تبلیغات از اصلىترین و مؤثرترین امور در بنیانهاى عملى و کارکردى زندگى بشر امروزى است. امروزه، نگاه علمى ـ تبیینى، به شکل غیرمستقیم و جذاب به مسائل، رکن اصلى گرایش انسانها به امور شده است به طورى که در پرتو این رویکرد و شیوه نوین، فرعىترین مسائل بر اصلىترین مسائلى که سنتى بیان شدهاند، چیره شده است.
در دوران معاصر نیز مسجد به عنوان مکانى که در اسلام اصلىترین و اصیلترین پایگاه براى تبلیغ و نشر معارف اسلام بوده، انتظار مىرود که کارکرد تبلیغى خود را همراه با به کارگیرى ابزار و شیوههاى عصر حاضر نه تنها حفظ، بلکه تقویت کند.
آنچه در پى مىآید نکاتى است که در راستاى بهسازى تبلیغات دینى در مساجد به اختصار بیان مىگردد.
1 . شناخت ابزار دوران معاصر و جوانان
جنگ عقاید در گذشته نیز سابقه داشته، اما در عصر حاضر به دلیل پیشرفت روزافزون از نظر علم و تکنولوژى، زندگى بشر بیشتر جنبه فکرى پیدا کرده، بر این اساس تبلیغ نوعى مبارزه و شرکت در جنگ فکرى و نیازمند تشکیلات، فرماندهى، تاکتیک، جبههگیرى صحیح، مهارت، صفبندى و انضباط ویژه مىباشد.
همان طورى که در جنگهاى نظامى در هر زمان باید از وسائل موجود همان زمان استفاده کرد، در مبارزات عقیدتى فکرى معاصر نیز باید از امکانات و وسائل جدید، بهرهبردارى کرد.
امروزه قناعت کردن به وسائل قدیم عینا مثل این است که بخواهیم با دشمن مجهز به بمب اتمى و هیدروژنى با نیزه و شمشیر جنگ کنیم.
افزون برآن باید روحیه جوانان و مقتضاى دوران جوانى را شناخت. با کمال تأسف بزرگسالان معمولاً از نگاه خود به جوانان مىنگرند و به جاى آن که خود را به دنیاى نوجوانى نزدیک گردانند، مىخواهند جوان را به دنیاى خود وارد سازند.
2 . دریافت راز موفقیت یک پیام
موفقیت یک پیام، برآیند نکات ذیل است که باید به آن توجه نمود:
الف) قدرت و قوت و غناى محتوا
پیام باید قابل جذب بلکه براى فکر و عقل گوارا بوده و از نظر احساسى و اقناع ضمیر و احساسات و نیازهاى قلبى، و از نظر عملى و حل مشکلات زندگى پر جاذبه ظاهر شود.
ب) حسن ابلاغ و صلاحیت فنى و اخلاقى پیام رسان
از آنجا که در تبلیغات، هدف ذهن و اندیشه و در واقع زمینه کارى مبلغ، ذهن و فکر و اندیشه است، آیا کسى که خود اطلاع کافى از زمینه کارى خود ندارد، مىتواند بازده خوبى داشته باشد؟ هرگز!
بدینسان آشنایى با مباحث جامعهشناسى و روانشناسى از ضروریات یک حرکت تبلیغى مؤثر است. آرى پیام رسان باید بداند چه پیامى براى بشر از نظر اندیشه، از نظر دل، از نظر نیاز و واقعیتهاى زندگى و از نظر تضاد طبقاتى و اصول حاکم و محکوم با خود آورده است.
همچنین مبلغ باید از اطلاعات فنى در فن تبلیغ برخوردار باشد و صفات و ویژگى اخلاقى امانت و راستگویى و دست نزدن به دروغ براى گرم کردن صحبت، سعه صدر و عصبانى نشدن از شنیدن دردها، آشنایى با نیازها و دردهاى مردم خصوصا جوانان و عدم دخالت در رشتهاى که تخصصى در آن ندارد و... برخوردار باشد تا ابلاغ یک پیام با موفقیت مقرون گردد.
ج) استخدام وسائل و ابزار ابلاغى مناسب
براى رساندن هر پیام باید بهترین وسیله را انتخاب کرد، نه این که براى رساندن هر پیامى از یک کانال کلیشهاى اقدام کرد. بر این اساس براى تبلیغ هر یک از آموزههاى عقیدتى، اخلاقى، سیاسى، اجتماعى و... باید از روشى خاص بهره جست، نه آنکه براى همه آنها از یک ابزار استفاده کرد.
د) دکترین و متد تبلیغ
مسأله سبک صحیح غیر از سخن صحیح و مدعاى صحیح و ابزار نوین است. سبک و اسلوب مربوط است به کیفیت و چگونگى تبلیغ و پیام رسانى. امروزه مساله سبک و متد در تعلیم، در تحقیق، در تربیت، در معالجه بیماران جسمى و بیماران روحى اهمیت فراوانى یافته است. اگر سبک صحیح باشد انسان از کار خود با صرف حداقل نیرو، حداکثر نتیجه را مىبرد ولى اگر سبک صحیح نباشد در برخى موارد نتیجه معکوس گرفته مىشود؛ زیرا همان طورى که دوختن یک پارچه نو سادهتر است تا دوختن یک کت و شلوار از نو، یعنى باز کردن و از نو دوختن هماره دشوارتر است همچنین در بازسازىهاى دیگر، رساندن پیامى که معکوس در اذهان جا گرفته، بسى دشوارتر است از رساندن آن به اذهانى که آن پیام را براى اولین بار تلقى مىکنند.
3 . بهکارگیرى راهکارهاى تبلیغات دینى
فرزند آدمى به حکم فطرت پاک و خدایى، آماده نیکاندیشى و نیک خواهى و نیک کردارى است. بنابراین، تبلیغات اولاً باید معطوف به این آمادگى و قابلیتها باشد ثانیا چون براى فعلیت بخشیدن و ابراز و اظهار آن، نیازمند محرکها و مشوقهایى است که این قابلیت ذاتى را نمایان کند، باید از هر گونه اجبار و اکراه و یا زودرسى و شتاب زدگى در فعلیت بخشیدن به استعدادها و قابلیتها اجتناب نمود همانگونه که باید از سرپوش گذاشتن و نادیده گرفتن و سرکوب کردن آنها دورى کرد.
نکته مهم دیگر آن است که در تبلیغات دینى، موعظه نیک فقط در گفتار نیک نیست؛ بلکه افزون بر آن، در خلق، سیرت و عمل نیک است آرى امروزه تنها ذکر حقایق و گفتن مطالب نیک کافى نیست آنچه مهمتر است از گفتن و نصیحت کردن است نشان دادن و عمل کردن به آن است باید آنچه را که مىخواهیم به زبان بیاوریم در رفتار خود به نمایش بگذاریم. البته بیان باید با نگاهى لطیف و زیبا و مقرون به عمل باشد و همه اینها در آمیخته با محبت و مهربانى و ملایمت است که جلوهاى از تبلیغ رسا و نافذ را به نمایش مىگذارد.
همچنین لازم است گفتار و نمایش عملى مبلغ صادقانه باشد، نه از روى ریا و تصنع و تکلف بلکه براساس ایمان و اعتقاد قلبى و با نیت الهى و خلوص درونى انجام گیرد.
افزون بر آن ارائه محتواى تبلیغى باید به صورت غیرمستقیم باشد؛ صاحبنظران روانشناسى تبلیغ معتقدند مبلغ باید به گونهاى تعلیم دهد که مخاطب به شیوه غیرمستقیم پیام مورد نظر را از درون خود کشف کند، بدون آن که احساس کند کسى آن مطالب را به او آموخته است.
شناخت جامعه و فرهنگ آن نیز از ضرورتهاى بهسازى تبلیغات دینى است؛ پیام رسان باید بداند که کافى نیست که تنها سخن صحیح و درست بگوید و توجه به عکسالعمل روحى افراد و به عبارت دیگر توجه به تعبیرها و تفسیرهاى جامعه از آن نداشته باشد. از این رو لازم است دقیقا نسبت به اجتماع خود، از روانشناسى عملى و تجربى دقیقى برخوردار باشد.
بدون تردید در صورت به کارگیرى همه موارد فوق تلاش تبلیغى مبلغان اسلامى خود به خود اثر گذار خواهد بود و تاثیرش در تمامى ارکان و ابعاد شخصیت مخاطب جارى و سارى مىگردد.
جمعبندى و نتیجهگیرى
ساختن انسانهایى خداترس، متقى و تسلیم در برابر رضاى حق و معبود حقیقى در سایه تربیت دینى و مذهبى که هم مقتضاى فطرت است و هم کنترل کننده غریزه و هواى نفسانى، از مؤثرترین روشهایى است که تنها در مسجد مىتواند در مقابل سیل بنیان کن و ویرانگر فرهنگ فاسد غرب بایستد و مقابله کند؛ زیرا مقابله با تحریک غرایز و هواهاى نفسانى که از طرق مختلف مانند فیلمها، نوارهاى مبتذل، تصاویر مستهجن و... به آن دامن زده مىشود و نجات نسل جوان از خطر سقوط در منجلاب گناه و آلودگىهاى ناشى از تحریک غریزه جنسى، تنها با حاکم کردن نیروى بازدارنده و کنترل کنندهاى چون مسجد امکانپذیر است، ولى درک موقعیت روحى و روانى جوان و شرایطى که جوان در آن به سر مىبرد، به همراه انعطاف یا «تنزل» از دنیاى خویش به دنیاى جوان و صبورى در مقابل رفتار و گفتار او به همراه بیان زیبا و عمل نیک، شرایطى را فراهم خواهد ساخت که جوان قلبش را به ما بسپارد و در پى آن ذهن و اندیشه وى نیز کاملاً تسلیم ما مىشود، آرى با لحن جوان، هیئت جوان، برخورد جوان، و مهمتر از هر چیز احساس و عاطفه و رویه جوان تفهیم و تفاهم سریعتر اتفاق مىافتد.
ائمه جماعات هر چند پیرمرد ولى نباید با دنیاى جوان بیگانه باشند؛ بلکه باید خوشاندیش، خوشرو، توانا و جوانگرا باشند تا تفاوت نسلها، کندى رفتار، طولانى کردن نماز، طرح مسائل بیگانه با فضاى امروز، میان گوینده و مخاطب فاصله نیافکند.
در حقیقت بازنگرى با شهامت به اصول تبلیغى، کارکرد دینى و فرهنگى مساجد را افزایش مىدهد و توجه به مسائل فوق که ممکن است خیلى جزیى و ریز به نظر آید، بازده فعالیتهاى دینى و فرهنگى را چندین برابر مىکند.