گزارش جناب حجه‏الاسلام والمسلمین بهلول دبیر کمیسیون

بسم اللّه‏ الرحمن الرحیم. قبل از هر سخنى از زحمات برادران بزرگوار درخصوص برپایى این همایش، هم‏چنین کمیته علمى و کمیسیون‏هاى تخصصى به‏منظور بهینه‏سازى مدیریت کلان مساجد تشکر مى‏کنم. به اعتقاد کارشناسان و صاحب‏نظران دست‏اندرکار، نگریشى سیستمى به مقوله مسجد لازم است. مسجد را ما در حیات کلان جامعه به لحاظ کارکردهاى مادى و معنوى سرمایه‏اى استراتژیک لحاظ و تعریف کرده‏ایم و در واقع باید این‏گونه هم تعریف بکنیم. اگر نگاه ما نگاه سرمایه‏اى باشد، به تعبیر مرحوم استاد مطهرى: «هرجا سرمایه است، مدیریت امرى اجتناب‏ناپذیر است».

با این فرض مساجد در حیات اجتماعى همه جوامع بشرى نقشى تعادل‏بخش  به آن جامعه و تمام جوامع بشرى دارد که نشانگر ضرورت اعمال مدیریت و رهبرى است.

از این زاویه تعریفمان از اهالى مسجد و آنهایى که به مسجد مى‏آیند، «مشتریان بالفعل» است. باید توضیح بدهم که چرا تعبیر مشتریان را آورده‏ایم. به اعتقاد بنده اگر بخواهیم نگاه و رفتارمان را در باره مخاطب‏مان دقیق بکنیم، باید در مدیریت فرهنگى نگاهمان نگاه مدیریت تجارى باشد؛ یعنى جنس نگاه ما به عبارتى از زاویه نگاه مدیریت تجارت و یا بازرگان و تاجر باشد. دلیل بنده این است که مدیریت تجارت درخصوص مشترى‏هاى خودش حساسیت فوق‏العاده‏اى دارد، و باید چنین باشد.

امروزه در حوزه تجارت مسأله مشترى مدارى و مشترى محورى مطرح است و حتى مشترى آفرینى نیز باید مطرح باشد. در مدیریت خصوصى برخلاف دولتى مدیر مى‏داند که اگر نتواند مشترى‏هاى خودش را جذب بکند، آنها را به راحتى از دست خواهد داد. بنابراین تمام سرمایه گذارى‏هایى که در حوزه اقتصاد و تولید انبوه کرده است، به علاوه بازار را از دست خواهد داد و خسارت خواهد دید. در واقع این نگاه او را حساس و دقیق مى‏کند که به مشترى همچون مهمان نگاه بکند و همان رفتارهایى را داشته باشد که براى مهمان تعریف مى‏کنند. مثل معروفى است در مدیریت تجارت که مشترى را همچون مهمان ببینید! مهمان که به منزل شما مى‏آید چیزى را مى‏خورد و در حقیقت بخشى از سفره شما را همراه خودش مى‏برد. ما از نگاه معنوى معتقد به برکت مهمان هستیم، اما از نگاه مادى به هر حال چیزى از منزل ما کم مى‏شود، با این حال او را مورد احترام خاص قرار مى‏دهیم. ولى در تجارت مشترى چیزى از شما کم نمى‏کند، بلکه چیزى را براى شما مى‏آورد، به همین لحاظ این مثل معروف است که مشترى را همچون مهمان احترام کنید. تعبیر مشترى براى انتقال آن فضا و حساسیت‏هاى مدیریت تجارت به مدیریت فرهنگى است، یعنى ما مخاطب خودمان را همچون مشترى خاص نگاه کنیم. در طبقه‏بندى مشترى نیز مخاطبان را باید با نگاه مشترى‏مدارى کارشناسى بکنیم؛ یعنى مشتریان را خوب شناسایى، تحلیل و طبقه‏بندى بکنیم و ارتباط با مشتریان را توسعه بدهیم.

با توجه به این مقدمه‏اى که عرض کردم، هر کسى که به مسجد ما مى‏آید، مشترى محصولات معنوى و دینى ماست و در حال خریدارى است. در آیات شریفه  خداوند مى‏فرمایند: «ان اللّه‏ اشترى من المؤمنین انفسهم».

این نگاه حساسیت‏آفرین است، در مدیریت خدمات‏دهى به مشتریان ارزش به حساب مى‏آید. در نگاهى کلان، استراتژیک و تولیدى مى‏گویند که ما مبانى ارزشى خاص را باید تعریف بکنیم و از آن ارزش به هیچ عنوان نباید تخطى بکنیم، گویى وحى مُنزَل است. پس نگاه ما به مسجد باید نگاه مدیریتى آن هم مدیریت تجارى باشد.

همان مخاطبانى که کالاى معنوى ما را مى‏خرند مشترى ما به حساب مى‏آیند. لذا مسجد و مخاطب سرمایه ما هستند. در اینجا به بخشى از راه‏کارهاى بنیادین و نظرى گسترش کارکردهاى مسجد اشاره مى‏کنم:

ـ شناساندن مسجد به جامعه و تشریح نقش استراتژیک آن در تعادل بخشى حیات اجتماعى؛

ـ محافظت و صیانت بخشى مساجد؛

ـ آسیب‏شناسى و پاتولوژى مساجد؛

ـ شناسایى عوامل و ابزارهاى استفاده بهینه از مساجد؛

ـ بررسى موانع و تهدیدها و روند فعالیت‏هاى مساجد در بخش کلان اجتماعى؛

ـ شناخت بحران‏هاى اجتماعى معاصر و نقش مساجد در کاهش و رفع آنها.

مهم‏ترین و اصلى‏ترین بحران امروز جوامع بشرى بحران معنویت است که به دنبال خودش همه بحران‏هاى چندگانه خانواده، خودکشى، افزایش طلاق، بحران زیست محیطى، بحران فناورى و بحران اخلاقى را به دنبال خود دارد و نقش مسجد در اینجا نقشى استراتژیک است. دیگر موارد عبارت انداز: نگاه سیستمى به مساجد در مقابل نگاه زاویه‏اى،
تعریف امام جماعت به عنوان مدیر مسجد، تأسیس دانشگاه مدیریت و فرهنگ دینى، حمایت مادى و معنوى مدیران فرهنگى مساجد و تعیین جایگاه حقوقى براى آنها و براى فعالیت‏هاى تمام وقت از هشت صبح تا ده شب (چهارده ساعت) و لحاظ همه لوازم و امکانات مورد نیاز، تخصیص بودجه‏اى براى مدیریت امور مساجد تا استقلال آن حفظ شود. البته باید توجه داشت که مدیریت مسجد مدیریتى مردمى است و به این استقلال نباید خدشه‏اى وارد شود.

تا اینجاى مطالب را قبول داریم اما بعدش را قبول نداریم، این که مدیریت باید مشارکتى باشد، پس همه تصمیم را باید مردم بگیرند. متأسفانه این اشتباهى است که همه مى‏کنند اما به لحاظ غلط بودن این تئورى احتیاجى به ابطال نیست چون اساسا اجراشدنى نیست. جلب مشارکت‏هاى مردمى در قالب‏هاى معنوى و ایجاد شوراى برنامه‏ریزى مساجد.

ـ تعیین منابع مالى براى مساجد و مصوبه مجلس مبنى بر اخذ چند درصد از هر معامله در کشور جهت تعیین پشتوانه مالى براى تقویت اسلام؛

ـ برنامه‏ریزى استراتژیک به عنوان آخرین طرح کاربردى در توسعه منابع انسانى و جذب جوانان در مسجد؛

ـ ضرورت تشکیل NGO ائمه جماعات باسواد و خوش فکر و برگزارى نشست‏هاى مستمر با یکدیگر و ارتباط با مراجع دینى و مقام معظم رهبرى و جلب حمایت آنها براى برنامه‏هاى استراتژیک و هماهنگى با دولت و مجلس و طرح افکار راهبردى با آنها از طریق «اتاق فکر»؛

ـ در بخش جوانان، راهکارهاى جذب جوانان به مسجد که شاید اصلى‏ترین موضوع هر مسجدى است به لحاظ نقش و کارکردى که در محله و جامعه دارند و مى‏توانند داشته باشند و افراد دیگر که کودکان و خردسالان و چه سالمندان که مخاطبان و مشتریان مساجد هستند.

مدیریت فرایند جذب

1. شناخت صحیح و دقیق و نگرش سیستمى به جوان؛

2. شناخت موانع و عوامل دفع، که باید این موانع دفع شود و عوامل دفع پیش‏بینى بشود تا پیش‏گیرى بشود. لازمه پیش‏گیرى، پیش‏بینى است و این البته از ذهن خاصى برمى‏آید که ما آن را تعریف کرده‏ایم به ذهن A یا فرد فعال؛

3. شناخت ابزارها و عوامل جذب که استفاده صحیح از امکانات است. ابزارها را به ابزارهاى سخت‏افزارى و نرم‏افزارى تقسیم کردیم در بخش ابزارهاى سخت‏افزارى سه نکته را یاد آور شدیم که یکى مسئله مکان و فضاسازى محیط مسجد است؛ (مکان هسته هوشمند است) و دیگرى رسیدگى به امور بهداشت مسجد، و آخرى رسیدگى به عوامل مؤثر مادى است. ابزارهاى نرم‏افزارى را برشمردیم که شامل نگرش‏سازى و بازمهندس‏سازى ذهن، نگرش فرا فرد و کلان و جزئى، تعریف و تبیین راهبردهاى ضرورى تعیین روش و برنامه ریزى و تبیین دستور کارها مى‏شود.

همچنین خانم علیزاده درخصوص جذب جوانان، و فعالیت هرچه بیشتر (على‏رغم کمبود امکانات)، برقرارى ارتباط بین امام جماعت و جوانان و جوان بودن ائمه جماعات، سلام کردن و تحمل جوان‏ها و زیباسازى مساجد، اشتغال امام جماعت و در نتیجه برگزار نشدن نماز ظهر و عصر در مسجد و خسته بودن در هنگام نماز مغرب و عشا، و ساخت مساجد در جاهاى دور از دسترس براى ساکنان شهرک‏ها را از جمله چالش‏ها دانستند.

حجه‏الاسلام کیوانى‏پور مسؤول حوزه سه شمال شرق تهران نیز به نکاتى اشاره کردند و سپس خانم بتول نیاقى بر لزوم جذب جوانان و برخورد درست با آنان تأکید کردند.

همچنین یکى از شرکت‏کنندگان، آموزش مدیریت، روانشناسى، مخاطب‏شناسى و جامعه‏شناسى به ائمه جماعت و تدریس دین به زبان ساده (نه تخصصى) در مساجد را خواستار شد.