نگارنده نخست نقش مدیریت را چنین بازگو نموده؛ مدیریت که عدهاى آن را ذاتى و عدهاى دیگر آن را اکتسابى مىدانند و بر همین اساس آن را هنر و یا علم و دانش خاصى تعریف مىکنند. در یک تعریف جامعتر آمیزهاى از علم و هنر محسوب شده، که از ادوار گذشته بشرى تا عصر حاضر به اقتضاى هر زمان مورد توجه ابناء بشر بوده و در عصر کنونى به یکى از ضرورىترین نیازهاى بشریت مبدل گریده، بطورى که یکى از
مولفههاى بسیار مهم که جوامع مختلف را بر دیگرى برترى مىدهد نحوه و میزان نگرش و کاربرد شیوههاى مدیریت است.
امروزه عنصر مدیریت شایسته بر منابع مادى و هدایت بیروى انسانى، محور رشد و بالندگى معرفى مىشود که حتى در یک شرایط نابرابر مادى و طبیعى، مدیریت صحیح و موثر، عامل تعیین کننده در تعالى و ترقى جامعه محسوب مىشود آنگاه در مورد ساختار پیشنهادى مدیریت مسجد؛ مدیر اصلى مسجد را امام جماعت آن دانسته و او را به همراه هیئت امناء مسجد که متشکل از افراد متدین، علاقهمند و خوش اخلاق هستند کادر رهبرى مسجد معرفى و مسئول پایگاه بسیج مسجد، هیئت مذهبى، مسؤول کانون مسجد و خادم مسجد را به آن افزوده و در پایان بر ویژگىهاى شخصیتى و توانایىهاى علمى و مدیریتى امام جماعت، تقسیم وظایف بین هیئت امنا و مسؤول بسیج و بر وجود یک خواهر به عنوان مسئول امور خواهران و یک جوان به عنوان مسؤول امور جوانان تأکید نموده است.
مقدمه
مدیریت که عدهاى آن را ذاتى و عدهاى آن را اکتسابى مىدانند و بر همین اساس آن را هنر و یا علم و دانش خاصى تعریف مىکنند، در یک تعریف جامعتر آمیزهاى از علم و هنر محسوب شده که از ادوار گذشته بشرى تا عصر حاضر به اقتضاى هر زمان مورد توجّه ابناء بشر بوده و در عصر کنونى به یکى از ضرورىترین نیازهاى بشریت مبدل شده است به طورى که یکى از مولفههاى بسیار مهم که جوامع مختلف را بر دیگرى برترى مىدهد، نحوه و میزان نگرش و کاربرد شیوههاى مدیریت است.
بدون تردید وجود عنصرِ هدایتِ مؤثر نشانگر آن است که با وجود یک مدیریت کارآمد و اثر بخش، جامعه و مجموعه انسانى از حضیض فقر و وابستگى به اوج شکوفایى و استقلال صعود و با فقدان آن، جامعه به سراشیبى انحطاط سقوط مىکند.
شاید روزى وجود منابع مادى، مالى و طبیعى به عنوان محور رشد و بالندگى فرد و جامعه محسوب مىشد، ولى امروزه عنصر مدیریت شایسته براى هدایت منابع مادى و نیروى انسانى، محور این رشد و بالندگى معرفى مىشود که حتى در یک شرایط نابرابر مادى و طبیعى، این مدیریت صحیح و مؤثر است که عاملى تعیین کننده در تعالى و ترقى جامعه است.
گرچه قاطبه اصحاب قلم و اندیشه، تلاش مىکنند پیدایش چنین دانشى را مانند بسیارى از دانشهاى دیگر، به مغرب زمین منسوب سازند و ملتهاى شرقى را دنبالرو آنان معرفى کنند، ولى طریق انصاف نشان مىدهد، زایش و پیدایش غالب دانشها، در شرق عالم بوده و مغربزمین در قرون اخیر در کاربست و کاربردى کردن مواردى از آنها، قدمهاى چشمگیرى برداشته است.
بدون شک اهتمام آنان قابل تحسین و تقدیر است، ولى باید بدانند که اگر معارف شرقى را نمىگرفتند، هرگز به این جایگاه صعود نمىکردند. غنىترین معارف مدیریتى در متون ناب اسلامى وجود دارد، ولى متأسفانه سستى، غفلت و خودباختگى مسلمانان از یک طرف و سیطره سیاه استعمارگران متجاوز از طرف دیگر، باعث غارت یا محبوس شدن این معارف در کتابها و دور شدن آنها از متن زندگى مردم گردیده است.
به هر حال مدیریت ریشه در فرهنگ اصیل اسلام دارد و این بدین خاطر است که این علم و هنر، یک عنصر حیاتى براى حیات و بقاء جوامع است. بر این اساس مدیریت صحیح بر مسجد که متشکل از مجموعهاى انسانى با ویژگىهاى معنوى و مستعد است، مىتواند به عاملى کمنظیر در رونقبخشى به مساجد دوران معاصر بدل شود.
ساختار پیشنهادى مدیریت مسجد
مدیریت کامل و حقیقى در یک مسجد، وابسته به حضور فعال و دایمى یک روحانى و عالم واقعى است. مسجد بدون امام جماعتِ شایسته از نظر دین، اخلاق و علم لازم، همچون خانهاى بدون مدیر است.
روحانى به همراه هیئت امناى مسجد که متشکل از افراد متدین، علاقمند و خوش اخلاق هستند، کادر رهبرى مسجد را تشکیل مىدهند.
مىتوان به این جمع، مسؤول پایگاه بسیج مسجد، مسؤول هیئت مذهبى، مسؤول کانون مسجد و خادم مسجد را نیز اضافه نمود.
هر کدام از این افراد باید بر اساس شرح وظیفهاى که نهاد متولى امور مساجد کشور تدوین مىکند، زیر نظر روحانى مسجد یا قائم مقام او فعالیت کنند.
عناوین وظیفه هر کدام از این افراد را مىتوان در محورهاى کلى زیر بیان کرد:
1 . روحانى مسجد: رهبر و مدیر مسجد.
2 . مسؤول بسیج مسجد یا یکى از اعضاى توانمند و عالم هیئت امنا: قائم مقام مدیر.
3 . مسؤول کانون مسجد: مسؤول امور فرهنگى.
4 . یکى از اعضاى هیئت امنا: امور مناسبتها (تبلیغات).
5 . یکى از اعضاى هیئت امنا: امور مالى و تدارکات.
6 . یکى از اعضاى هیئت امنا: امور سیاسى.
7 . یکى از اعضاى هیئت امنا: امور ساختمان و تعمیرات و توسعه.
8 . خادم مسجد: مسئول امور نظافت و پاکیزگى و بهداشت مسجد.
9 . یک نفر خواهر: مسؤول امور خواهران مسجد.
10 . یک جوان شایسته: مسؤول امور نوجوانان و جوانان مسجد.
وظایف پیشنهادى مدیران مسجد
1 ـ شرایط و وظایف روحانى مسجد
در عصر ما که به یمن نظام مقدس جمهورى اسلامى، اسلام عزیز که در طى قرون متمادى آن را از صحنه زندگى اجتماعى به حاشیه رانده بودند، به همت رادمردى کمنظیر از سلاله پاک زهراى مرضیه یعنى حضرت امام خمینى قدسسره به حاکمیت کامل سیاسى، اجتماعى، فرهنگى، اقتصادى و... در کشور اسلامى ایران و ابهتى شایسته در عرصههاى جهانى انجامید، نقش روحانیت و انتظارات مردم، بسیار با زمان گذشته متفاوت است. لذا شخصیت و منش رفتارى، اخلاقى، فرهنگى و سیاسى روحانى و نحوه انجام رسالت و فعالیت او مورد بحث است.
در خصوص شخصیت و منش، روحانى باید شخصیتى مردمى، با سواد و آگاه به زمان باشد و در خصوص انجام وظایف، عواملى چند مؤثرند:
1 . حضور منظم و دایمى وى.
2 . اقامه نماز غیر طولانى و صحبت کوتاه و با جاذبه و جدید و منظم.
3 . پرسش و پاسخ براى جماعت مسجد هر چند وقت یک بار.
4 . تشریح فلسفه احکام الهى و ثمرات دنیوى و اخروى آنها براى مردم.
5 . فکر و برنامهریزى براى جذب همسایگان مسجد و دغدغه و حساسیت و تدبیر نسبت به خلوت یا حضور مردم.
6 . شناسایى افراد و نمازگزاران با ویژگىهاى خاص هر یک و بهره جستن از توان آنها.
7 . مراجعه به محل کار نمازگزاران و حتى کمک به آنان هر چند وقت یک بار.
8 . عیادت بیماران نمازگزار.
9 . شرکت در مجالس مختلف مردم اعم از شادى یا مصیبت.
10 . آشنایى به سیره و سنت نبوى و علوى و انجام آنها در حد توان.
2 ـ وظایف قائممقام مدیریت مسجد
انجام وظایف دهگانه روحانى مسجد در موارد لزوم به فراخور توان و پاسدارى از امنیت و دفاع از ارزشها به تناسب مسؤولیت بسیجى خود، از وظایف قائم مقام مدیریت مسجد مىباشد.
3 ـ وظایف مسئول امور فرهنگى مسجد
ترتیب دادن مباحث منظم براى خواهران، جوانان و بزرگترها و دانشآموزان، تشکیل کلاسهاى قرآن، عربى، تقویتى براى دروسى مانند زبان خارجه انگلیسى، ریاضى و... براى تقویت دروس مدرسه از وظایف مسئول امور فرهنگى مسجد است.
امور فرهنگى مسجد، مىتواند ضمن برنامههاى عمومى از جمله برپایى سنت قرائت قرآن کریم، در هر شب در هنگام نماز جماعت مغرب و عشا و یا مسابقات مختلف، به تفکیک براى هر جنس و رده سنى و شغلى مختلف، برنامه داشته باشد.
بار مالى حرکتهاى فوق را مىتوان با استفاده از معلمین متدین و بسیجى که با تخفیف لازم تدریس مىکنند و دریافت شهریه مناسب از افراد و کمک از طریق نهادهاى فرهنگى استان و یا درآمدهاى مسجد که مغازههاى تجارى دارند تأمین کرد.
براى سایر اقشار همچون کشاورز، کسبه، کارگر و... نیز آموزشهاى مفید در نظر گرفته شود. همچنین در یک برنامه منظم از مسئولان مختلف فرهنگى استان، شهرستان، شهر و محله دعوت به عمل آید تا پاسخگوى سوالات مختلف نمازگزاران در مسجد باشند.
همچنین وجود یک کتابخانه غنى و روزنامههاى مختلف در آن در داخل مسجد بسیار مؤثر است.
4 ـ وظایف مسؤول امور تبلیغات و مناسبتها
دعوت از افراد هنرمند و علاقمند، ایجاد جاذبه لازم براى جذب افراد به مسجد، استفاده از ابزار و رسانههاى صوتى و تصویرى، برگزارى مناسبتهاى مختلف در مسجد از وظایف مسؤول امور تبلیغات و مناسبتها است.
نکته بسیار مهم آن است که از یک سو با عنایت به لحاظ گسترش حجم رسانههاى تبلیغى، تلویزیون، رایانه، اینترنت و سایر رسانهها، برنامه جشنها و مناسبتهاى مسجد باید به حدب جذاب باشد که انگیزه حضور در مسجد فراهم شود و از سوى دیگر، مناسبتها حتىالمقدور از حالت کلیشهاى و تکرارى خارج شود و با تغییر دکور و جایگاه مراسم و سخنران و برنامهها و عوامل اجرا و تأثیر آنها در رفع مشکلات مسجد و محله حالتى جذاب به آنها داده شود.
5 ـ وظایف امور مالى و تدارکات مسجد
تأمین امکانات و هزسنه مناسبتها، برنامههاى طویل المدت فرهنگى، و مخارج مختلف بهداشتى، سوختى و نگهدارى مسجد و... تهیه منابع مطمئن و دایمى مالى و اتخاذ تدابیر لازم براى کسب در آمد به شکل ممکن شرعى از اهم وظایف مسؤول امور مالى و تدارکات مسجد است.
فعالیت چشمگیر و مؤثر سایر بخشهاى مسجد، به فعالیتهاى امور مالى وابسته است. از جمله امورى که مىتوان در تأمین منابع مالى انجام داد:
1 . شناسایى افراد خیّر محل براى مقرر کردن، یک منبع دایمى مالى براى مسجد.
2 . بهرهبردارى مناسب و حتى تبدیل بخشهایى از مسجد به امور درآمدزا با رعایت حرمت مسجد و لحاظ کردن مسایل شرعى.
3 . افتتاح شماره حساب براى مسجد و اعلام آن.
4 . دریافت وجوهى از افراد که مراسم خود را در مسجد، بر پا مىکنند.
6 ـ وظایف مسؤول امور سیاسى مسجد
بالا بردن آگاهى و معرفت سیاسى اقشار مختلف مردم، تبیین مفهوم واقعى سیاست و آشکار نمودن شگردهاى سیاستبازان داخلى و خارجى، تحلیل وقایع و رویدادهاى سیاسى، ارایه اخبار سیاسى در تابلو اعلانات داخل مسجد، معرفى خدمتگزاران گمنام، تشریح ابعاد سیاسى اسلام و برنامههاى دشمنان انقلاب بهطور
مستند، ارایه سلسله مباحث سیاسى با دعوت از سخنرانان به منظور حفظ گوهر ناب و بىبدیل حکومت اسلامى، و جلوگیرى از تبدیل آن به یک نظام سکولار از وظایف مسئول امور سیاسى مسجد است.
متأسفانه اسم امور سیاسى و اشتغال به آن، بد نام شده، در عرف جامعه نوعى گناه و انحراف تلقى مىشود! امام امت، با این تفکر که تدین را با سیاست در تضاد مىبیند، مبارزه نمود و بر گفتار نغز شهید آیتاللّه مدرس که سیاست ما عین دیانت ماست و دیانت ما عین سیاست ماست، در گفتار و عمل تأکید نمود.
در شرایط کنونى کشور فعالیت سیاسى مساجد یک ضرورت حیاتى است! امروزه وجود یک مسجد آشنا به سیاست و داراى یک برنامه سیاسى مىتواند پشتیبان محکمى براى نظام اسلامى باشد و در جهت شبههزدایى، رفع اتهامات، خنثى نمودن شایعات و مباحث بىمبنا نسبت به نظام، روحانیت و حزباللّه، گامهاى مؤثرى بر دارد.
7 ـ وظایف خادم مسجد
نظافت و امور بهداشتى مسجد، عطرآگین نمودن و زیبا سازى، توأم با مهربانى و عطوفت با جوانان و نوجوانان و رعایت اخلاق اسلامى از وظایف خادم مسجد است.
8 ـ وظایف امور خواهران مسجد
انجام کلیه امور خواهران و سهیم ساختن آنان در انجام کارهاى مسجد با رعایت حدود شرعى از وظایف امور خواهران مسجد است.
براى تحقق این امر مىتوان با انتخاب یک خواهر علاقمند و توانا، از نقطهنظرات زنان در این زمینه مطلع شد.
9 ـ وظایف امور نوجوانان و جوانان مسجد
جذب، نگهداشت و تربیت سازنده و اسلامى نوجوانان و جوانان و برنامهریزى خاص براى آنها از وظایف امور نوجوانان و جوانان مسجد است.
جمعبندى و نتیجهگیرى
در شرایط کنونى جهان که افراد در محاصره اطلاعات و شیوههاى رنگارنگ براى جذب و سرگرمى هستند، مسجد بدون مدیریت و برنامهریزى صحیح، نمىتواند صرفا با نصیحت و حرف، زمینه جذب و نگهداشت آحاد جامعه را فراهم کند.
در پایان تذکر این نکته لازم است که با تأمین منابع مالى و ارایه برنامههاى جذاب و مفید، مىتوان مساجد را رونق بخشید.
امید که با الطاف خداوند تبارک و تعالى و برنامهریزى نهادهاى ذیربط، مساجد کشور در هر کوى و برزن از درخشش و تابندگى در ابعاد مختلف بهرهمند شوند.