کلمهى «مسجد» اسم مکانى است که سجده در آن انجام مىشود، مانند خانهاى که با هدف سجده براى خدا ساخته مىشود. از مسجد در قالب محلى که نام خدا را در آن مىبرند (عبادات) یاد شده است. «مساجد» هم جمع «مسجد» است که معبد مسلمانان است. در حقیقت مسجد مکانى است براى عبادت و راز و نیاز با خالق هستى که در فرهنگ اسلامى از جایگاه رفیعى برخوردار است. مسجد مکان ارشاد و تبلیغ مسائل، معارف و احکام اسلام است. مسجد خانهى خدا و محل طرح مسائل دنیوى و اخروى مسلمین است.[1]
از نظر شکلى نیز مساجد اولیه مسلمین قطعه زمینى وسیع و مربع شکل بود که اطراف آن را چهار دیوار یا خندق احاطه مىکرد و داراى مأذنه نبود، اما اکنون اغلب مساجد داراى قسمتى میانى است به نام «صحن» که گاهى نیز مسقف است و در اطراف آن چهار رواق دارد که وسیعترین آن رواق قبله است که محراب نیز در آنجا قرار دارد.
نخستین مسجد را حضرت محمد صلىاللهعلیهوآله در مدینه و در کنار خانهى خود ساخت. زمین آن خوابگاه شتران بود و پیغمبر آن را از صاحبش خرید. سپس خلفا و حاکمان و پادشاهان بر وسعت آن افزودند و در تزیین آن در ساختمان مساجد به کار رفت، اما مسلمانان در آن تغییراتى دادند، چنانکه به مرور زمان برخى از کلیساها به مسجد تبدیل شد و جهت بنا را از مشرق به سوى مکه تغییر دادند.
در پارهاى مساجد، سنت معمارى ایرانى عصر ساسانى نیز لحاظ گشته است. در این نوع مساجد بخش اصلى را شبستان تشکیل مىدهد که قبهاى بر آن قرار گرفته است. این قبه یا گنبد به صورت مخروطى مدور بود و بعدها شلجمى شکل یا به خربزه قاچ قاچ با سردرى مستطیل شکل درآمد.
نقاشى مذهبى و تصویر ائمه در اسلام مجاز نیست. تصویر انسان و به طور اعم موجودات زنده را، اسلام، بتپرستى مىداند. از اینرو هیچگونه تصویرى در مساجد دیده نمىشود. در عوض تزئین دیوارها و ایوانها و منبرها و محرابها در حد فراوان معمول است که عبارتاند از اشکال مطرز، گیاهها و صور هندسى و کوکبى شکل با نوشتههاى زیبا و پر نقش و نگار عربى آیات قرآن به خط کوفى، نسخ، ثلث و غیره. به تدریج از قرن ششم و به ویژه در قرن هشتم تزیین دیوارها، ایوانها، گنبدها و رواقها به وسیلهى روپوشى از کاشى و موزائیک آراسته شد. محراب ها و منبرها نیز با کندهکارى از چوب و گچ و مرمر مزین گردید. نام برخى از مساجد مهم عبارت است از: «مسجد الاقصى، مسجدالحرام، مسجد قبا، مسجد النبى، مسجد ایاصوفیا و مسجد گوهر شاد».[2]
[1] . فرهنگ ایلام: شماره 3 و 4 ، 1379 ش .