برابر روایات مساجد پایگاه توحید، خانه هاى خدا در زمین، سکوى عروج، محل عبادت، بازار آخرت، محیط رحمت، بهترین مکان‏هاى زمین، کلاس تربیت، بستان بهشتیان، مطاف عاشقان، امید محرومان، مأمن مستضعفان، میعادگاه متقین و صیانت‏گاه مؤمنین است.

افزون برآن با سیرى در سنت و سیره پیامبر گرامى اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و امامان معصوم علیهم‏السلام و مؤمنان صدر اسلام به این حقیقت دست مى یابیم که مساجد در امور و ابعاد گوناگون داراى نقش عمده و اساسى بودند و در خدمت ترویج فرهنگ اسلام و نشر معارف دین و ابلاغ پیام و رهنمودهاى حیات بخش پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و ائمه معصومین علیهم‏السلام و در یک جمله در راستاى تأمین سعادت و ارتقاى سطح اندیشه، اخلاق و فرهنگ مسلمانان قرار داشتند.

با کمال تاسف به تدریج مساجد در کشورهاى اسلامى به آسیب، چالش‏ها و موانعى دچار شدند که کارایى آنها را در امور گوناگون کاهش داد. کاهش نقش آفرینى مساجد در همه سرزمین‏هاى اسلامى پیامدهاى‏ناگوارى در پى داشت که مشهود است.

اکنون در این شرایط حساس تاریخ که از یک سو آمریکا با اشغال دو کشور اسلامى فریاد آغاز شدن دوباره جنگ هاى صلیبى را به گوش رسانیده و از سوى دیگر دشمن با به‏کار گرفتن همه تجهیزات و امکانات خود در زمینه فرهنگى تهاجم همه جانبه اى نسبت به نسل جوان صورت داده است و مى‏کوشد در سایه آن هویت جوانان مسلمان را به یغما ببرد و آنان را به مبلغان بى مزد خود بدل سازد، باید بکوشیم با شناخت موانع و آسیب ها، بار دیگر از مساجد در عالى‏ترین شکل ممکن بهره‏بردارى کنیم و براى صیانت از دستاوردهاى انقلاب و خون‏بهاى شهیدان آن فضاهاى مقدس را فعال و پر نشاط سازیم.

آسیب‏ها، چالش‏ها و موانع را مى‏توان در امور ذیل دسته‏بندى نمود:

الف: آسیب و چالش‏هاى ساختارى، مدیریتى و مالى

1. نبود اطلاعات جامع از وضعیت مساجد کشور و در نتیجه فقدان تحلیل آمارى لازم براى مورد توجه قراردادن آن در جهت گیرى هاى اساسى مربوط به مساجد؛

2. وجود تشکیلات موازى و ناهماهنگ و تعدد مراکز دخیل در مدیریت و امور مساجد؛

3. فقدان استراتژى و سیاستگذارى کلان در امور گوناگون مساجد در برنامه کلان توسعه و توجه کافى نداشتن به برنامه‏ریزى‏هاى بلند مدت توسعه مساجد و نبود بودجه لازم براى آن؛

4. فقدان برنامه‏ریزى مناسب براى استفاده کامل، مطلوب و بهینه از مساجد در شرایط و وضعیت کنونى؛

5. فقدان استراتژى روشن در مورد چگونگى حضور و دخالت دولت و نحوه مشارکت مردم؛

6. نبود گروه کارشناسى قوى و کاردان جهت بازآفرینى نقش‏ها و کارکردهاى مساجد و به روز کردن آن و بى‏توجهى مدیران و برنامه‏ریزان کلان کشور به این امر؛

7. فقدان مرکز قوى پژوهش و تحقیقات بنیادى و کاربردى ویژه مساجد و اجراى نامناسب و غیر کاربردى طرح‏هاى تحقیقاتى و پژوهشى مساجد؛

8. ساخت مراکز متعدد فرهنگى و هنرى رقیب، با بودجه و امکانات کافى، به جاى تقویت و گسترش فضاى‏فرهنگى و هنرى مساجد؛

ب: آسیب و چالش‏هاى فیزیکى و سخت افزارى

9. فقدان طرح‏هاى مناسب معمارى براى ساخت مساجد در دوران معاصر؛

10. فقدان امکانات مناسب تأسیساتى، فرهنگى و رفاهى همانند کفشدارى، پارکینگ، مهد کودک، درمانگاه، صندوق قرض الحسنه و... ؛

11. نبود سرویس‏هاى بهداشتى مناسب، تهویه، سیستم‏هاى برودتى و حرارتى مطبوع، بى‏توجهى به نظافت، آراستگى، زیبایى، خوشبویى و نداشتن فضاى بیرونى جذاب؛

12. نبود نظارت کیفى و رعایت نکردن اصول مهندسى، مقاوم‏سازى و سهل‏انگارى در حفظ و مرمت مساجد؛

ج: آسیب و چالش‏هاى مربوط به نیروى انسانى و کارگزاران

13. فقدان سیستم جذب و گزینش نیروى انسانى؛

14. نداشتن ساماندهى مناسب براى نیروى انسانى موجود در مساجد؛

15. فقدان نظارت و ارزیابى مستمر بر عملکرد کارگزاران مساجد؛

16. استفاده نکردن از توانایى‏هاى جوانان در امور مساجد و به کار نگرفتن نیروى کار آنان؛

17. فقدان آموزش هاى روز آمد براى کارگزاران مساجد؛

18. کوتاهى در تغذیه فکرى نیروى انسانى به طور مداوم؛

19. تأمین نبودن کارگزاران و به ویژه خادمان از لحاظ مالى و در نتیجه مسؤولیت‏ناپذیرى آنان؛

د: آسیب و چالش‏هاى محتوایى و برنامه‏اى

20. تعطیلى اغلب مساجد جز در ایام خاص، اقامه نشدن نماز جماعت در سه یا پنج نوبت، بسته‏بودن در مساجد جز در وقت نماز و نبود برنامه مداوم نیایش و قرآن‏آموزى در آن؛

21. فقدان برنامه‏ریزى‏هاى جذاب هماهنگ و متناسب با نیازهاى اقشار گوناگون جامعه و در نتیجه اجرا نشدن برنامه هاى تبلیغى و فرهنگى مناسب؛

22. فقدان فضاسازى براى حضور مردم و نسل جوان و نبود فرهنگ‏سازى و اطلاع‏رسانى صحیح در مورد برنامه مساجد در رسانه هاى جمعى به ویژه رسانه ملى؛

23. کوتاهى در تقویت و غنى‏سازى کتابخانه‏هاى مساجد کشور به طور مداوم؛

24. استفاده نکردن از تجهیزات فرهنگى، هنرى، رایانه‏اى و نرم‏افزارى روز و هم‏چنین استفاده از ابزار و زبان هنر در برنامه هاى تبلیغى ـ فرهنگى مساجد.

راه کارهاى توسعه و تعمیق جایگاه و نقش آفرینى مساجد و جذب جوانان

1. ادغام تشکیلات موازى در مرکز رسیدگى به امور مساجد که به فرمان مقام معظم رهبرى تأسیس شده است و هماهنگ نمودن کلیه فعالیت ها ى مرتبط با مسجد با آن؛

2. تعیین استراتژى و سیاست کلان در برنامه چهارم توسعه و اختصاص بودجه لازم و کافى؛

3. اهتمام دولت و تشویق و ترغیب عمومى براى احداث، نوسازى و بهسازى مساجد و مجهز ساختن آن به تجهیزات روز آمد و حمایت از مساجد مناطق محروم؛

4. تلاش در جهت وضع قوانین لازم براى حمایت هاى حقوقى و اجتماعى از مساجد؛

5. جذب نیرو و بهره‏مندى از نیرو و امکانات شایان استفاده در محدوده مسجد؛

6. اقدامات لازم براى بازنشسته نمودن خادمان از کار افتاده و تلاش براى به کار گرفتن خادمان جوان و مناسب با حقوق و مزایاى مناسب در جهت پاکیزگى و نظافت مساجد؛

7. سیاست‏گذارى و برنامه‏ریزى کلان فرهنگى، متناسب با نیازهاى اقشار گوناگون جامعه بر محوریت آموزش قرائت، ترجمه و تفسیر قرآن در مساجد؛

8. فضا سازى لازم براى جذب هرچه بیشتر نسل جوان به مساجد در جهت مقابله با تهاجم فرهنگى توسط رسانه هاى جمعى به ویژه رسانه ملى؛

9. تأسیس دانشگاه مسجد و ارایه آموزش هاى روز آمد به کارگزاران مسجد؛

10. تداوم بر پایى همایش‏ها و جشنواره‏هاى بین‏المللى، کشورى، استانى و شهرستانى براى تبیین، احیا و ارتقاى جایگاه مساجد در جهان اسلام؛

11. احداث پژوهشکده مسجد و انجام دادن مداوم پژوهش‏هاى بنیادى و کاربردى براى احیا و روز آمد نمودن مساجد؛

12. تشکیل شوراى عالى مهندسى مساجد و طراحى الگوى مناسب معمارى و ساماندهى و نظارت بر کمیّت و کیفیت بنا و تجهیزات مساجد و هدایت و ساماندهى ساخت و تجهیز مسجد براساس نیاز مناطق گوناگون؛

13. طراحى سیستم ماهواره‏اى و شبکه جهانى مساجد در اینترنت و بهره‏گیرى مناسب از فن‏آورى ارتباطات و مبادله اطلاعات و برنامه‏ها و تجربیات با مساجد سراسر جهان و جوامع دیگر اسلامى در جهت اعتلاى هرچه بیشتر نقش و جایگاه مسجد در جهان؛

14. تلاش در مدیریت و برنامه‏ریزى کلان کشور براى حضور مسجد در متن زندگى مردم و ارتباط آن با مراکز مختلف آموزشى، فرهنگى، اقتصادى و غیره.

اینک به موانع و چالش‏هاى مساجد به صورت تفصیلى در حوزه‏هاى مختلف آن توجه فرمائید:

فصل اول: مخاطبان مسجد

1. خردسالان: در اکثر کشورهاى جهان تربیت را از خردسالان شروع مى‏کنند و با سرمایه‏گذارى روى خردسالان آینده کشورشان را مى‏سازند.[1] و با استفاده از شیوه‏هاى جدید آموزشى توانسته‏اند قبل از دبستان کلیه رفتارهاى اجتماعى و اخلاقى خود را به آنان بباورانند.

2. کودکان

3. نوجوانان

4. جوانان

موانع جذب جوانان به مساجد

ـ ناهمگونى روحیات و خواسته‏هاى جوان با فضاى مسجد؛

ـ ناهنجارى و ناسازگارى با اطراف؛

ـ دین گریزى؛

ـ فقدان ارتباط عاطفى با انقلاب و جنگ؛

ـ دید نقدانه به فروریزى آرمان‏ها؛

ـ روحیه جوانى و نوگرایى؛

ـ زندگى در آینده؛

ـ نسل فرزند سالار؛

ـ استقبال از فن‏آورى‏هاى روز جهان و افزایش فاصله‏ها؛

ـ منابع اطلاعاتى گسترده؛

ـ دسترسى به جریان آزاد اطلاعات؛

ـ روحیه انتقادى؛

ـ سنت شکنى؛ کاهش تبعیت از بزرگترها؛

ـ رویکرد علمى؛ فرهنگى؛ هنرى؛ اجتماعى.

5. میانسالان

ـ اشتغال فراوان باعث شرکت نکردن در نماز؛

ـ وقت نداشتن براى شرکت در آموزش‏هاى مسجد.

6. بزرگسالان

7. بانوان

ـ ارتقا پیدا نکردن نقش و جایگاه زنان در مساجد؛

برجسته نمودن بعد عبادى و فقدان فعالیت‏هاى دیگر براى نیمى از جمعیت کشور که زنان باشند؛

ـ نبود جاى مناسب در داخل مسجد براى خانمهاى معذور (حائض)؛

ـ فقدان مهد کودک در مساجد براى نگهدارى کودکان در وقت نماز؛

ـ فقدان آموزش‏هاى تخصصى براى بانوان.

فصل دوم: معمارى مسجد

بخش اول

1. موقعیت مسجد

ـ تطابق نداشتن کارکردهاى فعلى مساجد با پیشینه تاریخى و فلسفه وجودى آنها؛

ـ عقب ماندگى ایران در ساخت، تعمیر و تجهیز مساجد در مقایسه با سایر کشورهاى اسلامى؛

ـ فقدان مساجد در خور شأن در بسیارى از شهرها و روستاها؛

ـ مسجد باید در بهترین موقعیت شهر و روستا قرار بگیرد؛

ـ مرکزیت محله را داشته باشد؛

ـ اگر محله شیب‏دار باشد در قسمت مناسب قرار گیرد؛

بناى مسجد متناسب با وضع اقتصادى و فرهنگى مردم و ساختمان‏هاى اطراف باشد.

2. نماى مسجد

ـ ایوان مسجد بلند و در قسمت شرق باشد که هزینه‏اش کمتر از گلدسته و مناره است؛

ـ امکان تعبیه راه پله و اتاق‏هاى خدماتى در خود ایوان که در زمستان آفتاب‏گیرى مناسب دارد.

3. گنبد؛ ایوان؛ گلدسته

نشانه مسجد، نورگیر کافى، هواى مناسب در هنگام ازدحام جمعیت، گرمایش در زمستان و سرمایش در تابستان، رنگ‏هاى سبز و آبى به کار رود، نماى مناسب با در نظر گرفتن ساختمان‏هاى بلند اطراف مسجد.

4. ورودى به صحن و شبستان مسجد

ـ صحن مسجد درهاى متعدد در جهات گوناگون داشته باشد؛

ـ راهرو ورودى مقدارى از سطح زمین بلندتر باشد؛

ـ در مناطق سردسیر دو در پشت سر هم داشته باشد؛

ـ بالاى سردر، دعاهاى مخصوص نوشته شود.

5. کف شبستان مسجد

شبستان مسجد چند پله پایین‏تر از سطح زمین باشد. زیرا اتصال صفوف به خارج شبستان، آسان‏تر مى‏شود، اشراف بر جمعیت و جاذبه خاص دارد، قیام و قعود امام جماعت از دور قابل دید است.

6. شبستان مسجد

سرانه هر نفر در مسجد 75 سانتى‏متر در نظر گرفته شود. ستون‏ها مدور و شبستان مستطیل باشد تا طولش همسو با قبله باشد و مشابه کلیسا نشود، محل بانوان مساوى با مردان باشد. هم‏چنین تقسیم مسجد به مردانه و زنانه زیبا خواهد بود.

7. سقف مسجد

مقدارى از سقف مسجد شیشه‏اى باشد و سقف مسجد مستحکم باشد. هم‏چنین شیب‏دار باشد تا برف و باران به آن آسیب نرساند.

8. پله‏هاى مسجد

پله‏ها حتى‏الامکان تقسیم شود، مثلاً بعد از هر چند پله مسافتى نفس‏گیر قرار داده شود و براى احساس خستگى نکردن حتى الامکان سرباز باشد.

پله‏هاى قسمت بانوان محفوظ باشد و از ارتفاع مناسبى برخوردار باشد و حتى‏الامکان پله‏هاى کمترى داشته باشد.

9. بالکن

در صورت نیاز از بالکن استفاده شود.

10. منبر

ـ حتى‏الامکان جنب پرده زنانه باشد تا همه، سخنران را ببینند؛

ـ توجه روحانى به حضور زنان و طرح مباحث مربوط به آنان؛

ـ تأثیر بیشتر سخنرانى به جهت دیده شدن سخنرانان؛

ـ سکوت و آرامش بیشتر در قسمت بانوان؛

ـ با توجه به نقش تربیتى بانوان در مقام همسر و مادر؛ تأثیر سخنرانى در آنان براى جامعه بسیار ارزشمند خواهد بود؛

نور از بالا به سخنران بتابد؛ به‏گونه‏اى سایه نداشته باشد. بنابراین باید پشت منبر یا طرف راست و یا طرف چپ؛ نور نباشد که سایه سخنران موجب حواس پرتى شود؛

ـ بین منبر و مردم نور قوى نباشد تا چشم‏ها را خسته کند؛

ـ رنگ منبر ملیح باشد و چشم را نزند؛

ـ منبر در داخل دیوار به صورت محراب، تعبیه شود؛

ـ جاى لیوان آب داشته باشد؛

ـ براى منبر از نور سبز استفاده شود و همیشه روشن باشد.

11. محراب

ـ محراب تو رفتگى زیاد نداشته باشد؛

ـ در محراب از اشکال هندسى و اسامى مقدس استفاده شود؛

ـ از نور سبز در محراب استفاده شود؛

ـ چراغ سبز محراب از سیستم جدا و همیشه روشن باشد؛

در قسمت بیرونى محراب که همسو با دیوار مسجد است؛ دعاها و آیات قرآنى که در قنوت خوانده مى‏شود نوشته شود.

12. نوشتار در مسجد

ـ نوشته روى در مسجد به کمک ابزار جدید با خط‏هاى زیبایى باشد؛

ـ به جاى نقش گل و بوته بهتر است؛ از نوشتار بیشترى استفاده شود تا بیننده را بیشتر به یاد خدا اندازد؛

ـ توجه به نوشتار قرآنى و روایى قلب‏ها را آرام مى‏کند.

13. تعبیه جا قرآنى و کتاب

ـ بلندگوها در دیوارها تعبیه شود؛

به لحاظ کراهت نماز در مقابل آتش بخارى در جهت قبله نباشد؛

ـ هواکش و کانال کولر در دیوارها قرار داده شود نه پنجره‏ها تا جلو نور گرفته نشود و صداى کمترى باشد؛

ـ هواکش در منظر نباشد؛

ـ سنگ مخصوص براى تیمم؛ در دیوار مسجد نصب نباشد.

بخش دوم

1.نور و روشنایى مسجد

ـ نور طبیعی

ـ همه قسمت‏هاى شبستان، مانند بالکن و... در روز از نور کافى برخوردار باشد؛

ـ فضاى روشن از روح خاصى برخوردار و آرام‏بخش است؛

ـ فضاى روشن موجب مى‏شود بیشتر در مسجد توقف کنند؛

ـ براى تأمین نور شبستان پنجره‏هایى با طول و عرض مناسب نصب شود؛

ـ مطالعه و قرائت قرآن با نور طبیعى راحت‏تر است؛

ـ در و پنجره‏هاى رو به خورشید آفتابگیر باشد.

ـ نور الکتریکى

ـ نور مستقیم چراغ‏هاى قوى مخل دید است و چشم را اذیت مى‏کند؛

ـ در محراب چراغ آویزان نباشد و از بیرون محراب نورپردازى شود؛

ـ چنانچه لوستر و جار؛ وسط مسجد آویزان شده؛ بیرون به آن تابیده شود و یا از قسمت میانى جار؛ توسط نور افکن‏هاى قوى به سقف؛ نورپردازى روز باشد، فرق داشته باشد؛

ـ سر در ایوان ورودى شبستان هم؛ حتى‏الامکان از بیرون و به صورت غیرمستقیم؛ نورپردازى شود.

2.سیستم صوتى مسجد

در دیوارهاى محراب محلى براى دستگاه صوتى در نظر گرفته شود و از بیرون با کلید روشن و خاموش شود.

ـ سیستم صوتى مخصوص محراب

ـ سیستم صوتى مخصوص سخنران؛

ـ سیستم صوتى مخصوص مداح؛

ـ منظم بودن صدا در همه اوقات؛

ـ استفاده از بلندگوى بیرون مسجد فقط براى اذان (سه وقت)؛

ـ استفاده نکردن از بلندگوى بیرون براى مراسم ختم و غیره؛

ـ استفاده از صداى مناسب در داخل مسجد؛

بى‏توجهى به نقاط ضعف در معمارهاى مساجد؛

ـ بى‏توجهى به زیبایى؛ نظافت و آراستگى مساجد؛

ـ بى‏توجهى به مساجد و متناسب نبودن آنها با شأن جامعه ایران.

بخش سوم: خدمات جنبى مسجد

ـ وضوخانه؛

ـ سرویس بهداشتى؛

ـ پارکینگ؛

ـ محل زندگى امام جماعت؛

ـ محل زندگى خادم.

فصل سوم: رسانه‏ها و مسجد

منبر

استفاده از منبر یکى از روش‏هاى سنتى و با سابقه هزار و چهارصد ساله است که هنوز جایگاه خود را حفظ کرده است و هیچ چیز نتوانسته جاى آن را پر کند براى منبر و اهل منبر شرایطى است که در بحث سخنران به آن اشاره خواهد شد.

فناورى‏هاى جدید

تلویزیون و ماهواره و رایانه با تمام جذابیت‏هایى که دارند؛ هنوز نتوانسته‏اند جایگاه مناسبى در مساجد پیدا کنند. البته از آنها استفاده‏هاى فراوانى مى‏شود و جا دارد از منافع مثبت آن بیشتر استفاده شود.

اینترنت و اینترانت؛ در مقایسه با موارد پیش گفته جذابیت بیشترى دارد که هم‏اکنون از جمله ابزارهاى جذب جوانان به مسجد است که خود قسمت‏هاى گوناگون دارد و هر کدام جاذبه‏هاى خاص خود را دارد. گیم نت یا بازى‏هاى رایانه‏اى که جدیدا در بعضى از مساجد به کار گرفته شده است، باعث جذب جوانان شده است و بعد از آن جوانان جذب مسجد و نماز مى‏شوند.

البته استفاده از فناورى‏هاى جدید حتما باید زیرنظر ائمه جماعات و با نظارت آنان باشد.

ضعف‏هاى رسانه‏هاى عمومى و مسجد

پیدایش مراکز موازى مساجد مثل فرهنگ‏سراها و مراکز متعدد فرهنگى، تعدد کانال‏ها و شبکه‏هاى تلویزیونى و ماهواره و اینترنت و غیره، سرگرمى‏هاى متنوع و برنامه ورزشى و تفریحى با سرمایه گذارى‏هاى کلان، جذب امکانات فرهنگى به منظور اجراى طرح‏هاى گوناگون و چیزهاى کم اهمیت مثل موسیقى و سرگرمى‏هاى بى‏محتوا، ارایه چهره ضعیف از اهل مسجد در فیلم، حاضر نشدن پیوسته در مسجد (فقط در مواقع گرفتارى و مریضى به مسجد مى‏رود یا ماه رمضان و محرم)، ضعف تبلیغات، پیام‏هاى بى‏محتوا، پخش برنامه‏هاى که گاهى به گونه غیرمستقیم بر مسجد تأثیر منفى دارد.

فصل چهارم: نیروهاى انسانى

امام جماعت

خصوصیات اخلاقى امام جماعت، امام جماعت و ارگان‏ها، امام جماعت و نماز، امام جماعت و سخنرانى، امام جماعت و توانمندى‏ها، امام جماعت و خانواده، امام جماعت و نحوه انتخاب، امام جماعت و تسلط علمى، امام جماعت و آموزش، امام جماعت و سیاست، امام جماعت و منبع درآمد، امام جماعت و ضعف‏ها از نکات قابل توجه است.

سخنرانى‏هاى ضعیف و دعوت نکردن از سخنوران، نبود ارتباط با مراکز روحانیت، نبود ارتباط با مساجد دیگر، فقدان ارتباط با مراکز رسیدگى کننده به مساجد، استفاده نکردن از تجربیات دیگران، بى‏توجهى به برنامه‏ریزى و ساماندهى امور مساجد، فقدان مدیریت مسجد (فقط نماز مى‏خواند و کار به چیز دیگرى ندارد)، ارتباط نداشتن با اهل مسجد، عدم نظارت ارگان‏هاى رسیدگى کننده به مساجد و امام جماعت، فقدان امام جماعت متخصص در حوزه علمیه، فقدان رشته خاص امامت جماعت در حوزه علمیه، نبود نقد و نظارت بر ائمه جماعت، غفلت از طبقه جدید فرهنگى مثل دبیران دانشگاهیان و دانشجویان، منحصر بودن در تبلیغ سنتى و استفاده نکردن از ابزار روز، پاسخگو نبودن به گرایش‏هاى گوناگون، تأمین نبودن ائمه جماعت از چالش‏هاى مهم در این عرصه است.

هیئت امنا

به کارگیرى هیئت امناى صاحب ابتکار و خلاق، که با برنامه‏ریزى‏هاى متنوع خواهند توانست افراد را به مسجد جلب نمایند، همکارى جدى، تقسیم کار، علاقه به کار، تأمین بودجه، توجیه جوانان و نوجوانان، اهتمام به مسئله جوانان و نوجوانان، استفاده از تخصص‏هاى گوناگون، وابسته نبودن به قشرى خاص، پرهیز از اختلاف بین هیئت امنا، هماهنگ نبودن با امام جماعت، سختگیرى نکردن با جوانان، تعیین شرح وظایف، تعیین مسؤولیت‏ها، آموزش و فرستادن جزوه‏هاى تخصصى مخصوص هیئت امنا، ایجاد معاونت‏هاى گوناگون، نظرخواهى باید مورد توجه جدى‏تر قرار گیرد.

همسایگان مسجد

رعایت حقوق همسایگان مسجد، جلوگیرى از مزاحمت صداى مسجد و هم‏چنین رفت و آمد به مسجد بویژه به هنگام ازدحام در مراسم ختم و غیره، پارک نکردن ماشین در مقابل منزل مردم، پخش نکردن موزیک و قرآن بیش از حد باید مدنظر قرار گیرد.

غیرمسلمانان

با عنایت به آن که طبق فتواى برخى از مراجع از نظر شرعى ورود غیرمسلمان به مساجد حرام است، از طرفى در صدر اسلام کفار و مشرکین به خدمت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏رسیدند و در مسجد مباحثه مى‏کردند و خیلى‏ها هم مسلمان مى‏شدند. جاذبه‏هاى مساجد و خیلى در مسلمان شدن کفار تأثیر گذار مى‏باشد. حل مسئله ورود غیرمسلمانان به مساجد یکى از ضروریات است.

مدیریت مسجد

ساختار پیشنهادى مدیریت مسجد: حضور فعال و دایمى یک روحانى، هیئت امناى فعال و متدین و خوش اخلاق، مسؤولین پایگاه‏هاى فعال مسجد، ساماندهى رابطین فعال فرهنگى مساجد، جذب خدام افتخارى و تقسیم مسؤلیت‏ها و فعالیت‏ها، ناهماهنگى وضع موجود مساجد با شرایط زمان و نیازهاى انقلاب اسلامى، فعال نبودن مساجد در تمام ساعات روز به لحاظ نبود امکانات، دخالت نهادهاى گوناگون در مدیریت مساجد با عنایت به نبودن مدیریت منسجم و کارآمد براى مسجد از چالش‏هاى موجود مساجد ماست.

بانى و واقف

شرط شرعى نکردن در وقف، تعیین نکردن تولیت خاص، تعیین مدت نکردن یا تدوین خصوصیات دست و پا گیر و کُندى پى‏گیرى برخى از مسائل در این مورد باید مورد بازنگرى واقع شود.

خادم

عدم برخوردارى اکثر مساجد از خدام با سواد، آموزش دیده و آشنا به مسائل بهداشتى، خدماتى و... یکى از آسیب‏هاى جدى است که باید براى حل آن چاره‏اى اندیشید.

فصل پنجم: منابع اقتصادى مسجد

کمک‏هاى مردمى

ـ اتکاى کامل به مردم و حمایت نکردن دولت در ساخت و تعمیر و تجهیز و نگهدارى و اداره مساجد با عنایت به آن که اکثر مساجد با کمک‏هاى مردمى ساخته مى‏شود؛

ـ ضعف اقتصادى مردم و نبود کمک‏هاى مادى مناسب براى مساجد؛

ـ تبلیغ ضعیف و فقدان جذب سرمایه‏هاى مادى مردم ثروتمند؛

ـ ارگان‏هاى مربوط به مساجد؛

ـ اختصاص ندادن بودجه به مراکز مرتبط با مساجد؛

ـ هزینه‏هاى بیجاى بسیارى از مراکز مربوط به مساجد.

دولت و مساجد

در برخورد دولت با مساجد در دوران پس از انقلاب چالش‏هاى ذیل به خوبى مشهود است:

1. نبود برنامه‏ریزى مناسب براى استفاده کامل و مطلوب و بهینه از مساجد (گسترده‏ترین پایگاه تبلیغى و فرهنگى در سطح کشور) که اکنون کمتر از 50 درصد از این مراکز به طور نسبى استفاده مى‏شود؛

2. فقدان استراتژى مصوب در مورد چگونگى حضور و دخالت دولت در مساجد (دولت مى‏تواند بودجه فرهنگى و تعمیر و تجهیز به مساجد اختصاص بدهد و خود دخالت نکند و هیئت امنا با نظارت مردم مصرف کنند که مردم هم بهترین ناظر هستند)؛

3. تعداد مراکز دخیل در امر مسجد؛

4. فقدان ساماندهى مناسب منابع نیروى انسانى مساجد؛

5. اجرا نشدن برنامه‏هاى تبلیغى و فرهنگى مناسب و فقدان فرهنگ‏سازى و اطلاع رسانى صحیح در مورد مسجد؛

6. اجراى نامناسب و غیرکاربردى طرح‏هاى تحقیقاتى؛

7. استفاده نکردن از تجهیزات فرهنگى؛ هنرى؛ رایانه‏اى و نرم‏افزارى روز؛

8. فقدان تقویت و غنى‏سازى کتابخانه‏هاى مساجد کشور، تنها 5 درصد مساجد داراى کتابخانه هستند که کتاب‏هاى آنها هم یا قدیمى است و یا خیلى محدود است؛

9. نبود امکانات مناسب فرهنگى؛ رفاهى؛ تأسیساتى که 3 درصد مساجد داراى امکانات فوق است؛

10. ساخت مراکز متعدد فرهنگى هنرى به جاى تقویت و گستنرش فضاى فرهنگى و هنرى مساجد (این مراکز رقیب مسجد شده‏اند)؛

11. استفاده نکردن از ابزار و زبان هنر در برنامه‏هاى اجرایى؛

12. نبود مرکز قوى پژوهشى و تحقیقاتى ویژه مساجد؛

13. فقدان گروه کارشناسى قوى و کاردان جهت باز آفرینى نقش‏ها و کارکردهاى مساجد و به روز کردن آنها؛

14. نبود اطلاعاتى جامع از وضعیت مساجد کشور (تهیه آمار و شناسنامه از وضعیت نیروى انسانى و امکانات مساجد کشور و تشکیل بانک اطلاعات مساجد تا امکان سنجى دقیقى از مساجد کشور داشته باشیم)؛

15. فقدان نهاد مدنى کارآمد و فراگیر از نیروى مساجد؛

16. فقدان تغذیه فکرى نیروى انسانى؛ بعضى از ائمه جماعات از مسائل روز غافل‏اند و همچنین سایر نیروها؛

17. سازمان مسکن و شهرسازى، و زمین رایگان براى مساجد؛

18. دریافت نکردن وجوهات آب؛ برق؛ گاز و دیگر مصارف مورد نیاز مسجد توسط دولت؛

19. لزوم توجه قانونمند به این تشکل بزرگ اجتماعى در کشور و تعریف شدن جایگاه آن در نظام؛

20. بى‏توجهى دولت به نقش حرکت سیاسى؛ اجتماعى و فرهنگى مساجد در تصویب قوانین و لوایح و فقدان تخصیص بودجه و اعتبار؛

21. فقدان سرمایه‏گزارى براى طبیعى‏ترین کانون سیاسى؛ اجتماعى کشور یعنى مساجد و صرف بودجه‏هاى هنگفت در احزاب؛

22. نبود امکانات؛ در به روز کردن کارکردهاى مساجد؛

23. بى‏توجهى به نقش مساجد در تحقق اهداف فرهنگى در سند چشم‏انداز بیست ساله کشور؛

24. بى‏توجهى به مصلحت نظام در جهت حفظ و نگهدارى مساجد با توجه به نقش آن در حفظ و تقویت نظام.

فصل ششم: مراکز و کانون‏هاى مساجد

کتابخانه

ـ نبود کتابخانه در اکثر مساجد؛

ـ وجود کتابخانه‏هاى قدیمى و یا کتاب‏هاى قدیمى و از رده خارج در برخى از کتابخانه‏ها؛

ـ فقدان کتاب‏هاى جدید و مورد نیاز و عدم روزآمد کردن کتب؛

ـ فقدان مسؤول و مدیر قوى براى کتابخانه‏ها.

بسیج

اگرچه بسیج مخلص‏ترین نیروى جان برکف در راه خدا و در راستاى اعتلاى دین مبین اسلام است ولى حضور بسیجیان در مساجد در برخى از موارد موجب پیدایش چالش‏هایى به شرح ذیل گشته است:

ـ فقدان هماهنگى کامل با امام جماعت؛

ـ فقدان مدیریت قوى در بسیج مسجد؛

ـ اختلاف با هیئت امنا و مدیران مسجد؛

ـ اختلاف بر سر جا و مکان (در زمان جنگ فعالیت بیشترى داشتند جا بیشتر گرفته بودند ولى بعد از جنگ چون فعالیت‏ها کم شد، بر سر جا اختلافات به وجود آمد)؛

ـ تداخل‏برنامه‏ها برادران‏بسیجى با مسؤولین‏ذى‏ربط مساجد دربرگزارى کلاس‏ها و... ؛

ـ اقدامات خودسرانه بعضى از بسیجیان؛

ـ لزوم فعال شدن شوراى حل اختلافات در مرکز.

کانون‏هاى مساجد

ـ کانون فرهنگى؛

ـ کانون آموزشى؛

ـ کانون اقتصادى؛

ـ کانون ورزشى؛

ـ کانون تربیتى؛

ـ کانون تحقیقاتى.

مسجد و جهان اسلام

بى‏توجهى به جایگاه و فرصت‏آفرینى‏هاى مساجد به عنوان مهم‏ترین نماد دینى مسلمین و نشانه حضور خداوند در زمین و بى‏توجهى به این نکته که گستره مساجد در جغرافیاى جهان برابر با گستره قلمرو اسلام است و سمبل عزّت و عظمت مسلمین و تجلیگاه هنر و ذوق اسلامى آنان است.

بى‏توجهى به نقش مساجد در معرفى و شناساندن اسلام و فرهنگ و تمدن اسلامى با عنایات به آن که مساجد آیینه تمام‏نماى حقیقت اسلام‏اند.

ترویج اندیشه همانندى مسجد با کلیسا در کشورهاى اسلامى و کپى‏بردارى از فرهنگ وارداتى غربى با توجه به نقش محدود کلیسا در آن کشورها بدون توجه به آن که مساجد مراکز شکل‏گیرى انواع فعالیت‏هاى فردى و جمعى و حضور و مشارکت مردمى هستند.

تسلط دولت بر مساجد به عنوان مرکز تربیت اسلامى و مرکزیت شهر اسلامى و محل ارتباط مردم با مسئولان اسلامى؛ کانون‏هاى اصلى دعوت به بندگى و عبادت خدا و تقویت تقوا؛ هدایت مردم؛ روشن‏گرى مردم؛ محل ایجاد وحدت کلمه و مکان مقدس افزایش مشارکت‏هاى اجتماعى و سیاسى.

غفلت نمودن از رعایت شؤون مساجد به عنوان کانون‏هاى گسترش و نشر دین و فرهنگ غنى اسلامى و بى‏توجهى به برنامه‏ریزى براى مقابله با آنان در راستاى حفظ و تقویت شدن سنگرهاى اصیل.

بى‏توجهى به هویت دینى و مبارزه نکردن با عوامل زمینه‏ساز تضعیف هویت ملى ایران از طریق مساجد و هوشیارى نسبت به اقدامات دشمنان اسلام که تحت لواى دین صورت مى‏پذیرد.

امید است حاضران در همایش با مورد تأمل قرار دادن موانع و چالش‏هایى که بدان اشارت رفت، راه حل‏هاى پیشنهادى خود را ارائه فرمایند.