در تعامل مسجد و خانواده، مواردى را که بازگو کننده نقش خانواده در ایجاد و اداره مسجد و طراوت و شادابى آن بود برشمردیم ولى نقش متقابل مسجد در ایجاد تغییر و تحول در اخلاقیات و روحیات انسان را در این بخش بررسى مىکنیم:
اصولاً براى حضور خانوادهها و افراد مؤمن در مساجد، آثار و فواید فراوانى وجود دارد که تنها به برخى از آنها اشاره مىکنیم:
1 . تهذیب نفس: انسانها در رهایى از بند شیطان و رسیدن به کمال و درجات عالى انسانى نیاز مبرم به زدودن گناه و آلودگىهاى روحى و روانى از جسم و جان خود دارند و در این راه مسجد مىتواند بهترین جایگاه تفکر و بازگشت به خویشتن باشد و انسانها را به مقصودشان برساند. نقش مسجد در این امر مهم بسیار کارساز و برجسته است و در حقیقت، خانوادهها مدیون مساجدند زیرا دین و مذهب خود را در مساجد مىشناسند و در این اماکن مقدس با پروردگار خویش راز و نیاز و روح و روان خویش را از آلودگىها تصفیه و تزکیه مىنمایند و با استغفار و توبه راه تقرب الى اللّه را مىپیمایند.
2 . ایمنى از بلاها و گرفتارىها: نظر به این که خانواده، در ساخت و ساز مسجد، نهایت دقت را به عمل مىآورند و استحکام آن را مد نظر قرار مىدهند و بنایى محکمتر و مستحکمتر از بناهاى دیگر خویش مىسازند، معمولاً ساختمانهاى مساجد پناهگاه و مأمن مؤمنان و مسلمانان در ایام سختىها و گرفتارىها است. هم چنین از لحاظ اجتماعى هرگاه مسلمانان با فشارهاى حکومت یا با مخالفان عقیدتى و یا افراد ناباب روبه رو مىشوند، مساجد را بهترین پناهگاه و آسایشگاه خویش مىیابند.
رسول گرامى اسلام صلىاللهعلیهوآله در حدیثى فرمود: «اذا انزلت العاهات و الآفات، عوفى اهل المسجد».[1] «هرگاه بلاها و گرفتارىها نازل شوند، اهل مسجد در عافیت و امنیت خواهند ماند».
نمونه عینى مصداق این حدیث شریف را در زمان خودمان (یعنى در اواخر سال 1383) در «سونامى» جنوب شرق آسیا، به ویژه در کشور مسلماننشین اندونزى ملاحظه کردیم.
از طریق رسانههاى جمعى دیدیم و شنیدیم که بر اثر زلزله شدید و طوفان سهمگین دریا، بسیارى از شهرها و روستاها با خاک یکسان شد و بیش از دویست هزار تن کشته و بیش از آن زخمى شدند و میلیونها تن خسارت دیدند و بلازده شدند، اما با شگفتى تمام، همگان دیدند که تنها ساختمانهایى که باقى ماندند و در این حادثه عظیم صدمه ندیدند و هم چنان سرپا بودند و پناهگاه سیل زدگان و آوارگان قرار گرفتند، همین مساجد بودند.
3 . کسب رضایت پروردگار: حضور خانوادهها در مسجد، موجب رضایت پروردگار سبحان از آنان مىگردد و بردرجه قرب ایشان مىافزاید.
امیرمؤمنان، امام على بن ابىطالب علیهالسلام فرمود: «الجلسة فى الجامع خیر من الجلسة فى الجنة، لان الجنة فیها رضى نفسى، و الجامع فیه رضى ربى».[2] «نشستن در مسجد براى من بهتر از نشستن در بهشت است. زیرا نشستن در بهشت مایه خشنودى نفس انسان است ولى نشستن در مسجد، موجب خرسندى خداى سبحان است».
4 . گشایش امور: با حضور انسان در مسجد و راز و نیاز با پروردگار متعال و دل سپردن به وى از روى اخلاص و نیت پاک، بسیارى از معضلات و مشکلات وى، راه حل پیدا مىکند و اندکى بعد، خود به خود همه مشکلات و گرفتارىها رفع مىگردد و گشایش و راحتى در امور پدید مىآید.
امام جعفر صادق علیهالسلامدر این باره فرمود: «من مشى الى المسجد، لم یضع رجلا على رطب و لا یابس الا سبحت له الارض الى الارضین السابعة».[3] «هر کس به سوى مسجدى حرکت کند، بر هیچتر و خشکى گام نمىنهد، مگر این که از این زمین تا زمین هفتم، راهها بر روى او گشوده گردد».
5 . افزایش حسنات و کاهش سیئات: رفتن به مسجد و بهرهمندى از فضاى عبادى و عرفانى آن، موجب افزایش حسنات و پاداش اخروى و کاهش سیئات و یا محو کلى آن مىگردد.
پیامبر خدا صلىاللهعلیهوآله فرمود: «من مشى الى المسجد من مساجد اللّه، فله بکل خطوة خطاها حتى یرجع الى منزله عشر حسنات و محى عنه عشر سیئات و رفع له عشر درجات».[4] «هر کس به جانب مسجدى از مسجدهاى خدا برود، براى هرگامى که بر مىدارد تا آن هنگامى که به خانهاش برگردد، ده حسنه براى او ثبت و ده سیئه و گناه از او محو و ده درجه بر جایگاه وى نزد خداوند افزوده مىشود».
6 . رسیدن به فواید هشتگانه: اصبغ بن نباته، که از یاران و اصحاب نزدیک امیرمؤمنان علیهالسلام بود، از آن حضرت روایت کرد: «هر که در مسجدى رفت و آمد داشته باشد، به یکى از این فواید هشتگانه نایل خواهد شد:
1 . برادر دینى که او را در راه کسب رضاى خداوند یارى کند.
2 . دانشى که راهگشا باشد.
3 . نشانه و آیهاى که استوار باشد.
4 . شنیدن سخنى که او را به راه راست هدایتگر باشد.
5 . شنیدن کلامى که او را از تباهى و فساد باز دارد.
6 . دستیابى به سنت و شیوهاى که پیروى شده باشد.
7 . رسیدن به رحمتى که منتظر آن بوده است.
8 . گناهى را از روى خوف و خشیت الهى و یا از روى شرم و حیا ترک کند».[5]
7 . آگاهى از احوال یکدیگر: از جمله مشکلات مهم جامعه اسلامى، بىخبرى و ناآگاهى مسلمانان از وضعیت و گرفتارىهاى دیگران است که از این راه، صدمات و خساراتهاى فراوانى به آنان وارد مىگردد. آنانى که از قدرت و یا ثروت سهمى دارند و به اصطلاح گلیم خویش را از آب بیرون مىکشند، تنها به خود و خانواده خویش مىپردازند و همه راحتى و آسایش را براى خود طلب مىنمایند. بدون اینکه دیگر مؤمنان و مسلمانان را در نظر داشته و در فکر و اندیشه برطرف کردن مشکلات و گرفتارىهاى آنان باشند.
پیامبر عظیمالشأن اسلام صلىاللهعلیهوآله این مسئله را آن قدر مهم و خطیر دانست و به مسلمانان درخصوص آن هشدار داد که گویا مسلمانى را به آن منوط و مشروط نمود.
آن حضرت در حدیثى فرمود: «من اصبح و لایهتم بامور المسلمین فلیس بمسلم».[6] هم چنین در جاى دیگر فرمود: «من سمع رجلا ینادى یا للمسلمین فلم یجبه فلیس بمسلم».[7]
به هر روى، حضور خانوادهها در مساجد و ملاقات با یکدیگر، در این مکان مقدس، مىتواند این نقیصه را برطرف کند و آنان را از وضعیت یکدیگر آگاه و زمینه اقدام عملى افراد صاحب ثروت و یا صاحب قدرت، براى رفع گرفتارىهاى بیچارگان و مستمندان را فراهم کند.