کشور مى‏باشد. متأسفانه در حال حاضر به دلیل فقدان چنین بانکى، تصمیم‏گیرى و برنامه‏ریزى با هدف استفاده بهینه از امکانات مربوطه در مساجد در تمامى حوزه‏هاى فرهنگى و هنرى، تبلیغى، مذهبى، هنرى، اجتماعى و... دچارمشکل‏شده‏است واین‏امر موجب‏کاهش بهره‏گیرى از این مکان مقدس شده است.

15 . عدم تشکیل و راه‏اندازى یک نهاد مدنى کار آمد و فراگیر از نیروهاى مساجد

مى‏دانیم که مسجد یک نهاد غیر دولتى است و توسط مردم مدیریت و اداره مى‏شود. با این وجود، نهاد مساجد به این گستردگى، فاقد انسجام و تشکل خاصِ مرکزى جهت سازماندهى و ساماندهى مساجد مى‏باشد تا از طریق آن نظم و انضباط بر فعالیت‏ها و برنامه‏هاى مساجد سراسر کشور حاکم شود.

با کمال تأسف امروز ما شاهد پراکندگى و تشتت آرا و عدم انسجام در اجراى برنامه‏هاى متنوع مساجد مى‏باشیم.

تأسیس نهاد مرکزى مساجد مى‏تواند کانال ورودى دیگر نهادهاى ذیربط دولتى و غیر دولتى بوده و از طریق این تشکل، ارتباط لازم صورت پذیرد. در صورت راه‏اندازى و تشکیل نهاد مرکزى مردمى مساجد انتظار مى‏رود که کارها از نظم و عمق‏نگرى بیشترى برخوردار گردد. حضرت على«علیه‏السلام» مى‏فرماید: «اُوصیکُما وَ جَمیعَ ولَدى بِتَقْوَى اللّهِ وَ نَظْمِ اَمْرِکُمْ...».[3] مى‏بینیم که حضرت در کنار توصیه به تقوى الهى که پیش درآمد و از ضروریات کار افراد مسجد مى‏باشد، نظم بخشیدن به امور را سفارش مى‏کند.

16 . عدم تغذیه فکرى منابع نیروى انسانى

یکى از چالش‏هاى جدى که مساجد با آن مواجه مى‏باشند، عدم توجّه جدى و نپرداختن به مقوله تغذیه و تقویت فکرى نیروهاى انسانى مساجد مى‏باشد.

این کم‏توجهى موجب شده است تا بسیارى از ائمه جماعات مساجد که در درجه اول منابع نیروى انسانى مساجد محسوب مى‏شوند، کاملاً در جریان مسایل روز جامعه نبوده و اطلاعات و اخبار و دانش ایشان بروز نباشد. همین مشکل در خصوص دیگر نیروهاى انسانى مساجد نیز کاملاً مشهود است.

به هر میزان ارتقاى سطح آگاهى‏هاى منابع انسانى مساجد را فراهم نماییم، مساجد از توان پاسخگویى بالاترى نسبت به سؤالات مطروحه اقشار مختلف جامعه به خصوص نسل جوان برخوردار خواهند بود. این امر زمینه‏ساز حضور گسترده‏تر و استقبال بیشتر جامعه به سمت مساجد خواهد شد.

مهم‏ترین جنبه‏هاى آموزشى جهت منابع نیروى انسانى مساجد که مورد نیاز و لازم مى‏باشد را مى‏توان در موارد مشروحه ذیل بر شمرد:

1 . ائمه جماعات:

الف) غیر مستقیم: ارسال جزوات آموزشى، دروس حوزوى، گزیده اخبار و رویدادهاى سیاسى روز همراه با تحلیل و تجزیه جامع، مجلات تخصصى فرهنگى دینى، و... کتاب‏هاى مؤثر و مفید تازه نشر یافته، آموزش روش‏هاى علمى استنباط احکام و فقه، متون و کتاب‏هاى روانشناسى و رفتارشناسى و تربیتى.

ب) مستقیم: برگزارى دوره‏هاى آموزشى کوتاه‏مدت و بلندمدت تخصصى با حضور اساتید و مدرسان مجرب حوزه و دانشگاه.

2 . هیئت امنا:

ارسال جزوات و متون آموزشى و تخصصى ویژه هیئت امنا با هدف جهت‏دهى و ارایه راه‏کارهاى عملى و برنامه‏هاى نوین قابل اجرا با هدف بهبودبخشى مناسبات و تعاملات موجود در بین آنها.

3 . مدیر مسجد:

الف) آموزش غیر مستقیم: ارسال مجلات و متون و کتاب ویژه مدیریت فرهنگى و تبلیغى و ارایه برنامه‏ها و راه‏کارهاى جدید قابل بهره‏بردارى و اجرا در مساجد. (سعى گردد جزوه آموزشى بیشتر در مباحث مدیریت و تبلیغ و فرهنگ باشد).

ب) آموزش مستقیم: برگزارى دوره‏هاى آموزشى کوتاه‏مدت و بلندمدت با هدف ارتقاى سطح دانش مدیریتى و فرهنگى و تبلیغى با حضور اساتید مجرب و کاردان دانشگاه و حوزه.

4 . خدام:

با عنایت به این که بیشتر خدام مساجد از سطح سواد پایینى برخوردار مى‏باشند، برگزارى آموزش‏هاى حضورى و عملى به ویژه در زمینه بهداشت، برگزارى کلاس‏هاى اخلاق، رفتارشناسى و تربیتى از سوى مدرسان روانشناسى و اخلاق ضرورى است، زیرا خادمان نسبت به همه نیروهاى انسانى مساجد، بیشترین حضور را در مساجد دارند و به همین لحاظ بیشترین تماس با مردم از سوى آنها انجام مى‏گیرد. به همین دلیل برگزارى کلاس مردم‏دارى و برخورد صحیح و جذاب با جوانان و نوجوانان لازم به نظر مى‏رسد.

بر طبق یافته‏ها و تحقیقات به عمل آمده در خصوص علّت عدم استقبال نوجوانان از مساجد، در صدى از این رویگردانى به برخورد نامناسب خدام بر مى‏گردد، به همین جهت لازم است با آموزش‏هاى ویژه و کاربردى این معضل نیز رفع گردد.