به نظر مى‏رسد مهمترین عامل قوت مساجد، گستردگى فعالیت‏هاى آنهاست مساجدى موفق هستند و مى‏توانند تعالیم و فرهنگ دینى و انقلابى را ترویج دهند که در زمینه‏هاى مختلف فعالیت کنند و هر کدام از افراد جامعه را در رده‏هاى سنى و شخصیتى مختلف به نحوى به مسجد مربوط کنند و به این ترتیب زمینه رونق و شکوفایى مسجد ایجاد مى‏شود و افراد مسجدى افزایش پیدا مى‏کنند. نگارنده در ادامه مقاله انواع فعالیت‏هاى مسجد را در زمینه‏هاى مختلف بررسى کرده است.

مقدمه

مسجدیکى‏ازمهم‏ترین‏پایگاه‏هاى‏دینى‏است‏که در عرصه‏هاى مختلف اجتماعى، فرهنگى و اقتصادى نقش دارد؛ لذا ضعف و قوت مسجد بر مسایل مختلف جامعه اثر مى‏گذارد.

به ویژه در شرایط فعلى که دشمنان انقلاب اسلامى مى‏کوشند تا ماهیت و ارزش‏هاى انقلاب را تضعیف کنند، مساجد به عنوان پایگاه ترویج و تعمیق تفکر اسلامى و انقلابى از اهمیت ویژه‏اى برخوردارند و ضعف و قوت آنها در آینده انقلاب مؤثر است.

مقاله‏اى که پیش رو دارید معیارها و مولفه‏هاى ضعف یا قوت مساجد را با توجّه به شرایط و نیازهاى فعلى جامعه بررسى مى‏کند و در انتها به ویژگى‏هاى مسجد نمونه اشارت مى‏نماید. البته با توجّه به گوناگونى فرهنگ‏ها و موقعیت اجتماعى و اقتصادى، وضعیت مساجد در تمام نقاط کشور یکسان نیست. مثلا بررسى‏ها نشان مى‏دهد که اقامه نماز جماعت در مساجد در شهرستان‏ها به مراتب بیش از تهران رواج دارد.[1]

نقاط قوت مساجد

عوامل و مولفه‏هاى قوت مساجد به شرح ذیل است:

1 . وسعت و گستردگى فعالیت‏ها

به نظر مى‏رسد مهم‏ترین عامل قوت مساجد، گستردگى فعالیت‏هاى آنهاست. مساجدى موفق هستند و مى‏توانند تعالیم و فرهنگ دینى و انقلابى را ترویج دهند که در زمینه‏هاى مختلف فعالیت کنند و هر کدام از افراد جامعه را در رده‏هاى سنى و شخصیتى مختلف به نحوى به مسجد مربوط کنند. به این ترتیب زمینه رونق و شکوفایى مسجد فراهم شده، افراد مسجدى افزایش پیدا مى‏کنند.

1 / 1 ـ عبادى:

مسجد ابعاد گوناگوى دارد که بعد عبادى آن مهم‏ترین است. مسجد به‏عنوان مکانى براى عبادت در تقویت جنبه‏هاى عبادى جامعه اسلام مؤثر است. از این رو یکى از مهم‏ترین فعالیت‏هاى مسجد که در تقویت مسجد بسیار کار آمد است، فعالیت‏هاى عبادى به شرح ذیل است:

الف) نماز جماعت:

نماز از مهم‏ترین عبادات است که قبول شدن سایر اعمال به قبول آن بستگى دارد و با ارزش‏ترین آن در شکل نماز جماعت ظهور دارد.

برگزارى نماز جماعت و پخش اذان، حداقل در دو نوبت ظهر و عصر و مغرب و عشاء از بارزترین فعالیت‏هاى مسجد است که در تقویت آن و افزایش افراد مسجدى بسیار مؤثر است. به این ترتیب بر پویایى مسجد افزوده مى‏شود.

ب) نیایش:

نیاش و نجواى با خداوند یکى از مهم‏ترین جنبه‏هاى شخصیتى انسان مومن‏است و مسجد به عنوان مکانى براى عبادت مى‏بایست در مورد نیایش نیز فعالیت داشته باشد. برگزارى مراسم دعاى توسل، کمیل، ندبه و سمات در طول هفته و زیارت عاشورا در محرم و دعاى عرفه در روز عرفه، علاوه بر این که روحیه نیایش را در افراد مسجدى افزایش مى‏دهد، سبب رونق مسجد و جلب افراد به مسجد مى‏شود.

البته در برگزارى مراسم نیایش، باید مسایلى از قبیل طولانى نشدن مجلس، عدم مزاحمت صوتى براى همسایگان مسجد و برگزارى نیایش با حال و هواى معنوى، مورد توجّه قرار گیرد، تا اثرات منفى ایجاد نگردد و برگزارى مراسم دعا و نیایش به نقطه ضعف مسجد تبدیل نگردد.

ج) گرامى داشتن مناسبات مذهبى:

تقویم عبادى، روزهایى را در بر دارد که گرامى داشتن آنها سبب گسترش فضایل اخلاقى و تربیت دینى مى‏شود. مسجد نیز به عنوان مکانى جهت تربیت دینى و اخلاقى، مى‏بایست مناسبت‏هاى دینى را گرامى داشته و با تعظیم شعائر الهى، از این فرصت براى بیان مفاهیم و معارف دینى استفاده نماید.

این امر نیز سبب قوت و شکوفایى مسجد شده و در جلب افراد مختلف به مسجد مؤثر است.

تولد و شهادت ائمه«علیهم‏السلام»، ماه مبارک رمضان، مبعث و اعیاد اسلامى مثل اعیاد فطر، قربان و غدیر از مناسبت‏هاى مذهبى هستند که مسجد باید با اجراى برنامه‏هاى مناسب و متعدد، آنها را گرامى بدارد.

سخنرانى دینى، بیان احکام فقهى، مدیحه‏سرایى، برگزارى جلسه قرآن نیز از فعالیت‏هاى عبادى مسجد محسوب مى‏شوند که انجام آنها در مناسبت‏هاى مذهبى در گرایش افراد جامعه به مسجد مؤثرند.

2 / 1 ـ اقتصادى:

مسجد پایگاه اجتماع مسلمانان است که ابعاد اقتصادى نیز دارد، ولى بسیارى از افراد جامعه با دیدى صرفا عبادى به مسجد مى‏نگرند و فکر مى‏کنند مسجد فقط براى نماز، نیاش و اعتکاف است و تنها افراد خشک‏مقدس و زاهدمسلکى در مسجد رفت و آمد مى‏کنند که با دنیاى روز فاصله زیادى دارند، لذا فعالیت‏هاى اقتصادى مسجد علاوه بر این که مى‏تواند این نگرش غلط و منفى را از بین ببرد، در جلب افراد مختلف جامعه به مسجد بسیار مؤثر است.

باید این حقیقت را پذیرفت که دیندارى همه افراد جامعه یکسان نیست و انگیزه‏هاى معنوى برخى از افراد جامعه در حدى عمیق و قوى نیست که به تمامى اعمال و شعائر دینى به طور کامل احترام بگذارند. از این جهت فعالیت‏هاى اقتصادى مسجد بسیار قابل توجّه است.

یکى از جنبه‏هاى اقتصادى مسجد، امکانات مادى و رفاهى آن است. مساجدى که از لحاظ اقتصادى قوى هستند و امکانات متعددى را تهیه مى‏کنند که بعضا برخى از آنها را در اختیار مردم نیز مى‏توانند قرار دهند، مساجدى موفق و قوى‏تر هستند و در جذب و تربیت دینى مردم مؤثر و موفق هستند.

امکاناتى از قبیل فرش، جانماز (سجاده)، عبا، پشتى، آب سردکن، گلدان، تابلوى نقاشى طبیعت، ظروف آشپزى، امکانات ورزشى، کولر، بخارى و امکانات صوتى از نقاط قوت مساجد محسوب مى‏شوند.

ایجاد صندوق قرض الحسنه و اعطاى وام به نیازمندان، جمع‏آورى کمک‏هاى نقدى و جنسى جهت کمک به نیازمندان و محرومان، ایجاد فروشگاه و شرکت تعاونى مصرف در مسجد از سایر فعالیت‏هاى اقتصادى است که از نقاط قوت مساجد در جامعه امروز محسوب مى‏شود.

مسجد در صورتى مى‏تواند در تمامى ابعاد اثر گذار باشد که در صحنه زندگى باشد و جزیى از زندگى مردم به حساب آید و مشخص است که مسائل اقتصادى از مهم‏ترین مسائل زندگى است.[2]

البته نباید فعالیت‏هاى اقتصادى مسجد به سمتى سوق پیدا کند که افراد جامعه فقط با انگیزه‏هاى اقتصادى به مسجد بیایند و جنبه‏هاى عبادى مسجد تضعیف گردد، بلکه برعکس باید انگیزه‏هاى اقتصادى، زمینه‏اى را فراهم آورد که افراد به تدریج در سایه تعالیم عبادى مسجد، انگیزه‏هاى الهى براى حضور آنان در مسجد افزایش یابد.

در صورتى که فعالیت‏هاى اقتصادى مسجد به خوبى هدایت شود، مى‏توان از بهره و سود آن، سایر جنبه‏هاى مسجد را تقویت نمود، به شکلى که این فعالیت‏ها، منبع درآمدى براى مسجد باشد که با سرمایه اولیه مردم ایجاد شده‏اند.

3 / 1 ـ فعالیت‏هاى فرهنگى:

مسجد علاوه بر جنبه‏هاى عبادى، از لحاظ فرهنگى نیز قابل توجّه است. با توجّه به نظام ارزشى جامعه امروز و فرهنگ نوین اجتماعى، فعالیت‏هاى فرهنگى در افکار عمومى از وجهه مناسبى برخوردار است. این فعالیت‏ها مى‏تواند به خوبى نگرش قشر تحصیل‏کرده و جوان جامعه را در مورد مسجد تغییر داده و آنها را به مسجد جذب کند.

ایجاد کانون فرهنگى، تهیّه و تنظیم مجلّه محلى، برگزارى مراسم شبى با شهداء یا شبى با قرآن، برگزارى مسابقات ورزشى و مذهبى و فرهنگى، سفرهاى زیارتى و سیاحتى، تبلیغات دینى هدفمند و جهت‏دار، تهیه پلاکارت با محتواى دینى به روش هنرى و نصب آن در مکان‏هاى مختلف و برگزارى کلاسهایى از قبیل نویسندگى، قصه‏نویسى، فیلم‏نامه‏نویسى و هنرهاى دستى، برخى از فعالیت‏هاى فرهنگى مسجد هستد که از نقاط مثبت آن محسوب مى‏شود.

4 / 1 ـ فعالیت‏هاى آموزشى:

از ابتداى ایجاد مسجد، جنبه‏هاى آموزشى آن چهره‏اى برجسته‏تر داشته است. در جهان امروز نیز آموزش یکى از مهم‏ترین مراتب فرایند توسعه و رشد اجتماعى است. با توجّه به دیدگاه‏ها و رویکرد افکار عمومى، مى‏توان گفت، یکى از نقاط قوت مساجد که در افزایش افراد مسجدى مؤثر است، گسترش فعالیت‏هاى آموزشى مسجد در کنار فعالیت‏هاى عبادى آن است. ایجاد سالن مطالعه و کتابخانه‏اى که کتب کمک آموزشى نیز ارایه مى‏کند، برگزارى کلاسهاى کمک درسى[3] برگزارى دوره‏هاى آموزشى و ورزشى، برگزارى کلاشهاى آموزش کامپیوتر و زبان خارجى، کلاس آموزش مداحى و هنرهاى سنتى مثل خطاطى از جمله فعالیت‏هاى آموزشى مسجد است که در جلب جوانان مؤثر است.

لازم به ذکر است که نیاز نیست، تمامى این کلاس‏ها در مسجد برگزار شود، بلکه مى‏توان کلاس‏هایى را که به امکانات کمترى نیاز دارد، مثل آموزش خطاطى در مسجد برگزار کرد و سایر کلاسها که به امکانات بیشترى نیاز دارند، مثل آموزش کامپیوتر، در خارج از مسجد برگزار شود، ولى برنامه‏ریزى و ثبت نام آن از طرف مسجد باشد.

در مورد فعالیت‏هاى آموزشى، ارتباط مسجد و مدرسه قابل توجّه است. معلمان و مدیران مى‏توانند برخى کلاسهاى جبرانى را که خارج از وقت آموزشى است، در مسجد محل برگزار کنند.

5 / 1 ـ فعالیت‏هاى سیاسى:

مسجد پایگاهى دینى است که در جنبه‏هاى سیاسى نیز فعالیت دارد. در صدر اسلام نیز فعالیت‏هاى مسجد در ابعاد عبادى و حتى آموزشى محدود نبود و فعالیت‏هاى سیاسى از قبیل سخنرانى، تبلیغات، اعزام مبلغ، گفتگو با گروه‏هاى گوناگون و تجهیز و آماده سازى نیرو جهت جنگ و جهاد با کفار در کارکرد مسجد وجود داشت.

امروزه اقدامات سیاسى دولت‏هاى استعمارگر جهت مبارزه با دین و مظاهر آن بسیار گسترده است به طورى که دفاع از ماهیت دین و تلاش در راه گسترش آن، بدون توجّه به فضاى سیاسى حاکم در فرهنگ‏ها و ملل گوناگون بسیار مشکل است؛ به گونه‏اى که سیاست، به شکل واضحى در حوزه دین وارد شده است و اکنون بسیارى از جریانات سیاسى، دینى است و مسجد نیز در این میان نقش خاصى بر عهده گرفته است؛ برخى از نهضت‏هاى انقلابى در سایه عدالت‏خواهى و روشنگرى مسجد علیه حکومت‏هاى ضد دینى رخ داده است.

در جامعه کنونى ما، با توجّه به طرز تفکر و افزایش سطح درک و شعور سیاسى افکار عمومى، فعالیت‏هاى سیاسى مسجد، سبب مى‏شود مردم مسجد را پایگاه دینى کارآمد و مطابق روز در نظر بگیرند و از بسیارى از شبهاتى که به سنت‏ها و مظاهر دینى اشکال مى‏گیرند، صرف نظر نمایند. به این ترتیب فعالیت‏هاى سیاسى در افزایش افراد مسجدى مؤثر است و از نقاط مثبت مسجد محسوب مى‏شود.

برخى از فعالیت‏هاى سیاسى مسجد عبارتند از: سخنرانى شخصیت‏هاى سیاسى در مسجد، تبلیغات سیاسى و دینى، سازمان‏دهى نیروها براى شرکت در فعالیت‏هاى سیاسى مثل نماز جمعه و راه‏پیمایى روز قدس و قرار دادن روزنامه در تابلو اعلانات.

2. مسایل مدیریتى

یکى از مهم‏ترین مؤلفه‏ها در تعیین نقاط ضعف و قوت مساجد، مسایل مدیریتى است. هیئت امنا و امام جماعت دو عنصر حساس و مؤثرى هستند که در مدیریت فعالیت‏هاى مسجد و ایجاد و چگونگى نگرش اهل محل نسبت به آن، نقش ویژه‏اى ایفا مى‏کنند.

امام جماعت آگاه و مدبّر که در برقرارى ارتباط با نمازگزاران و اهالى محل مهارت دارد و با مخاطب‏شناسى دقیق، به وسیله عمل، مردم را به مسجد فرا مى‏خواند، در افزایش افراد مسجدى مؤثر است.

هیئت امنا نیز با برنامه‏ریزى فعالیت‏هاى عبادى، سیاسى، آموزشى و فرهنگى و اقتصادى در جذب مردم به مسجد بسیار مؤثر است.

3 . حضور جوانان

جوانان مهم‏ترین قشر اثرگذار در آینده جامعه هستند که گرایش آنها به مسجد در تقویت هویت دینى و تربیت مذهبى نسل آینده انقلاب بسیار مؤثر است.

به عبارت دیگر، مسجد در مورد استقرار و گسترش دین و معنویت، رسالت ویژه‏اى بر دوش دارد که با جذب جوانان به خوبى مى‏تواند آن را انجام دهد. متأسفانه در حال حاضر، مسجد، در اجراى این رسالت عظیم با موانعى رو به روست که سبب شده در برخى موارد به جز چند پیرمرد، فردى در مسجد حضور نداشته باشد: جو خاص فرهنگى، بینش ارتجاع‏گونه افکار عمومى به مقدسات و نمادهاى دینى، روحیات خاص جوانى و وضعیت نامناسب مساجد، برخى از علل عدم حضور جوانان در مسجد هستند.

با این بیان مشخص شد که حضور جوانان در مسجد یکى از مهم‏ترین نقاط قوت مساجد است که در تحقق رسالت عظیم دینى این پایگاه مذهبى بسیار مؤثر است.

4 . زیبایى ظاهر و نما (معمارى)

یکى از نقاط قوت مساجد که نوعى تبلیغات محسوب مى‏شود و در افزایش تعداد نمازگزاران بسیار مؤثر است، معمارى و طرز ساخت مساجد است. شکوه و وقار معمارى مساجد در برانگیختن شوق مذهبى بسیار مؤثر است.

موقعیت جغرافیایى مسجد، فضاى سبز، رنگ و پاکیزگى از شاخصه‏هاى مهم در معمارى مسجد هستند که به کارگیرى آنها در تقویت ابعاد گوناگون مسجد نقش به سزایى دارد.

در جامعه کنونى ما بینش بسیارى از افکار عمومى در مورد دیندارى تغییر کرده و علاقه به نمادهاى فرهنگى افزایش یافته است. با توجّه به این نکته بهتر مشخص مى‏شود که چگونه معمارى مسجد از نقاط قوت آن محسوب مى‏شود.

5 . رعایت مسایل بهداشتى

یکى از نقاط قوت مساجد، رعایت مسایل بهداشتى است که در استقبال مردم به مسجد بى‏تأثیر نیست.

وضوخانه، حیاط و فضاى داخلى مسجد، باید کاملاً تمیز باشد تا فضایى آرام و مناسب جهت عبادت فراهم آید و زمینه آرامش روح فراهم گردد.

متأسفانه در برخى مساجد، مسایل بهداشتى به طور کامل رعایت نمى‏شود که یکى از علل آن مشکلات اقتصادى است.

در اسلام به بهداشت و نظافت توجّه خاصى شده و مسجد به عنوان خانه خدا به پاکیزگى و طهارت از هر مکان دیگر شایسته‏تر است، لذا در روایات ثواب زیادى براى نظافت مسجد بیان شده است.

پیامبر«صلى‏الله‏علیه‏و‏آله» در این باره مى‏فرماید: «کسى که مسجدى را جاروب کند خداوند براى او پاداش آزاد کردن بنده‏اى را منظور مى‏کند».[4]

با توجّه به ارتقاى فرهنگ عمومى و سطح بهداشت در جامعه، در تمام فعالیت‏ها و ابعاد مسجد باید بهداشت رعایت شود.

در توالت و وضوخانه، صحن و شبستان، آبدارخانه و سفره پذیرایى باید بهداشت رعایت گردد و نمازگزاران نیز باید نسبت به بهداشت شخصى و رعایت آداب حضور در مسجد توجّه نمایند. چنان که در روایات توصیه شده مومنین هنگام ورود به مسجد، مراقبت لازم را به عمل آورند تا به هیچ عنوان آلودگى‏هاى محیط خارج مسجد را به داخل مسجد منتقل ننماید.[5]

جهت حفظ بهداشت، خوشبو کردن مساجد در هنگام نماز پیشنهاد مى‏شود.

نقاط ضعف مساجد

با ذکر نقاط قوت، فقدان هر یک از موارد فوق، نقطه ضعف مى‏باشد، بدینسان عدم گستردگى فعالیت‏ها، فقدان مدیریت کارآمد، عدم حضور جوانان، فقدان زیبایى ظاهر و نما و عدم رعایت مسایل بهداشتى از نقاط ضعف مساجد محسوب مى‏شوند.

ویژگى‏هاى مسجد نمونه

پس از بیان شاخصه‏ها و نقاط ضعف و قوت مساجد، ویژگى‏هاى مسجد نمونه را در ابعاد گوناگون روشن مى‏شود:

در بعد عبادى: مسجدى نمونه است که زمینه را براى عبادت پر حضور و خالصانه آماده نماید تا مؤمنان در آنجا با پرداختن به نماز و ذکر دعا، زنگار غفلت از دل و جان بشویند و با خداوند متعال به معناى واقعى کلمه انس بگیرند.

در بعد تربیتى: مسجدى نمونه است که با ایجاد فضاى معنوى و تقویت ارتباط با خدا، به آرامش روح و روان انسان کمک کند و مکانى جهت تمرین توجّه به خدا گردد و با ایجاد ارتباط و دوستى بین نمازگزاران، نقش دوست خوب را در شکل‏دهى شخصیت انسان تقویت نماید.

ایجاد و تقویت تعهد و دردمندى، پرورش روح جمع‏گرایى و تواضع و فروتنى، از دیگر ویژگى‏هاى مسجد نمونه در بعد تربیتى است.

در بعد فرهنگى و آموزشى: برگزارى جلسات پرسش و پاسخ، ایجاد کتابخانه و سالن مطالعه، طرح دانش‏هاى گوناگون به خصوص علوم قرآنى، ایجاد پایگاه فرهنگى، مسابقات و سرگرمى‏هاى مختلف مذهبى، برگزارى کلاسهاى آموزشى، برقرارى نمایشگاه در مناسبت‏هاى گوناگون، مسافرت‏هاى زیارتى و تفریحى و دعوت از شخصیت‏هاى علمى و فرهنگى از ویژگى‏هاى مسجد نمونه و ایده‏آل است.

در بعد اجتماعى: تقویت فرهنگ مشورت و رایزنى، ایجاد روحیه تعاون اجتماعى، احیاى ارزشها، استقرار وحدت اجتماعى، ظلم ستیزى و عدالت پرورى، تقویت حکومت اسلامى و امر به معروف و نهى از منکر از کارکردهاى مسجد نمونه است.

در پایان لازم به ذکر است که جهت نمونه شدن مسجد عوامل گوناگونى مؤثرند که اجتماع، همکارى و هماهنگى آنها با هم، به ایجاد مسجد نمونه منجر مى‏گردد و به‏طور اجمال مى‏توان گفت بنیانگزاران مسجد، امام جماعت، اداره کنندگان آن، هیئت امنا، خدمتگزاران و نمازگزاران نقش مهمى در شایستگى، اصلاح و نمونه شدن مسجد دارند.