براى ما شکل و صورت، سنگ، رنگ و این‏ها معیار نیست براى ما حقیقت انسانى، حقیقت عبادت، حقیقت کمال روحى انسان ملاک است. اما در عین حال این‏گونه هم نیست که هر لباسى مناسب هر شخصیتى، هر حال و هوایى و هر شرایطى باشد. مسجد و طراحى مسجد در واقع یک لباس براى مؤمن است، لباسى براى عبادت، لباسى براى موعظه، این لباس باید لباس متناسب باشد هر لباسى را نمى‏شود استفاده کرد.

از این جهت ظرافت‏هاى خاص مى‏خواهد که ما مسجد را چگونه تهیه کنیم؟ چگونه طراحى کنیم؟ نقشه آن چگونه باشد؟ حداقل در این جلسه‏اى که ما خدمتان هستیم به چند نکته کلى اشاره مى‏کنم. طراحى مسجد و معمارى مسجد بسیار با حساب و کتاب است ممکن است قدیمى‏ها یک کتاب هم، ننوشته باشند ولى مساجدشان داراى این ارزش‏ها و این اصالت‏ها است  امروز کاملاً احساس مى‏کنیم که عملاً به این ارزش‏ها رسیده‏اند و به این مفاهیم دست پیدا کرده‏اند مثلاً ما در بیت‏اللّه‏ الحرام در مناسک عبادى که در حج داریم دو تا نماد داریم که نظر ما نماد معمارانه است و اتفاقا اسامى آن کم و بیش با مسائل معمارى ما سنخیت دارد این دوتا نماد یکى خانه کعبه است که به آن مى‏گوییم بیت‏اللّه‏، یعنى خانه خدا، خانه یک عنصر معمارانه است! یکى دیگر جمرات سه گانه است. اگر این دو نوع را با هم مقایسه کنید درست دو نوع معمارى، دو نوع جهت‏گیرى درخصوص ساختمان سازى است.

در خانه کعبه اولاً این یک فضا است اصل بدنه و پوسته نماى بیرونى آن نیست، خانه است فضاى سرپوشیده، فضایى که انسان بتواند درباره عوارض طبیعى مصون باشد، ایجاد امنیت و آرامش مى‏کند. آن امنیت و آرامشى که ما از ایمان استنباط مى‏کنیم امنیت ظاهرى و مادى هم لازم است خانه یعنى فضاى محفوظ که به وسیله دیوارها محبوس مى‏شود و امنیت خاطر براى انسان ایجاد مى‏کند.

جمرات سه‏گانه سنگ‏هایى است که روى هم انباشته شده است به صورت یک نماد، به صورت مجسمه، آنجا دیگر قهرمان داستان آدم علیه‏السلام نیست. قهرمان داستان بت، است، انسان تماشاچى شده، انسان باید آنجا بایستد و آن را تماشا کند، آن خودش را به نمایش گذاشته است در حالى که در خانه کعبه خود چیزى نیست بل یک پوسته است اصل آن فضاى داخلى آن است که انسان کامل در آن متولد مى‏شود و یا آن مفاهیم عالى که از آن استنباط مى‏شود، آنجا اصل انسان است. در جاى دیگر اصل آن ساختمان است.

در معمارى هم دو اصل اساسى داریم وقتى ما اساس را بر خود انسان و نیازهاى انسان، حالا چه نیازهاى مادى و چه نیازهاى روحى انسان بنا کنیم، ما فضا را نباید براى تفاخر و خودنمایى و یا سنگ گرانیت به کار ببریم، مناره را بلند بسازیم، وقتى اینها بشود،  خودش بت مى‏شود وقتى خود بدنه مطرح شد، نما شد، اصل شد این‏ها مى‏شود بت، کسى که
دنبال ظاهر است دچار بت‏پرستى است کسى که درپى معناست دچار بت‏پرستى نمى‏شود و خود بدنه براى او بت نمى‏شود. ولى آنجا معنا و مفهوم است، این یک نکته، نکته دیگر این که ابزار ادراکى انسان تمام این بحث‏هایى که داریم براى رسیدن انسان به کمال است، ابزار ادراک انسان یکى حس است و یکى عقل است و یکى دل است. بزرگان ما مى‏گویند، این فضاى مساجد، چه خانه کعبه باشد چه مسجدالنبى ادراکات انسان اول حواس پنج‏گانه است که با حیوان مشترک است و انسان در ارتباط با علم طبیعت و مادیات از این حواسش استفاده مى‏کند. این وجه مشترک با حیوان و انسان از جایى شروع مى‏شود که عقل شروع مى‏شود، این که خواب زشت و زیبا مطرح مى‏شود و تمرکز روحى براى حضور قلب در عبادت، مسجد در واقع یا همان خانه کعبه یا مسجد نبى، یک مکعب نساخته‏اند که ارتفاع آن قد طول و عرض آن انسان باشد، تا در طبیعت و یا تا در بازار است حواسش چشمش و گوشش در واقع دارد از طبیعت استفاده مى‏کند ولى وقتى ما وارد مسجد مى‏شویم وارد تکامل مى‏شویم باید فضایى ایجاد شود که تمرکز فکرى و روحى داشته باشیم. بنابراین فضاى داخلى مسجد باید آرامشى ایجاد بکند و ما احکامش را داریم که نقاشى نباید باشد، مجسمه جاندار نباید باشد تا آدمى بتواند حواسش را کلاً جمع خالق کند. نقاشى نمى‏کنند زیرا انسان را سرگرم مى‏کند که این صحنه کجا بوده است؟ اینجا انسان فاعل نیست بل تماشاچى است. مثلاً جنگلى است در آن قدم مى‏زنیم و زیبایى‏هاى طبیعت را در آن مى‏نگریم. این که در مساجد ما گفته‏اند عکس نزنید، نقاشى نکنید براى این است که اگر انسان به این‏ها توجه کند از عبادت غافل مى‏شود، ما دو عبادت اصلى داریم. یکى موعظه است که عقل انسان را باور مى‏کند. براى موعظه باید تمام توجه به خطیب باشد تا بتواند تفکر و اندیشه‏اش بارور بشود و براى عبادت دیگر اصلاً شما باید ذهن و حضور قلب داشته باشید و اطرافتان جاذبه‏هایى که شما را به آن جلب کند، نباید باشد. اینجا وحدت فضایى باید داشته باشید، چون به وحدت برسید و در درون خود احساس وحدت بکنید، تمرکز روحى و وحدت حضورى پیدا کنید و از درون حضور قلب پیدا کنید. بنابراین فضاهاى ما و مساجد باید که وحدت داشته باشد، ساده و همانند باشد. انواع رنگ‏هاى تند و عجیب و غریب، انواع و اقسام شکل‏ها به هیچ وجه نباید استفاده بشود. از نظر نقشه، مثلاً در تمام شکل‏هاى منظم مربع هست. دایره و مستطیل و مثلث داریم، ولى در تمام این‏ها شکل‏هاى نامنظم (که متأسفانه کلیساهاى ما را به شکل نامنظم موجى و غیره درست مى‏کنند) هیچ شکلى مناسب‏تر از مربع براى تمرکز و سکوت نیست به سبب این که اولاً تمام مربع که چهار جهت دارد، انسان هم چهار جهت دارد هیچ‏گونه کششى براى انسان ایجاد نمى‏کند، زورخانه‏ها را گرد درست مى‏کنند که انسان حالت چرخشى داشته باشد. مستطیل در جهت طول انبساط دارد، هر یک از این شکل‏هاى نامنظم حواس انسان را پرت مى‏کند، ولى در مربع و چهار ضلع آن یک شکل است و هیچ جاذبه شکلى نداریم. بنابراین آنجا کاملاً انسان ساکن مى‏شود سکون حواس پنج‏گانه بهترین شرایط را براى سکون فراهم مى‏کند، این است که هنوز متأسفانه کسانى که مى‏آیند مسجد بسازند هنوز دوستان ما نمى‏دانند که مسجدالاقصى با ساختمان قدس تفاوت دارد هنوز در قم مصلى را به صورت هشت ضلعى مى‏سازند،  هشت ضلعى زیارتگاه است آنجا یک سرى سفره‏هایى است که براى زیارت دور آن مى‏گشتند. به این علت هشت ضلعى ساخته‏اند که بیایند دور بگردند. اما مسجدالاقصى خودش مربع است یعنى هسته اصلى مربع است. البته در طول و عرض و شبستان‏ها به صورت‏هاى مختلف بزرگ و کوچک مى‏شوند منتها نکته مهم این است که تمرکز آفرین، درون‏گرا و آرامش‏بخش باشد که ویژگى‏هایش ذکر نمى‏کنیم.

مهم این است که بدانیم این‏گونه نیست که طراحى مساجد بدون حساب و کتاب باشد؛ به سبب این که ما تکّثر داریم و مفاهیم ما به اشکال گوناگون ظهور و بروز پیدا مى‏کند، حسن مکتب ماست که دو مسجد ما مشابه هم نیست، اما در عین حال ضوابط و قواعدى دارد که بسیار حساب شده و دقیق است و متأسفانه امروز در دانشگاه‏هاى ما درس نمى‏دهند. مهندسانى که شما انتخاب مى‏کنید، اگر وارد نباشند مواردى را طراحى مى‏کنند که هیچ سنخیتى با اصول فرهنگى ما ندارد.

سخنان جناب آقاى مهندس مروت

بسم اللّه‏ الرحمن الرحیم. از صحبت‏هاى تمام عزیزان و همکاران و همچنین از برپایى این همایش‏ها و کمیسیون‏هاى جنبى تشکر مى‏کنم.  ما مصوبه‏اى از هیئت وزیران داریم که در سال 76 تصویب شده و قطعا نسخه‏اى از آن به سازمان‏هاى مرتبط داده شده است و موظف شده‏اند که کارهایى در مورد مساجد انجام دهند و اخیرا هم ستاد اقامه نماز که انصافا خیلى خوب فعال شده است روى همین مصوبات هیئت وزیران کار کرد و تجدیدنظرهایى نیز روى آن صورت داد ولى متأسفانه دکتر عارفان گفتند چون به پایان وقت دولت رسیده‏ایم، بعید است که ما این را بدهیم به دولت و بتوانیم آن دیدگاه‏ها را در آن احیا کنیم. بنده تصور مى‏کنم که آن مصوبه‏ها و هم اصلاحاتش در دولت جدید به تصویب برسد.  خوشبختانه در سال 79 تحقیقات دیگرى هم در وزارت مسکن و شهرسازى انجام شده است و نزدیک به چهل موضوع در باره معمارى مساجد و اصول و ضوابط طراحى مساجد و هویت معمارى و شهرسازى اسلامى توسط مهندس نقره‏کار در حال تهیه است. ان‏شاءاللّه‏ این مطالعات و زحمات به صورت مصوبه در بیاید و این ضوابط در شوراى‏عالى شهرسازى و معمارى وزارت مسکن تصویب بشود که شکل قانونى به خود بگیرد و قابلیت اجرا پیدا کند.

به نظر من ما باید شرحى بنویسیم که وقتى دولت جمهورى اسلامى در برنامه سوم و چهارم توسعه مساجد را به عنوان محور معرفى مى‏کند، فقط از لحاظ کاربردى که نیست همه مسائل جنبى که شما به آن اشاره کردید بر مسجد مترتب است. منتها دستگاه‏هاى مربوط باید بنشینند این‏ها را روشن کنند و به صورت آیین‏نامه در آورند و این‏ها را ببرند به تصویب برسانند و به جریان بگذارند مقصود این است که زمینه‏هاى آن فراهم است و باید روى این‏ها کار شود.

دستگاه‏هایى که باید کار کنند اگر بتوانند مسؤولیت‏ها را توزیع کنند، نمایندگان محترم روحانیت، سازمان اوقاف، سازمان تبلیغات اسلامى، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، استاندارى، شهردارى جمعا هشت دستگاهى هستند که موظف‏اند بحث محوریت مسجد را که در قانون توسعه جزو رئوس کلى است، اجرا کنند.

اشاره کنم به صحبت یکى از برادران که در زمینه مسجد روستا داشتند، در یکى از تبصره‏هاى همان قانون توسعه سوم آمده است که در روستاهایى که پنجاه درصد هزینه مسجد را مردم تأمین بکنند پنجاه درصد دیگر توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلامى پرداخت مى‏شود منتها وقتى ما پى‏گیرى کردیم خود بنیاد هم خبر چندانى از این موضوع نداشت. براى این که دستگاه‏ها یک سرى وظایفى بر عهده‏شان گذاشته مى‏شود ولى اینها در جریان آن نیستند، دستگاه‏هایى باید باشند که پى‏گیر این موضوع باشند. به قول آقایان دو نکته در جمهورى اسلامى اصل است: یکى هماهنگى و یکى پى‏گیرى، اگر ما این دو نکته را رعایت کنیم، شاید به نتیجه‏اى برسیم.

براى من بسیار جالب بود که شنیدم در حوزه علمیه قم درسى گذاشته‏اند براى روحانیون به عنوان مفاهیم مسجد و معمارى مسجد تا امام جماعتى که در مسجد است، حداقل الفباى معمارى را بداند و با معمارى مسجد آشنا باشد این امر بسیار مهم است.

کتاب مساجد وزارت مسکن و شهرسازى که طبعا سه موضوع کلى دارد، یکى مساجد ساخته شده به همت سازمان ملى زمین و مسکن و مساجد ساخته شده و مرمت شده به همت شرکت عمران و به‏سازى وزارت مسکن، این کتاب قرار است در حدود دویست نسخه چاپ بشود که بخشى از آن را به مساجد معاصر و مساجد سنتى اختصاص داده است. این کتاب براى جوان‏هاى طراح ما که تازه طراحى را شروع کرده‏اند تا حدودى راهنماست. من پیشنهاد مى‏کنم که امور مساجد بیاید یک هزار نسخه اضافه کند و بخشى از هزینه را بدهد و این یک‏هزار نسخه را بین جاهایى که مى‏داند، توزیع کند این کار بسیار شایسته است و این سرمایه گذارى ارزش دارد.

مطلب دیگر این که من چند دانشجو را تشویق کردم که پایان‏نامه خود را در باره مسجد بنویسند و انصافا هم جزوه‏هاى مناسبى تهیه کردند و اگر امور مساجد بخشى از هزینه‏هاى این دانشجویان را تقبّل کند این پایان‏نامه‏ها بسیار مؤثر خواهد بود و منبع تحقیقاتى ارزشمندى محسوب خواهد شد.

بحثى هم در باره هیئت امناها بود که مى‏گفتند اگر ما این‏ها را به شکلى تربیت بکنیم که هیئت امناهاى کشور به شکلى به هم مرتبط بشوند و به آنها جهت داده بشود، چون بسیارى از آنها نمى‏دانند در این مساجد چه باید بکنند، جا دارد که ما بتوانیم یک راهنما براى این هیئت‏ها باشیم تا بارى هم از روى دوش امام جماعت مسجد برداشته بشود. هیئت امناها اگر درست ارشاد و راهنمایى شوند و جزوه‏هایى هم براى آنها تهیه بشود، در کل کشور، قطعا در ارتقاى مدیریت مساجد تأثیرگذار خواهد بود.