شناخت واژگانى شخصیت و ابعاد آن
شاید بتوان شخصیت را اساسىترین موضوع علم روانشناسى دانست؛ زیرا محور اساسى بحث در زمینههایى مانند یادگیرى، انگیزه، ادراک، تفکر، عواطف و احساسات، هوش و مواردى از این قبیل است. به عبارتى دیگر موارد فوقالذکر اجزاء تشکیلدهنده شخصیت به حساب مىآیند. در روانشناسى تعریف شخصیت مراحل گوناگونى را طى کرده است بهطورى که تمام معانى شخصیت را نمىتوان در یک نظریه خاص یافت بلکه در حقیقت تعریف شخصیت، به نوع تئورى یا نظریه هر دانشمند بستگى دارد.
برداشتهاى متفاوت از مفهوم شخصیت، به وضوح نشان مىدهد که معناى شخصیت در طى تاریخ بسیار گستردهتر از مفهوم صورى و اجتماعى اولیه آن شده است. با وجود این مىتوان در تعریف جامعى گفت: شخصیت عبارت است از مجموعهاى سازمانیافته و واحدى متشکل از خصوصیات نسبتا ثابت و مداوم که بر روى هم، یک فرد را از فرد یا افراد دیگر متمایز مىنماید.[1]
نقش مسجد بر ساختن شخصیت
تأثیر مسجد بر شخصیت را در سه بعد «احساس، ادارک و رفتار» دینى مىتوان بررسى نمود. در توضیح انتخاب مدل فوق جهت تأثیر مسجد بر شخصیت ایمانى نکات زیر مدنظر است:
1 ـ انسان موجودى مختار است و امتیاز و ارزش کارهاى او به اختیار داشتن اوست. (کارهاى غیراختیارى انسان به حُسن و مدح و ذم متصّف نمىشود و در نظام رفتارى او نمىگنجد).
2 ـ صدور فعلى اختیارى از انسان، مراحل و مراتبى دارد به طورى که تغییر در این مراحل سبب بروز رفتارهاى گوناگون از فرد مىشود. نظام ارزشى نیز در این فرآیند شکل مىگیرد تا افراد مختلف کارهاى مختلف انجام دهند.
3 ـ صدور فعلى از انسان روند خاصى را طى مىکند و نظام ویژهاى دارند. رفتار انسان حاصل تمایلات و افکار اوست، نمود خارجى شخصیت انسان حاصل تعاملات او در قلب و سپس ذهن است. به عبارت دیگر، شخصیت انسان در سه بعد احساس، ادراک و رفتار قابل بررسى است. به عبارتى پیشنیازهاى شخصیتى انسان را در پیش نیازهاى رفتارى، شناختى و احساسى مىتوان خلاصه نمود.
4 ـ هرچند رفتار تابع ادراک و احساس است ولى ادراک و احساس از رفتارهاى انسان منشأ مىگیرد. (اعمالى که ما انجام مىدهیم در روحیات (قلب، احساس) و افکار (ذهن، ادراک) ما مؤثر است)؛ حتى رفتارهاى انسان بر رفتارهاى دیگر او تأثیر مىگذارد. اعمال و رفتار، احساس و ادراک را تقویت مىکند. ولى رفتار ناشى از احساس و ادراک است. چنانکه ایمان اقرار به زبان است ولى اعمال صالح، ایمان را تقویت مىکند. احساس و ادراک نیز بر هم تأثیر دارند. یکى از راههاى ادراک، احساس است ولى در فرآیند رفتار انسان، ادراک بعد از احساس (تمایل) است.
5 ـ جهت بررسى علت، اصلاح و تغییر صدور فعل از فرد مختار نمىتوان به راهکارهایى در سطح رفتار پرداخت، بلکه باید همواره به فرآیندى که فرد در بعد تمایلات و ذهنیات طى کرده تا رفتارى از او صادره شده توجه نمود تا خود فرد، مکانیسم رفتارى را طى کند و بدون اینکه احساس اجبار کند، آن رفتار را انجام دهد. طبیعى است توجه صرف به راهکارهایى در سطح رفتار، انگیزه کافى را در فرد ایجاد ننموده و سبب زدگى فرد خواهد شد و اگر نتیجه مثبتى داشته باشد ظاهرى و موقت است.
با توجه به جایگاه مسجد در تربیت دینى جامعه و دفاع از هویت و تشخیص دینى جامعه اهمیت موضوع و ساختار و مدل مورد بحث مشخص مىشود.
نقش و تأثیر مسجد بر احساس دینى
دین اسلام فقط ابعاد شناختى و رفتارى ندارد؛ بلکه آثار و جنبههاى احساسى نیز دارد. این ابعاد بر ظرافت و انعطاف دین مىافزاید و با توجه به اشتراک احساس و عاطفه در همه انسانها، این بعدِ دین، عامل مناسبى جهت برقرارى ارتباط با دینداران است. اهمیت مسائل احساسى و عاطفى در دین به حدى است که طبق روایات، ایمان، دوستى و دشمنى است.[2]
در نظام اخلاقى اسلامى نیز به این موضوع بسیار توجه شده و اهداف احساسى در کنار سایر اهداف اخلاقى کاملاً مورد توجه است. با این وجود مىبایست احساس را نیز در کنار ادراک و رفتار را جزء هویت دینى بدانیم.
احساسات دینى به امور هیجانى و غمها و شادىهاى انسانى و اجتماعى محدود نمىشود. به عبارتى دیگر، احساسات دینى فقط گریه و اندوه و یا خوشحالى در مناسبت شهادت یا تولد ائمه معصومین علیهمالسلام یا اعیاد اسلامى را در برنمىگیرد بلکه شامل هر نوع حالت روحى و روانى در قبال حوادث و پیامدهاى حاضر و گذشته دینى نیز مىشود. این شمول احساسات دینى، خوشحالى از انجام عبادت، ناراحتى از ترک عبادت یا انجام گناه، دوستى برادران ایمانى و دشمنى بىدینان را نیز دربرمىگیرد، مىتوان گفت احساسات دینى همان نظام تمایلات فرد است که در قلب او طرحریزى مىشود و فرآیندهاى هیجانى و دوستى و دشمنى را سامانى ایمانى مىبخشد.
مسجد پایگاهى دینى است که بر این جهت از شخصیت ایمانى نیز مؤثر است و احساسات دینى را تقویت مىکند. مىتوان عوامل و کارکردهاى احساسى مسجد در عرصه دینى را به این شکل برشمرد:
الف ـ تقویت ایمان: ایمان عنصرى درونى است که سرشت افکار، تمایلات و رفتار انسان را طرحریزى مىکند. ایمان باورى است قلبى که با اعمال جوارح، تقویت و تثبیت مىشود و مىتوان گفت سرآغاز حرکت انسان از مبدأ به سوى خداوند، ایمان است که انسان را موجودى الهى و آسمانى مىگرداند. به این ترتیب، تحولات قلبى انسان بر ذهن و بروز عینى و نمود خارجى شخصیت فرد تأثیر مىگذارد.
مسجد محل عبادت و راز و نیاز با خداوند است که آسمانیان بر او دیدى افلاکى دارند. انسان با حضور در خانه خدا و انجام عبادت ایمان قلبى خود را افزایش مىدهد و تثبیت مىکند. در چنین شرایطى فرد مسجدى، با ایمانى که از محضر مسجد کسب کرده، ملاک زندگىاش تغییر مىکند و همهچیز را از این منظر مىبیند و به جایى مىرسد که حب و بغض، هیجانات و غم و شادىاش بر اساس این ملاک و معیار نظام مىگیرد. فرد باایمان نمىتواند به غمها و شادىهاى
اسوههاى ایمان (ائمه علیهمالسلام) بىتفاوت باشد. کسى که خود را در محضر خدا مىبیند و ایمانى کامل و راسخ به خداوند دارد از وقوع عبادتى، خوشحال و از انجام شدن معصیتى اندوهناک مىشود.
مسجد به عنوان پایگاه دینى جهت اثرگذارى بر احساسات دینى از ابزارهاى مختلفى بهره مىگیرد که هر کدام به نحوى اثرگذار هستند.
1 ـ نماز جماعت: نماز جماعت یکى از عبادات گروهى اسلام است که آثار فردى و اجتماعى ژرفى به جاى مىگذارد. قرار گرفتن مؤمنین نمازگزار در صفهاى موازى و شرایط یکسان در حالىکه همه یک کار انجام مىدهند و از یک قانون تبعیت مىکنند و یک امام دارند. نماز جماعت، جامعهاى را تشکیل مىدهد که اعضاى آن به یکدیگر بسیار نزدیک مىشوند. در این بین غیبت کسانى که به طور مستمر در مسجد حضور دارند، زودتر آشکار مىشود و دیگران را به احوالپرسى از او وامىدارد. برقرار شدن چنین انس و الفتى بین نمازگزاران و گره خوردن احساسات آنها در غمها و شادىهاى یکدیگر به تقویت احساسات دینى مىانجامد تا مسلمانان با یکدیگر مهربان باشند و محبتى الهى بین آنان جارى گردد.
2 ـ مراسم دعا و نیایش: ارتباط انسان با خدا و قرائت ادعیهاى که ائمه علیهمالسلام در برابر خداوند بلندمرتبه آن را تلفظ نمودهاند، انسان را وارد وادى دیگرى مىکند و روح را صفا و صیقل مىدهد. به خصوص که برخى ادعیه مثل دعاى توسل دعاى ندبه و زیارت عاشورا که در مساجد قرائت مىشود با ائمه علیهمالسلام ارتباطى مستقیم دارد.
حضور در این مجالس، روح را لطیف و رقیق مىکند و احساسات دینى را تقویت مىکند. ضمن اینکه ادعیه از نظر شناختى بار معنایى بسیار عظیمى دارد، چرا که ائمه آنها را در مقابل خداوند عظیم بیان نمودهاند نه براى انسانها (سطح فکر و فهم انسانها را مدنظر نداشتهاند بلکه در برابر ساحت لایتناهى خداوند راز و نیاز و نیایش نمودهاند).
3 ـ مراسم مذهبى: در تقویم دینى و معنوى مسجد روزهایى وجود دارد که باید در گرامىداشت آن کوشید تا ماهیت اسلامى فرد و جامعه حفظ شود. یکى از مهمترین این مناسبتها، ایام شهادت یا تولد ائمه علیهمالسلام است که در آن زمان مراسمهاى مذهبى در مسجد برگزار مىشود. در این مراسمها ابعاد شخصیتى، فضایل و مصائب ائمه نقل مىشود و بهطور مستقیم احساسات دینى ارج نهاده مىشود. در نتیجه، شناخت مسجدیان از ائمه افزایش مىیابد، رابطه عاطفى آنها با ائمه علیهمالسلام افزایش مىیابد و توسلات عمیقتر مىگردد.
4 ـ سخنرانى: امام جماعت به عنوان یکى اسلامشناس آگاه و متدین در مسجد مدیریت و رهبرى عبادى و اخلاقى نمازگزاران را بر عهده دارد. او با سخنرانى در مورد مفاهیم و گزارههاى دینى گام بلندى در شکلگیرى شخصیت دینى، آنها و افزایش شناخت و ایمانشان برمىدارد و از این طریق به طور غیرمستقیم به تقویت احساسات دینى مىپردازد. او احساسات دینى را به عنوان رکنى از شخصیت و هویت دینى هدایت و رهنمون مىنماید.
5 ـ معمارى: براساسى ارزیابى احساسى محیط، احساسى که محیط از طریق زیباشناسى محیطى در انسان ایجاد مىکند سبب درک و انتقال معانى و مفاهیم مىشود. با توجه به زیباشناسى تجربى و روانشناسى محیطى، محیط براحساس آدمى تأثیر دارد و سبب ایجاد علاقه و پذیرش بیشتر محیط مىشود بدین جهت شناخت رابطه میان ویژگىهاى بصرى و احساسات انسان به طراحان کمک مىکند که طرحهایى مناسبتر با خواستههاى استفادهکنندگان ارائه دهند.
رنگ،[3] شوق مذهبى،[4] سمبولیسم،[5] نیز برخى مولفه احساسى مذهبى در مسجد هستند.
نقش و تأثیر مسجد بر ادراک دینى
معارف و گزارههاى دینى از مهمترین ارکان دیندارى است که ادراک و شناخت آنها در عین اینکه براى تبیین به زبان ساده و عرف جامعه قابلیت دارند از بار شناختى و استدلالى سنگین و عمیقى برخوردار مىباشند.
ادراک، داراى ابعاد و معناى وسیعى است و در روانشناسى امروز به معناى «فرآیند ذهنى یا روانى است که گزینش و سازماندهى اطلاعات حسى و نهایتا معنى بخشى به آنها را به گونهاى فعال به عهده دارد». به عبارت دیگر پدیده ادراک «فرآیندى ذهنى است که در طى آن تجارب حسى، معنى مىشود». لذا نگرشهاى ادراکى که به فرد خصوصیت مىبخشد و در شخصیت او به گونهاى دائمى عجین شدهاند، در اعمال وى نقش مهمى دارند. بنابراین چگونگى نقش مکانیزمهاى ادراکى مىتواند در تبیین سازمان شخصیت آدمى سهمى داشته باشد.[6] به عبارتى دیگر ادراک همان «شناختى است که ذهن آدمى در فرآیند تفکر حاصل مىکند».
مسجد یک مرکز همبستگى دینى است که براى تقویت و گسترش هویت دینى در فرد و جامعه مىبایست مکانیزمها و فرآیندهاى شناختى را طى کند. بویژه در زمان کنونى که مکاتب و جریانات فکرى انحرافى، اهمیت و ضرورت بیشترى پیدا مىکند.
نیمنگاهى به عملکرد و آثار مساجد در صدر اسلام، این باور را تقویت مىکند که مسجد در این مسیر اثرگذار و تعیینکننده است. چرا که اساس جهانبینى و مبانى فکرى تئوریک اسلام در ابتداى پیدایش در میان مخالفتهاى شدید و گسترده دشمنان پیامبر در مسجد انجام گرفت و ممهمترین و اولین گام براى استقرار و گسترش مکتب، بلند و محکم برداشته شد.
مىتوان آثار مسجد را بر جنبه ادراک شخصیت دینى در موارد زیر بیان نمود:
الف) ادراک و شناخت دینى عرصههاى گوناگونى دارد؛ چه در بعد جهانبینى و چه در بعد ایدئولوژى، مسجد براى مسجدیان ارمغان ارزندهاى دارد.
ب) احکام فقهى از ضرورىترین مواردى است که یک فرد مسلمان باید از آنها شناخت کافى و دقیقى داشته باشد. مسجد در این امر نیز فعال است. جلسات بیان احکام در ماه مبارک رمضان و پاسخگویى امام جماعت به سؤالهاى نمازگزاران در مورد احکام از این قبیل است.
ج) با بررسى آسیبشناسى شناخت و ادراک دینى «حذف گزارههاى تعالیم دینى»، «ابقاء و ایجاد انحراف در سطح کم و کیف مفاهیم و مناسک دینى» و «ایجاد بدعت و قرار دادن امور جدید در دین» به عنوان آسیبهاى جدى در مسیر دیندارى به چشم مىخورد. مسجد در این عرصه به مبارزه مىپردازد و شناخت دینى را تحکیم مىبخشد. مجموعه این فعالیتها، ادراک دینى را افزایش مىدهد و سبب مىشود قدرت فهم و تجزیه و تحلیل فرد در مورد مفاهیم دینى در هنگام تعارض با جریانات غیردینى افزایش یابد و سبب ایجاد جریان دینى آگاهانه و پایدار گردد که مکاتب فکرى مخالف قادر به تضعیف چنین روحیه دیندارى نخواهند بود و با توجه به تحولات فرهنگى جامعه و کاهش روحیه تعبد و افزایش پذیرش دین در قالب بیانات استدلالى، در پیش گرفتن چنین شیوهاى در تقویت هویت دینى مؤثر خواهد بود.
مسجد براى افزایش و تقویت و شناخت نمازگزاران و مسجدیان از ابزارهایى مثل سخنرانىهاى عام در ایام سال مثلاً بعد از نماز یا بین دو نماز، سخنرانىهاى خاص در مناسبتهاى مذهبى استفاده مىکند. علاوه بر این کلاسهایى که در مسجد برگزار مىشود مثل کلاس آموزش قرآن مؤثرند.
فعالیتهاى مسجد از این حد نیز مىتواند گستردهتر باشد. امور فرهنگى مسجد با نصب اطلاعیهها و پوسترها ضمن تبلیغات براى شرکت مردم در مسجد مىتواند آگاهىها و شناختهاى دینى گستردهاى را در قالب روایات و آیات قرآن در اختیار افراد غیرمسجدى قرار دهد یا اینکه مثلاً قبل از فرارسیدن ایام ماه مبارک رمضان برگههایى در مورد فضیلت مسجد، مسجدیان، رفت و آمد به مسجد و ماه مبارک رمضان تهیه کند و در منازل پخش کند که یکى از این برگهها، حالت دعوتنامه به مسجد و میهمانى خدا را داشته باشد.
با توجه به اقبال عمومى مردم، مسجد در این مسیر اقدامات گوناگونى را مىتواند انجام دهد ولى همواره باید به این اصل مهم توجه نمود که ابزارهاى انتخابى، مىبایست با فرهنگ و سلیقه مردم متناسب باشد و از قالبهاى متنوع و زیبا استفاده شود.
نقش و تأثیر مسجد بر رفتار دینى
رفتار از مهمترین ابعاد هویت دینى است که بیانگر چگونگى نظامشناختى و احساسات فرد است و تشخیص دینى فرد را ترسیم مىنماید به طورى که هدف نهایى از ایجاد تعمیق «شناخت» و «احساس»، ایجاد رفتار دینى و آگاهانه و مداوم است.
مسجد به عنوان پایگاه تفکر دینى در این مورد نیز بسیار فعال و مؤثر است و مىتواند با فراهم نمودن احساسات و شناختهاى دینى، زمینه مناسبى را براى تحقق رفتار ایمانى ایجاد نماید. چون بروز رفتار، نمود خارجى شخصیت است که از تعاملات قلبى و ذهنىاش در بعد تمایلات و افکار نشأت مىگیرد. علاوه بر این زمینهسازى، مسجد از جهاتى بر تقویت و شکلگیرى رفتار دینى مؤثر است:
1 ـ تربیت الگویى: براى تغییر یا ایجاد رفتارى جدید، راههاى متفاوتى وجود دارد ولى بهترین گزینه راههاى غیرمستقیم است که فرد را به گونهاى همراه خود مىکند که احساس اجبار و بىهویتى نمىکند؛ یکى از بهترین راههاى غیرمستقیم، تربیت الگویى است در این شیوه به جاى امر و نهى غیرمستقیم، الگویى براى مخاطب معرفى مىشود که فرد با همذاتپندارى با او سعى مىکند رفتار خود را به او شبیه نماید. در صورتى که معرفى و پذیرش الگو به درستى انجام شود، بقیه مراحل پیش خواهد رفت.
براى پذیرفته شدن الگو باید به روحیات و نظام ارزشى مخاطب توجه نمود. در برخى موارد ایجاد روابط عاطفى و صمیمى بین الگو و مخاطب مؤثر خواهد بود.
مسجد مکان رفت و آمد انسانهاى متقى و وارستهاى است که در پناه ارتباط با مسجد، به کمالات و معنویت خاصى رسیدهاند. این افراد براى سایر افراد مسجدى و اعضاى جامعه، الگویى مناسب براى پذیرش رفتار دینى هستند. علاوه بر این در مسجد سخن از اسوههایى به میان مىآید که کاملترین انسانها در عرصه هستى هستند. در مناسبتهاى مذهبى و شهادت و تولد ائمه علیهمالسلام از اوصاف و شخصیت بىبدیل ایشان سخن گفته مىشود و بهترین الگو براى رسیدن به کمال و شکلگیرى شخصیت ایمانى معرفى مىشوند که مردم با تمسک به شیوه رفتارى آنها به خوبى مىتوانند خود را در مسیر هدایت و سعادت قرار دهند.
2 ـ تربیت عملى: مسجد علاوه بر الگودهى، مکانى است براى اجرا و عمل به فرامین الهى، به عبارت دیگر مسجد علاوه بر اینکه زمینه عمل به اوامر الهى و ترک نواهى را بهطور کلى فراهم مىکند و در این راه الگوهاى بسیار ارزندهاى را معرفى مىنماید، در عمل نیز بسیارى از فرامین الهى را اجرا مىنماید:
نماز مهمترین عبادت و فریضه دینى است که به بهترین شکل (نماز جماعت) در مسجد اجرا مىشود.
دعا و نیایش در ترقى و سلوک انسان عابد امرى حیاتى است که در زمانها و مراحل گوناگون در مسجد اجرا مىشود.
مراسم عزادارى و جشن و سرور در ایام و مناسبتهاى مذهبى رابطه عمیقى با ائمه علیهمالسلام برقرار مىنماید که در مسجد برپا مىشود.
«جمعآورى کمک براى فقرا و مستمندان» و «اعتکاف» از اعمال مهم دینى است که در مسجد اجرا مىشود و هر یک در تقویت روح انسان بسیار مؤثر است.
البته توجه به این نکته ضرورى لازم است که تغییر رفتار از مهمترین مراحل ایجاد یک شخصیت است. چون فرد مقابل فردى مختار است که به خود و دانستهها، احساسات و رفتارهایش احترام مىگذارد. تغییر در این روند و جایگزینى در آن کار سادهاى نیست. به عبارت دیگر متقاعدسازى هنر دشوارى است؛ زیرا هرچه شور و اشتیاق آشکار براى قانع کردن بیشتر باشد موفقیت کمترى حاصل مىشود. احتمال اینکه یک اظهارنظر که بهطور اتفاقى شنیده مىشود، عقیده کسى را تغییر دهد بسیار بیشتر از گفتار است که با دقت تدوین شده باشد؛ زیرا پیامگیران در مقابل پیامى که نیتى در پس آن قرار دارد (مثل تغییر او یا نادیده گرفتن و کماهمیت دانستن رفتار و روحیات او) واکنش نشان مىدهند.
به نظر مىرسد توجه به این هفت مرحله، به خصوص در شرایط فعلى، مسجد و عناصر مذهبى آن را براى ایفاى مهمترین بخش نقش خود در ایجاد و تعمیق شخصیت دینى بسیار یارى خواهد نمود.
در پایان توجه به دو نکته خالى از فایده نیست:
نکته اول: مسجد علاوه بر اینکه در شخصیت دینى بسیار مؤثر است به نحو تعیینکنندهاى در تشخیص دینى نیز مؤثر است. چون شخصیتى که مسجد در فرد ایجاد مىکند شخصیتى پویا و حاضر است نه ساکت و منزوى، به عبارتى دیگر شخصیت ایمانى مسجد، در جامعه نمود و بروز دارد.
نکته دوم: مسجد علاوه بر اینکه در شخصیت فردى مؤثر است در شخصیت جامعه اسلامى نیز مؤثر است؛ چرا که افراد، تشکیلدهنده جامعه هستند و مساجد به عنوان عناصر و مراکز اجتماعى نیز در جهتدهى فرهنگ و عقاید جامعه بسیار مؤثرترند حتى مىتوان گفت مسجد در تشخیص جامعه نیز مؤثرتر است.
[1] . مکتبها و نظریهها در روانشناسى شخصیت، دکتر سعید شاملو: ص 11 ـ 12 ـ 13، انتشارات رشد چاپ پنجم، تهران، پاییز 1374 هـ. ش .
[2] . میزان الحکمه، محمدمهدى رىشهرى، ترجمه حمیدرضا شیخى: ج 2 ، ص 944 ، ب 658 ، ح 3059 .
[3] . رنگها مىتوانند انسان را شاد یا غمگین سازند و عواطف را تحت سلطه خود گیرند. رنگها هنگامى که در مکانى و هنرى دینى کار مىروند، نمادگرایى بیشترى مىیابند.
[4] . مساجد مکانهایى زیبا هستند که موجب شادى گشته، انسان را به تأمل وامىدارند. گاه سنگین و با وقار و گاه شکوهمند و پرجلال، فریبندهاند. شوق مذهبى را برمىانگیزانند.
[5] . معمارى مسجد یک مدل سمبولیسم از کیهان و جهان آفرینش است.
[6] . روانشناسى احساس و ادراک، دکتر محمود ایروانى، محمدکریم خداپناهى، ص 25، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانى دانشگاهها، تهران، 1371 هـ. ش، چاپ اول .