خانواده، نهادى است اجتماعى و مسجد، مکانى است مقدس براى عباد مسلمانان، این دو پدیده، ارتباط تنگاتنگى با هم دارند و از یکدیگر متأثر و بهره‏مندند.

معمولاً هرگاه در ارتباط مسجد و خانواده کاوش مى‏شود، رابطه یک سویه خانواده با مسجد بررسى مى‏شود، در حالى که مى‏توان ارتباط بین این دو نهاد مهم را دو جانبه در نظر گرفت و تعامل آن دو و یا تأثیر هر یک در دیگرى را در معرض بحث و بررسى گذاشت. در این جا به نمونه‏هایى از تعامل مسجد و خانواده اشاره مى‏کنیم:

1 . وقف زمین براى مسجد: از موارد مفید و مهم تعامل خانواده با مسجد، اقدام این نهاد اجتماعى در وقف کردن زمین ملکى براى احداث مسجد است.

مسلمانان به پیروى از پیشوایان و امامان معصوم علیهم‏السلام از صدر اسلام تاکنون در این زمینه پیشتازند و از این سنت حسنه آنان در وقف زمین‏هاى خود براى مسجد است که شاهد شکوفایى این همه مسجد در سراسر جهان هستیم.

بدین لحاظ، خانواده‏هایى که توانایى مالى ساختن مسجد و یا فرصت و قدرت اداره کردن آن را ندارند، ولى زمینى دارند که براى ساخت مسجد کفایت مى‏کند، مى‏توانند آن قطعه زمین را براى احداث مسجد وقف کنند، تا زمینه‏اى براى دیگر مسلمانان فراهم گردد و آنان براى ساختن آن اقدام کنند.

وقف که معنى و مفهوم آن عبارت است از متوقف ساختن مالکیت خصوصى و شخصى و اقدام به عمومى کردن منافع آن در راه خدا براى استفاده دائمى مردم، داراى احکام فقهى و شرعى ویژه‏اى است که در کتب فقهى علما و رساله‏هاى عملیه مراجع تقلید بیان شده است و درباره آن، سفارش و توصیه‏هاى فراوانى شده است. از جمله این که در خبر صحیح از امام جعفر صادق علیه‏السلام روایت شده است: «لیس یتبع الرجل بعد موته من الاجر الا ثلاث خصال: صدقه اجراها فى حیاته فهى تجرى بعد موته و سنه هدى سنها فهى یعمل بها بعد موته و ولد صالح یدعوا له».[1] «انسانى که از دنیا مى‏رود، دستش از تحصیل اجر و پاداش (کارهاى دنیا) کوتاه مى‏گردد مگر کسى که سه چیز از او به یادگار مانده باشد:

1 . کار خیرى که در حیاتش آن را بنیان نهاده باشد و پس از وفات او به همان حال باقى بماند.

2 . سنت و شیوه هدایت گرى که در حیاتش نهاده باشد و پس از وفات وى نیز به آن عمل گردد.

3 . فرزند صالح و شایسته‏اى از خود به جا گذاشته باشد که پس از وفات براى او دعا و طلب مغفرت نماید».

بى‏تردید آگاهى خانواده‏ها از این گونه احادیث، موجب رغبت بیشتر آنان به وقف کردن زمین‏هاى ملکى براى احداث مسجد مى‏گردد. به ویژه اگر بدانند که در نزد خداوند متعال از چه جایگاه و منزلتى برخوردار مى‏گردند.

امام جعفرصادق علیه‏السلام در روایتى فرمود: «ما من مسجد بنى، الا على قبر نبى أو وصى نبى قتل، فاصاب تلک البقعة رشة من دمة، فاحب اللّه‏ ان یذکر فیها».[2] «هیچ مسجدى بنا نمى‏گردد، مگر این که بر روى قبر پیامبر یا وصى پیامبرى که به شهادت رسیده باشد قرار گیرد. پس به این مکان، قطره‏اى از خون وى اصابت کرده است و خداوند سبحان دوست دارد که در این مکان، ذکر و نیایش وى انجام گیرد.»

بنابراین، مى‏توان به وضوح ملاحظه کرد که پدیده وقف، چه جایگاه مهمى در احداث مساجد دارد و خانواده‏هاى متدین و مؤمن چه نقش آفرینى‏هایى مى‏توانند در این راه داشته باشند.

2 . ساخت و ساز مسجد: خانواده‏هاى مسلمان و متدین در ساخت و مرمت مسجد، نقشى مهم برعهده دارند. آن‏ها با اختصاص بخش‏هایى از مایحتاج زندگى خویش براى ساخت و یا مرمت مسجد، در این امر خداپسندانه سهیم مى‏گردند و از این راه، ایمان و هدایت خویش را به منصه ظهور مى‏رسانند.

خداوند متعال در قرآن کریم مى‏فرماید: « ما کان للمشرکین ان یعمروا مساجد اللّه‏ شاهدین على انفسهم بالکفر».[3] «مشرکان را لیاقت آن نباشد که مساجد خدا را آباد کنند، همان‏هایى که به کفر خود گواهى دهند».

این آیه نشان مى‏دهد که مرمت مساجد و یا ساخت و ساز آن، توفیقى است از جانب خدا که نصیب کافران و مشرکان و بى دینان نمى‏شود، بل این توفیق الهى تنها سزاوار مؤمنان و خانواده‏هاى متدین و خداجوست که به جز خدا، به چیزى دیگر نمى‏اندیشند.

خداوند سبحان در دنباله همان آیه مى‏فرماید: «انما یعمر مساجد اللّه‏ من آمن باللّه‏ و الیوم الآخر واقام الصلاة و آتى الزکاة و لم یخش الا اللّه‏، فعسى اولئک ان یکونوا من المهتدین».[4] «همانا آنانى که ایمان به خدا و آخرت دارند و نماز بر پا مى‏دارند و زکات مى‏پردازند و به غیر از خدا از کسى نمى‏ترسند، مساجد خدا را آباد مى‏کنند. پس امید است این گروه از مؤمنان، جزو هدایت شدگان قرار گیرند».

پیامبر گرامى اسلام، حضرت محمد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نیز درباره فضیلت ساخت مسجد فرمود: «من بنى مسجدا فى‏الدنیا أعطاه اللّه‏ بکل شبر منه [بکل ذراع منه] مسیرة اربعین الف عام مدینة من ذهب و فضة و در ویاقوت و زمرد و زبرجد و لؤلؤ».[5] «هر کسى در دنیا مسجدى بنا نماید، خداوند متعال به مقدار هر وجب آن]  و به نقلى فرمود: به مقدار هر ذراع آن] به اندازه پیمودن چهل هزار سال، شهرى به وى عطا مى‏کند که همه آن از طلا، نقره، مروارید، یاقوت، زمرد، زبرجد و لؤلؤ باشد».

آن حضرت در روایت دیگر فرمود: «من ابتنى للّه‏ مسجداً و لو مثل مفحص قطاة، بنى اللّه‏ له بیتا فى الجنة».[6] «کسى‏که‏براى خداوندمسجدى بسازد،اگرچه به‏مانند آشیانه‏پرنده‏اى باشد، خداوند متعال خانه‏اى براى او در بهشت بنا خواهد نمود».

درباره ساخت مسجد و یا مرمت و بازسازى آن، آیات و روایات فراوانى وجود دارد، که همه آن‏ها مسلمانان متعهد و خانواده‏هاى دین مدار را تشویق و توصیه به این امر خداپسندانه مى‏نمایند و با ایجاد اراده و عزم جدى در وجدان مسلمانان، آنان را در همه شهرها و روستاها وادار به ساخت چنین پایگاه و مکانى مقدس مى‏نمایند و از این راه جلوه‏اى زیبا و بى‏بدیل از یکتاپرستى و خداگرایى در جوامع بشرى به وجود مى‏آورند.

اما در این زمینه، توجه به این نکته براى سازندگان مساجد ضرورى است که مسجد را باید طورى ساخت که از لحاظ مهندسى از استحکام و مقاومت در برابر بلایاى طبیعى برخوردار و از نظر فضا، از هوا و نور کافى بهره‏مند و داراى امکانات فرهنگى و تسهیلات روز باشد و در محدوده طرح‏هاى شهردارى و زیباسازى شهرى قرار نگیرد و از جنبه معمارى نیز معیارهاى اسلامى و ذوق و هنر دینى در آن محسوس و روبه قبله و دقیقا به سمت آن (خدا) باشد.

3 . اداره مسجد و تصدى امور آن: علاوه بر ساخت و ساز مسجد جدید و مرمت مسجدهاى قدیمى و فرسوده، نقش خانواده‏ها در اداره مسجد و تصدى امور آن نیز مى‏تواند بسیار برجسته و چشمگیر باشد، زیرا مسجد به خودى خود نمى‏تواند در اصلاح اخلاق و بازسازى روحى و روانى انسان تأثیرگذار باشد بل این متولیان و متصدیان امور آن هستند که از طریق مسجد و با بهره‏مندى از فضاى مقدس و ملکوتى آن، نقش مسجد را در جامعه برجسته و فایده‏مند مى‏نمایند.

متصدیان مساجد براى شادابى و طراوت این مکان مقدس و جذابیت آن براى اقشار گوناگون مردم، به ویژه جوانان، وظایف  ذیل را برعهده دارند:

1 . 3) نظافت و پاکیزگى مسجد: مسجد نیز به مانند سایر بناها و ساختمان‏ها، نیاز به مراقبت و نظافت دارد. چون رفت و آمد مردم در آن همیشگى و نامحدود است، باید نظافت و پاکیزگى آن نیز همیشگى و دایمى باشد و متصدیان امر آن، از اداى چنین وظیفه مهمى احساس خستگى نکنند و خود را کنار نکشند، به ویژه در اوقاتى که حضور مردم در آن بیشتر و چشمگیرتر است مانند روزهاى جمعه و هنگام برپایى نماز جمعه و یا عیدها و هنگام برگزارى جشن‏هاى دینى و مذهبى و یا مراسم عزادارى و سوگوارى و یا براى جلسات وعظ و خطابه.

در حدیثى از رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آمده است: صلى‏الله‏علیه‏و‏سلم من کنس المسجد یوم الخمیس و لیلة الجمعة، فاخرج منه من التراب مایذر فى العین، غفر اللّه‏ تعالى له».[7] «کسى که در روز پنج شنبه و شب جمعه، مسجد را نظیف و خاک و خاکروبه‏اى را که به چشم مى‏آید بیرون بریزد، خداوند سبحان گناهانش را مى‏آمرزد».

خانواده‏هاى متدین و محترم باید توجه داشته باشند که فضاى بیرونى، حیاط و دیوارهاى مسجد، فضاى درونى، درها و پنجره‏ها، پرده‏ها، فرش‏ها، سجاده‏ها و هر چیزى که در مسجد استفاده مى‏شود، باید از آن‏ها مراقبت به عمل آید و در صورتى که نیاز به نظافت دارند، اقدام به نظافت و پاکیزه کردن آن نمایند.

2 . 3) روشن نگه داشتن مسجد: مسجد باید همیشه براى عبادت کنندگان مهیا و درهاى آن باز و چراغ هایش روشن باشد.

پیامبر خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در این باره فرمود: «من أسرج فى مسجد من مساجد اللّه‏ سراجا لم تزل الملائکة و حملة العرش‏یستغفرون له‏مادام فى ذلک المسجد ضوء من ذلک السراج».[8] «کسى که در مسجدى از مسجدهاى خدا چراغى بیفروزاند، مادامى که مسجد از نور آن روشن است فرشتگان و حاملان عرش پیوسته براى او طلب مغفرت مى‏کنند».

بى‏تردید مقصود رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در روشن کردن مسجد، برپا داشتن آن براى عبادت است، که در آن عصر نمونه برجسته آن روشن نگه داشتن مسجد بود. ولى امروز، نیازهاى دیگرى نیز به آن افزوده مى‏شود، مانند وسایل سرمازا و گرمازا، تلفن، آب، کتابخانه، و حتى رایانه و خطوط اینترنتى. متصدیان مساجد باید به این گونه قضایا نیز توجه کافى داشته باشند.

3 . 3) جلوگیرى از حضور برخى اقشار: مسجد خانه دوم همه مسلمانان و مؤمنان است و ورود همگان در آن آزاد و بلامانع است، ولیکن در ورود برخى از اقشار، از جمله مجانین و دیوانگان و همچنین کودکان خردسال و غیر ممیز که نمى‏توانند نظافت و حرمت مسجد را نگه دارند، باید تأمل گردد.

در روایتى از پیامبر اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهآمده است: «جنبوا مساجدکم صبیانکم و مجانینکم».[9] «مساجد خود را از دسترس کودکان خردسال و دیوانه‏هایتان دور نگه دارید».

هم چنین مردان و زنانى که نیاز به غسل جنابت دارند و یا خانم هایى که در ایام عادت ماهانه به سر مى‏برند، حضورشان در مسجد جایز نیست. مگر این که از درى وارد و بى‏درنگ از در دیگر خارج شوند.[10]