براى برخوردارى از مساجدى با طراوت و نمازگزاران بسیار و مفید براى جامعه که موجب سرافرازى و سربلندى مسلمانان و مکانى مقدس براى تصفیه روح و روان آدمى و اصلاح و ارتقاى اخلاق و کمالات انسانى باشد، مواردى در بخش «تعامل مسجد و خانواده» بیان شد؛ اینک مواردى به عنوان وظایف خانواده در برابر مسجد ذکر مى‏گردد:

1 . اداى حق مسجد: مسجد، به عنوان پدیده‏اى مقدس و برخاسته از درون اسلام، بر عهده همه مسلمانان، به‏ویژه خانواده‏هاى متدین و مذهبى، حق بزرگى دارد و اداى حق آن بر همگان لازم و واجب است. حق مسجد آن است که براى آن اهمیت قائل شویم و توجه خاصى به آن کنیم و در آن همیشه رفت و آمد داشته باشیم و با حضور در آن، نمازهاى خود را به جا آوریم و خداى سبحان را تسبیح و تقدیس نماییم. امام جعفر صادق علیه‏السلام در روایتى فرمود: «ثلاثة یشکون الى اللّه‏ عزوجل: مسجد خراب لایصلى فیه اهله و عالم بین جهال و مصحف معلق قد و قع علیه الغبار لایقرأ احد».[1]

«سه چیز در نزد پروردگار متعال [در روز قیامت]شکایت مى‏کنند:

1 . مسجدى که خراب شده باشد و مردم در ان نماز نخوانند.

2 . عالم و دانشمندى که در میان جاهلان و نادانان قرار گرفته باشد.

3 . قرآنى که معطل مانده و گرد و غبار بر آن نشسته باشد و کسى آن را تلاوت نکند».

در این حدیث شریف، از استقبال نکردن مسلمانان به حضور در مسجد و نخواندن نماز و به‏جا نیاوردن سایر عبادات در آن و در حقیقت به ادا نکردن حق آن، اعتراض شده است. ولى باید توجه داشت که در میان مسلمانان گاهى مساجدى مجلل و با شکوه ساخته مى‏شود اما استفاده بهینه عبادى از آن به عمل نمى‏آید. این‏گونه مساجد که در مناطق ثروتمندنشین بیشتر به چشم مى‏خورد، از نظر آبادى و عمران، خراب نیستند و حتى حضور مردم در آن چشم‏گیر است ولیکن از لحاظ معنوى، بى پایه و خراب‏اند.

امام على بن ابى‏طالب علیه‏السلام فرمود: «یأتى على الناس زمان لایبقى فیهم من القرآن الا رسمه و من الاسلام الا اسمه و مساجدهم یومئذ عامرة من البناء، خراب من الهدى، سکانها وعمارها شر اهل الارض».[2] «روزگارى بر مردم خواهد آمد که از قرآن جز نشانى و از اسلام جز نامى باقى نخواهد ماند. مسجدهاى آنان در آن روزگار از نظر ساختمان آباد، اما از نظر هدایت ویران است. مسجدنشینان و سازندگان آن بناهاى شکوهمند، بدترین مردم زمین‏اند».

با این بیان روشن مى‏شود که اداى حق مسجد، به این است که مسلمانان با صفاى قلب و مهربانى با یکدیگر و با اجتناب از هرگونه حقد و کینه‏توزى و دشمنى علیه سایر مؤمنان و مسلمانان، تنها براى رضاى خداوند متعال و عبادت و پرستش وى در مساجد حضور چشم‏گیر داشته باشند و با نفس‏هاى گرم و معنوى خویش به آن شادابى بخشند.

2 . پرهیز از امور غیرعبادى: مسجد، براى عبادت و بندگى خداوند سبحان است. اگر سخنرانى‏هاى مذهبى، مراسم دعا و مرثیه‏خوانى، قضاوت و داورى و چیزهایى از این قبیل در آن انجام گرفته و یا مى‏گیرد، باید همه آن‏ها در راستاى عبادت و دعوت به معنویت باشد. اما پرداختن به امور دنیوى و کارهایى که با روح عبادت و معنویت منافات داشته باشد، در درون مسجد ممنوع و غیر مجاز است. در منابع روایى آمده است: «یأتى فى آخرالزمان اُناس یأتون المساجد فیقعدون فیها حلقا، ذکرهم الدنیا و حب الدنیا، لاتجالسوهم. فلیس للّه‏ فیهم حاجة».[3] «از اهل‏بیت عصمت علیهم‏السلام وارد شده است: در دوره آخرالزمان، مردمى پیدا مى‏شوند که در مساجد حضور پیدا مى‏کنند و حلقه‏اى در آن تشکیل مى‏دهندکه‏گفت‏وگوى آنان دنیوى و دوستى دنیاست. [شما ]با آنان هم‏نشینى نکنید، زیرا خدا را (به آنان رغبت و) به آنان حاجت نیست».

هم‏چنین مسجد را نباید به محلى براى خرید و فروش کالا و یا محلى براى انعقاد پیمان‏هاى تجارى و بازرگانى و یا نوشتن قولنامه‏ها و چیزهایى از این دست، تبدیل کرد.

امام جعفر صادق علیه‏السلامدراین باره فرمود: «جنّبوا مساجدکم البیع و الشراء».[4]

«مساجد خود را از خرید و فروش (کالا و اجناس) دور نگه دارید».

3 . آراستگى ظاهر و جسمى: علاوه برآمادگى روحى و معنوى، از لحاظ ظاهرى و جسمى نیز باید هنگام رفتن به مسجد مرتب و پاکیزه و آراسته بود.

امام جعفر صادق علیه‏السلام در روایتى فرمود: «در شبى سرد، خدمتکار امام زین العابدین علیه‏السلام به نزدش رسید و دید آن حضرت بهترین لباس‏ها و عمامه‏ها را پوشیده و خود را به عطرهاى خوش بو، معطر کرده و از هر جهت خود را آماده و مهیا نموده است». از وى پرسید: فدایت شوم، در این وقت شب با این هیأت و شکوه، به کجا تشریف مى‏برید؟ فرمود:

«الى مسجد جدى رسول اللّه‏ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، اخطب الحور العین الى اللّه‏ عزوجل».[5] «قصد مسجد جدم رسول اللّه‏ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نمودم، تا حورالعین را از خدا خواستگارى کنم».

بنابراین، پوشیدن لباس نظیف و تمیز، خوش بو کردن لباس و بدن و اصلاح سر و صورت از جمله وظایف خانواده‏ها هنگام رفتن به مسجد است.

هم‏چنین باید از چیزهایى که کراهت و نفرت دیگرن را در پى دارد، مانند خوردنى‏هایى که بوى بد تولید مى‏کنند و یا استعمال دخانیات مانند سیگار و یا پوشیدن لباس‏هاى زننده وامثال آن، پرهیز کرد. محمد بن مسلم گفت: ازامام‏باقر علیه‏السلام پرسیدم‏که خوردن سیر چه حکمى دارد؟ فرمود:

«همانا پیامبر خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به لحاظ بوى آن، از خوردن این خوراکى  ناخوشایند نهى مى‏نمود. پس (بعد از خوردن آن) به مساجد ما نزدیک نشوید. اما اگر کسى آن‏را تناول کند و وارد مسجد نشود، اشکالى ندارد».[6]

4 . برطرف کردن آلودگى‏ها:خانواده‏ها باید توجه داشته باشند که در و دیوار و فرش‏ها و فضاى درونى و بیرونى مسجد به‏هیچ وجهى به ناپاکى و نجاست آلوده نگردد و اگر چنین اتفاقى به وقوع پیوندد و جایى از مسجد و یا چیزى از آن آلوده گردد، بى‏درنگ باید رفع آلودگى شود.

پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهدر حدیثى فرمود: «جنبوا مساجدکم النجاسة».[7] «ناپاکى‏ها و نجاست‏ها را از مسجدهاى خود دور کنید».

ابى بن‏کعب روایت کرد: پیامبر بر دیوار مسجد ،آب دهانى دید که بر آن چسبیده بود، آن حضرت با پارچه‏اى آن را پاک و تمیز کرد و آن پارچه را به بیرون انداخت و جاى آن قسمت را با عطر (و یا زعفران و یا ورس [بوته‏اى شبیه زعفران]) خوش بو نمود.[8]

به هر روى چه چیزهایى که مسجد را به نجاست آلوده مى‏کنند و چه چیزهایى که مسجد را نجس نمى‏کنند ولى طبع از آنها اکراه داشته و ناخوش آیند باشند، باید از مسجد پاک گردد.

5 . آرامش صوتى: مسجد، جاى عبادت و تفکر و اندیشیدن درباره خود و خداوند است. لذا باید از آرامش خاصى بهره‏مند باشد. از این رو مؤمنانى که وارد مسجد مى‏شوند، لازم است در خواندن نماز، قرآن و دعا و مناجات، صداى خویش را بلند نکنند و اعمال خود را در حدى که مزاحمتى براى دیگران نداشته باشد، به طور آهسته انجام دهند.

پیامبر خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در وصایاى خود به ابوذر غفارى فرمود: «یا اباذر، من أجاب داعى اللّه‏ و احسن عمارة مساجد اللّه‏، کان ثوابه من اللّه‏ الجنّة».

فقلتُ: کیف یعمر مساجد اللّه‏؟ قال صلى‏الله‏علیه‏و‏آله: «لاترفع فیها الاصوات ولایخاض فیها بالباطل».[9] «اى ابوذر، کسى که دعوت خدا را اجابت نماید و در ساخت مساجد خدا، خوب عمل کند، پاداش او از جانب پروردگار متعال، بهشت است».

ابوذر پرسید: چگونه مى‏توان مساجد خدا را آباد ساخت؟ پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: «(خوب ساختن مساجد خدا به این است که) در مساجد، صداها بلند نشود و در آن‏ها (با گفت و گوهاى بى حاصل) در باطل فرو نروند».

البته باید توجه داشت که منظور از آلودگى صوتى در مساجد، گفت‏وگوهاى بى‏حاصل و یا بحث‏ها و مجادله‏هاى باطل است که با روح عبادت، تفکر و اندیشیدن درباره خدا و قیامت، منافات دارد و مزاحمتى براى عبادتگران به وجود مى‏آورد. اما مباحثه‏هاى علمى و مذهبى، سخنرانى‏ها و خطابه‏هاى اخلاقى و برگزارى مراسم عمومى که هرماه با صدا و حتى صداى بلند باشد و منفعت آن به عموم عبادت کنندگان برسد، منعى در انجام دادن آن‏ها نیست. زیرا این‏گونه اعمال در راستاى تبلیغ دین و معنویت است و اجر و پاداش اخروى نیز دارد.

پیامبر خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، امامان معصوم علیهم‏السلام، و اسلاف صالح ما شیعیان از این شیوه تبلیغ بسیار استفاده و مردم را ارشاد و به صراط مستقیم هدایت مى‏کردند.