بسم اللّه الرحمن الرحیم. پیشنویسى که خدمت شماست، با عنوان «مباحث کمیسیون چشم انداز 20 ساله مساجد»، حاصل زحمات افراد بسیارى است به ویژه برادر عزیزمان دکتر پاسدار که در سازمان مدیریت و برنامهریزى درگیر سند برنامه سوم و چهارم و چشمانداز بودند و سایر عزیزانمان از جمله حجتالاسلام بخشزاده، برادر عزیز صدیقى و بقیه عزیزانى که حضور ندارند و افرادى که به شیوههاى گوناگون به ما کمک کردند.
مىخواهم مطالبى درخصوص نوع نگرش و بحثى که قرار است مطرح شوم عرض کنم. ما نمىخواهیم اینجا ضعفهاى مساجد را بررسى کنیم، زیرا جایگاه مساجد را همه مىدانیم. به صورت مختصر دوستان اشاره کردند که مساجد چه کارکردهایى باید داشته باشند. باید بپذیریم که اسلامى بودن جامعه به معناى اسلامى بودن مسجد است؛ جامعه اسلامى جامعهاى است که مؤثر، فعال و تأثیرگذار باشد مسجد هم باید همین وضعیت را داشته باشد.
وقتى مىگوییم نگاهمان به آینده است، یعنى مىخواهیم آیندهاى خوب و ایدهآل را ترسیم کنیم به طورى که بتوان پلهپله از آن نبردبان بالا رفت و به مقصد رسید. در چشمانداز این نگاه هست که دوستان باید ایدهآلها را بیان کنند. مثلاً در سند چشمانداز جمهورى اسلامى مىگویید که مىخواهیم کشور اول منطقه باشیم، یعنى با این نگاه ایدهآلها جمعبندى مىشود و یک سند مىگردد. البته اگر ایدهآلها جنبه عملى به خود بگیرد. به نوعى ما در چشمانداز آرزوها و آرمانها و خواستههایمان را از مسجد واقعى بیان مىکنیم.
در این پیشنویس که در خور نقد است، آن چارچوبى که چشمانداز مساجد باید داشته باشد ارایه شده است. در صفحه سه سند چشمانداز که تصویر مساجد آمده، تعریف مسجد به این نحو است:
مسجد نهادى است فعال، اثرگذار و مسؤولیتپذیر در صحنه تعاملات فرهنگى و برخوردار از روحیه تعاون و سازگارى اجتماعى، کارآمد و توانمند در ترویج و تبلیغ فرهنگ اسلامى با بهرمندى از حضور و مشارکت مردمى و حمایت دستگاههاى فرهنگى و اجرایى و متعهد به نظام جمهورى اسلامى، براساس تعالیم عالیه اسلامى و اندیشه گوهربار
حضرت امام قدسسره و رهنمودهاى گرانقدر مقام معظم رهبرى در جهت تقویت هویت اسلامى انقلابى، و هدف ملى و الهام بخشى فعال و مؤثر براى جهان معاصر به ویژه کشورهاى اسلامى.
یعنى کلیت خلاصه شده مسجدى که براى 20 سال آینده انتظار داریم، به تعبیرى که در فرمودههاى مقام معظم رهبرى بود، «نه یک ظاهر فقط داشته باشد». این کلیات مسجد، که برایش افقهایى هم ترسیم شده اما قرار است بیشتر از نظریات دوستان استفاده کنیم.
گمان مىکنم در این محور وقتى به آرزوهایمان درخصوص مسجد مىاندیشیم، باید بدانیم اگر یک مسجد آن چنانى داشته باشیم، مىشود انقلابى به وجود آورد که سابقه هم داشته باشد. شما و عزیزانى که در این زمینه کار مىکنند، مىدانید که مسجدى در آفریقا هست که یک تنه در مقابل مسیحیت ایستاده، یک مسجد توانسته است 17 هزار تن مسیحى را مسلمان کند. وقتى مسجد نظام تعلیمى و آموزشى صحیح داشته و آمورش خوب برنامهریزى شده باشد و هدفمند جلو برود، مسلما این آثار را خواهد داشت، در غیر این صورت همان راهى مىشود که ما رفتیم، یعنى هرجا جواب نگرفتیم به تأسیس خانه فرهنگ یا کانونهاى دیگر اکتفا کنیم. مسلم است که این راهش نیست، مسجد باید جاذب تمام اقشار و تأثیرگذار بر تمام اقشار در هر نقطهاى باشد.
باید متوجه باشیم نظام تعلیمى مسجد با آموزش و پرورش یکسان نیست، تفاوتش این است که اگر از آموزش و پرورش تنها انتظار تعلیم دارید، از مسجد نمىتوان انتظار تعلیم بدون تهذیب را داشته باشید، یعنى کسى که یک سال است به مسجد آمده با فردى که دو سال زودتر آمده باید تفاوت داشته باشد، زیرا تقواى آن فردى که سه سال است به مسجد مىآید باید بیشتر از کسى باشد که دو سال بعد از او به مسجد آمده است.
سخنان دکتر پاسوار از سازمان مدیریت و برنامهریزى
ضمن عرض سلام خدمت شما باید بگویم که چشمانداز که خوشبختانه بعد از 25 سال پیروزى انقلاب اسلامى تدوین شد، فىالواقع دستاوردى براى نظام ماست؛ کشورهایى هستند که به سمت و سوى این نوع دورنگرى مىروند و آیندهنگرى مىکنند. کشورهایى که از امنیت و ثبات لازم برخوردار مىشوند، بیشتر به سمت این نوع برنامهریزىها و آیندهنگرىها حرکت مىکنند که خوشبختانه این کار در کشور ما به انجام رسیده است. در سال 1382 سند چشمانداز به تأیید مقام معظم رهبرى رسید، ایشان هم خیلى به این چشمانداز دل بستهاند و در اکثر صحبتها و فرمودههاى خود به این نکته اشاره مىکنند که ما مىتوانیم این چشمانداز را محقق بکنیم.
تفاوتى که این چشمانداز با برنامههاى پنج ساله دارد، این است که در برنامههاى پنج ساله ما افق دیدمان همان طور که از زمان آن مشخص مىشود پنج ساله و در نتیجه محدودتر است، در صورتى که در چشمانداز ما افق بیست ساله را در نظر داریم و به نوعى ترسیم مىکنیم آینده مورد نظرمان و ایدهآلهایى را که به دنبال آن هستیم تا بتوانیم آن را در قالب برنامههاى 5 ساله خودمان که برنامههاى بلند مدت تلقى مىشود محقق بکنیم.
ما باید در چهار برنامه 5 ساله به آنچه در چشمانداز آمده جامه عمل بپوشانیم. چشمانداز آیندهنگرانه طراحى شده؛ ما مىتوانستیم به گذشته نگاه بکنیم ببینیم در گذشته چه مشکلات و تنگناهایى داشتیم و بعد چه قدمهایى توانستیم برداریم و چه موفقیتهایى به دست آوریم و سپس به نوعى آن را تعمیم بدهیم به آینده و بگوییم با این سرعت و بااین دقت و در این مدت، براى رسیدن به این هدف مىتوانیم این قدمهاى دیگر را براى چهار تا پنج سال دیگر برداریم و در نتیجه چشمانداز خودمان را طراحى کنیم. به عبارتى، گذشتهگرا برنامه را طراحى بکنیم، در صورتى که این چشمانداز که عرض کردم با نگاه به آینده ترسیم شده است، به نوعى ایدهآلها و آرمانها را در دل خودش دارد.
آرمانها موتور حرکت دهنده جامعه تلقى مىشود که اگر بخواهیم به آن سمت و سو حرکت کنیم، قطعا این آرمانها و ایدهآلها نبایستى خیالپردازانه و دور از دسترس باشد، بایستى با واقعیتها و امکانات و توانایىهاى موجود متناسب باشد به عبارت دیگر بایستى توانایىها و قدرتهاى بالقوه را به بالفعل تبدیل کنیم. حسن این چشمانداز این است که ما را به حرکت در مىآورد تا این استعدادها را بالفعل بکنیم.
در این چشمانداز همان طور که مىدانید، آینده کشور طورى شده که مقام اول منطقه در ابعاد گوناگون باشد، چه از بعد اقتصادى و چه از بعد سیاسى و چه از بعد امنیتى و فرهنگى، و مساجد پایگاههاى اصلى این فرهنگسازى در جامعه هستند. مساجد باید داراى چه ویژگىهایى باشند تا بتوانیم به آن چشمانداز نایل بشویم؟ لازمه پاسخ به پرسش این است که ما ابتدا خود چشمانداز بیست ساله را خوب حلاجى بکنیم و ببینیم که این چشمانداز بیست ساله چه انتظاراتى را مطرح مىکند و بعد مسجدى را که باید در آن راستا باشد طراحى کنیم. در نتیجه مىتوانیم آن ایدهآلهایى را که در چشمانداز هست طراحى کنیم و بعد در برنامههاى 5 ساله خودمان آنها را تنظیم کنیم. اگر دوستان ملاحظه کرده باشند در برنامه سوم و در برنامه چهارم به فعالیتهایى اشاره شده که اختصاصا درباره بحث مساجد است؛ ماده 107 قانون برنامه چهارم اختصاصا درخصوص مساجد است. ولى آیا این فعالیتهایى که در سند پیشبینى شده در راستاى چشمانداز است؟ چه تعداد از مراکز امور مساجد در طراحى و تنظیم این سند مشارکت داشتهاند؟ این بخشى است که دوستان باید در مورد آن توضیحات بیشترى بدهند، منظورم این است که زمانى مىتوانیم مؤثر عمل کنیم که خودمان آن را طراحى کرده باشیم، آن وقت مىتوانیم در برنامههاى 5 ساله نقشآفرین باشیم. به همین دلیل مىخواستم این را عرض کنم که نگاه دوستان باید یک نگاه آیندهگر باشد و نه وضع موجودى که الآن مساجد ما با آن روبهرو هستند.
سخنان آقاى سید حسن فاطمى رئیسى، امام جماعت
بسم اللّه الرحمن الرحیم. در آغاز، سالروز شهادتگونه اسوه خوبى و عصمت و حیا، زینب کبرى علیهاالسلام را به همه
پیروانش مخصوصا حاضرین تسلیت عرض مىکنیم.
اگر بخواهیم به اهداف چشم انداز بیست ساله برسیم، باید توجه به امکانات مساجد داشته باشیم. زیرا مسجدى مىتواند فعالیت بیشترى کند که توانمندى داشته باشد. مسجد ما هزار و صد و بیست متر مساحت دارد اما دو تا اتاق براى خادم ندارد و خادم مجبور است بیرون از مسجد زندگى کند. الآن بیشتر از ده هزار جلد کتاب در منزل و مسجد داریم اما کتابخانه نداریم تا از این کتابها استفاده کنیم، نیاز به بررسى و کمک و زیر نظر داشتن است.
باید پذیرفت که به لحاظ مشکلات هست که ما از نظر فرهنگى عقب ماندهایم، این را باید در نظر داشته باشیم.
والسلام.
سخنان مسؤول مرکز نظارت و ارزیابى سازمان صدا و سیما و مسؤول ستاد انتفاضه قدس
خیلى خوشحال هستم که این توفیق نصیبم شده تا در جمع ائمهى محترم جماعات تعدادى از مساجد شاخص تهران و کشور حضور داشته باشم. البته بحث کردن در باره مساجد در جمع علما زیره به کرمان بردن است. بحث این است که مساجد باید مقدارى کاربردىتر بشود و در صحنه مسائل اجتماعى، در وهله اول مسائل آموزشى و در تکامل یافتن شخصیت اجتماعى مردم، خصوصا جوانها به هر حال نقش خود را ایفا کند.
کشور ما یکى از جوانترین کشورهاى جهان است؛ بخش زیادى از جامعه ما متوسط سنى زیر سى سال را نشان مىدهد خود متولیان و علمایى که تصدى امور مساجد را به عهده دارند باید بررسى کنند ببینند در بین نمازگزاران چه سهمى از این حضور متعلق به جوانان است. آقایان نمونههایى را ذکر کردند، ما هم مساجدى را مىشناسیم که تا چند سال قبل تعداد نمازگزارانش اندک بود اما بعد حضور امام جماعت محترمى تعداد صف جماعتش بیشتر از تعداد نمازگزاران قبل شد با این که در گذشته همان یک صف هم باید چند دقیقه بعد از اذان تشکیل مىشد که غالبا هم از پیرمردهاى محل بودند.
تنها تغییر و تحولى که در مسجد صورت گرفته این است که نیروى جدیدى در این مسجد حضور پیدا کرده و سعى کرده است ارتباط خودش را با مردم محل خصوصا با جوانها تقویت کند. مسجدى را در تهران سراغ دارم که اگر قبل از اذان مغرب تشریف ببرید قطعا جایى براى ورود شما به مسجد نیست، زیرا مسجدى است که در فعالیتهاى مختلف اجتماعى نقش دارد و از قدیم محل رجوع مردم و حل بسیارى از مشکلات آنها بوده است.
مسجد محور شکلگیرى معنویت است، همانطور که در شهرهاى قدیم امامزادهها محور شکلگیرى شهرها بودهاند، بازار شهر، مسجد اعظم شهر، مدرسه علمیه و حتى بخشهاى حکومتى در حول امامزادهها بودند. محور دینى و مذهبى در خیلى از شهرهاى ما خصوصا ایران طبیعى است. این وضعیت را در گذشته در شهرهایمان داشتیم.
مساجد جامع در شهرها نقش خاصى را داشتهاند، حتى در معمارى شهرهاى بزرگ نقش محورى داشتهاند. بعد از احیاى مجدد شیعه در شهر اصفهان که مرکز حکومت در دوره صفویه بوده است مىبینید که هم مسجد جامع قبلى آن شهر و هم مسجد جامع جدید در حول و حوش میدان نقش جهان شکل گرفته است، خود مسجد امام، مسجد شیخ لطفاللّه و مدارس دیگر آنجا همین وضعیت را داشتهاند.
در تاریخ گذشته کشورمان، محوریت مساجد خصوصا مساجد جامع به روشنى هویداست، در انقلاب اسلامى عمده حرکت مردم از مساجد شروع شد، حتى دانشجویانى که از دانشگاهها حرکتشان را شروع کردند، مثل دانشگاه تهران که محوریت خاصى را در این نهضت داشت، مسجد محل تجمع دانشجویان مسلمان و شکلگیرى حرکت انقلابى آنان بود. به همین دلیل بود که امام تأکید کردند مسجدها را سنگر قرار بدهید، مسجدها را محکم نگه دارید، در مسجدها تجمع کنید. در ایام دفاع مقدس هم مسجدها در جمعآورى کمکهاى مردمى، سرزدن به خانواده رزمندگان، در شکلگیرى انصار المجاهدین، در سرکشى به خانوادههاى شهدا نقش اصلى خودش را ایفا کرد.
بعد از جنگ، در شکلگیرى جدید فضاى فرهنگى، سیاسى و اقتصادى کشور احساس مىکنیم مساجد نقش خودشان را ایفا نکردند زیرا توجه لازم به مساجد نشد.
به هر حال اولیاى امور مساجد باید به مساجد توجه بیشترى کنند، مساجد باید نقش خودشان را در آینده کشور خیلى جدىتر ایفا بکنند. هم اولیاى کشور و هم سیاستمداران کشور در چشم انداز کلان کشور جایگاههایى را براى ایفاى این مسؤولیتها پیش بینى بکنند.
به نظر من به صورت کاملاً درونزا خود ائمه جماعات و خود اولیاى مساجد باید در جهت جا انداختن این نقش تلاش بیشترى کنند. این مسأله فقط با شعار و برگزارى سمینار عملى نیست. باید ائمه محترم جمعه و جماعات به فکر باشند، الآن با وضعیتى که به لحاظ توسعه فنآورى جدید ارتباطى به وجود آمده است، (اینترنت و بازىهاى کامپیوترى)
مسجدها نباید عقب بمانند. البته این که باید عینا تبعیت از این فنآورى جدید کرد بحثى است که قطعا مورد تأیید بزرگان نیست، ولى این فاصلهاى که عملاً بین بسیارى از مساجد وجود دارد و وضعیتى که رسانههاى جدید دارند زنگ خطر جدى است و باید تجدید نظرى بشود.
این فاصله باید با سرمایه گذارى بیشتر و با آوردن امکانات جدید به مساجد و بالا بردن بنیه و بضاعت مالى مساجد از بین برود تا در مسائل اقتصادى حداقل درون محلات تأثیر گذارد و همچنین در بقیه امور تا جبران گذشته بشود.