ماهیت مسجد

چنانکه گفته شد از مساجد در قالب خانه‏هاى خدا در زمین یاد شده است و سر تعظیم و گرامیداشت مساجد همان بیت‏اللّه‏ بودن، خانه متقیان و خانه مؤمنان بودن آنهاست.

محمد بن على بن الحسین فى العلل عن على بن احمد عن محمد بن ابى‏عبداللّه‏ الکوفى عن موسى بن عمران عن عمه الحسین بن یزید النوفلى عن على بن ابى‏حمزه عن أبى‏بصیر قال سألت أباعبداللّه‏ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله عن العله فى تعظیم المساجد فقال انما امر بتعظیم المساجد لانها بیوت اللّه‏ فى الارض[1] ابوبصیر مى‏گوید از امام صادق علیه‏السلام در باره علت لزوم تعظیم مساجد پرسیدم. امام علیه‏السلام فرمودند: «به تعظیم مساجد فرمان داده شده براى آنکه مساجد خانه‏هاى خدا در زمین است».

این عنوان به شایستگى ماهیت عبادى مسجد را نشان مى‏دهد؛ اینکه مسجدها، اولاً و اساسا براى برقرارى ارتباط بین بنده و معبود او و اعلام بندگى و عبودیت براى آفریدگار  بنا مى‏شوند. بر این اساس نیز اصلى‏ترین اثر حضور در آن، در بعد عبادى خواهد بود: «و اقیموا وجوهکم عند کل مسجد و ادعوه مخلصین له الدین کما بداکم تعودون».[2]  (هنگام عبادت ـ و در هر مسجدى به سوى او توجه کنید و او را بخوانید و دین (خود) را براى او خالص کنید. همچنان که در آغاز شما را آفرید، بار دیگر در رستاخیز باز مى‏گردید).

ماهیت حضور در مسجد نیز در بیان نبوى آمده است. رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: «کل جلوس فى المسجد لغو الا ثلاثة: قراته مصل او ذکر اللّه‏ او سائل عن علم».[3] «هر نشستنى در مسجد بیهوده است، مگر اینکه براى سه کار باشد: خواندن قرآن، ذکر خدا، پرسش از علم».

بنابراین هدف و حکمت حضور و جلوس در بیوت الرحمن (= مساجد) ذکراللّه‏ است که بالاتر از هر هدف دیگرى در زندگى ماست: «و لذکر اللّه‏ اکبر».[4]

و به فرموده امام على علیه‏السلام درمان قطعى تمامى دردهاى نفسانى ما: «ذِکرُاللّه‏ دَواءُ اعلالِ النّفوس».[5] «یاد خدا دواى بیمارى‏هاى نفوس است».

آثار سیاسى، اجتماعى حضور در مسجد

مسجد در قالب مرکز دینى براى عموم، نقشى اساسى در شکل‏گیرى اجتماعات مسلمین دارد. از این جهت به‏طور طبیعى مسجد مى‏تواند کارکرد اجتماعى نیز داشته باشد. حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعى، جویا شدن از احوال هم و احوال مسلمین، فقط بخشى از این ظرفیت بزرگى است که مساجد دارند. در این مکان‏ها مؤمنان فرصت مى‏یابند با جمعى آشنا شوند که از نظر دین و عبودیت با آنان همرنگ هستند و توان ایجاد گروه‏هاى اجتماعى هماهنگ را دارند؛ بنابراین آنان مى‏توانند از بین اهل‏مسجد برادران یا خواهران مناسبى، از حیث دینى، براى خود بیابند که طبعا آثار آن در ابعاد اجتماعى بروز خواهد کرد.

امام صادق علیه‏السلام فرمود: «لایرجع صاحب المسجد باقل من احدى خصال: و اما اخ یستفیده فى اللّه‏».[6] «اهل مسجد به کمتر از یکى از سه چیز از مسجد برنمى‏گردد (که یکى از آنها) دوستى است که از او در مسیر خدا استفاده مى‏کند».

زنان و مردان با حضور در مساجد، مى‏توانند از یک اجتماع سالم دینى بهره‏مند شوند. طبق روایتى که از امام على علیه‏السلام نقل شد، تأثیرات رفتارى که روابط دوستانه و برادرانه در مسجد بر جاى مى‏گذارد، مى‏تواند جامعه دینى را از فساد و گناه پاک کرده و مسلمین را به سمت یک جامعه سالم هدایت کند: «او کلمه ترده عن ردى او یترک ذنبا خشیه او حیاء».[7] «یاکلماتى مى‏شنود که او را از فساد و گناه باز مى‏دارد و یا به‏خاطر ترس (از خدا) یا حیا و آبرو، گناهى را ترک مى‏کند».

مسجد همواره در کنار کارکردهاى اجتماعى، عبادى و معنوى خود، کانون سیاسى در جامعه مذهبى نیز بوده است. این موضوع چه در زمان پیامبر و چه در زمان خلفا و امام على علیه‏السلام و دیگران شایان پیگیرى است و نمونه‏هاى فراوانى درباره آن مى‏توان ذکر کرد.

در این دوران نه فقط آثار سیاسى حضور مردان در مسجد بل آثار سیاسى حضور زنان در مسجد نیز مشهود است که حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعى، جویا شدن از احوال هم و احوال مسلمین، فقط بخشى از این ظرفیت بزرگى است که مساجد دارند.

حضرت فاطمه علیهاالسلام در مسجد و دفاع وى از حق ولایت على علیه‏السلام، از جمله آنهاست. همچنین سخنرانى حضرت زینب علیهاالسلام در مسجد که از مسلمات تاریخى است.[8] تربیت سیاسى که در مسجد داده مى‏شود، به سبب ماهیت مذهبى آن مى‏تواند نسلى را پدید آورد که پشتوانه جامعه دینى باشند و در برابر حوادث سیاسى هوشیارى لازم را داشته باشند. از این رو حضور زنان در کنار مردان در مسجد ضرورى است، چرا که اگر زنان از حضور در این مکان محروم شوند، در واقع این تربیت به‏طور ناقص انجام خواهد شد. در حالى که بانوان لحاظ تأثیر عمیق‏تر بر فرزندان و نقش تربیتى خود، در صورت برخوردارى از تربیت سیاسى مسجد، بلوغ سیاسى را به‏طور شگفت‏انگیزى افزایش خواهند داد.

پیش‏گیرى از جرائم

امروزه در همه جوامع بشرى مسئله بازدارندگى از وقوع جرم از اساسى‏ترین مسائل به‏حساب مى‏آید از این‏رو نقش مراکز هدایت دینى بخصوص مساجد بسیار مهم و در خور تحقیق است. این موضوع که درصد ارتکاب جرم و جنایت در میان مسجدى‏ها در قیاس با سایرین چه میزان کمتر است، نیازمند تحقیق جداگانه‏اى است، لکن این موضوع به تأیید تجربه رسیده و در بین مردم نیز شایع و مشتهر است که بین اهل‏مسجد و ارتکاب جرم و جنایت یا ارتباطى نیست، یا لااقل بسیار محدود است.

مبارزه با ظلم

مشاهده روزانه (محراب عبادت) در مسجد با توجه به فلسفه وجودى محراب مساجد، توجه افراد نمازگزار را از دشمن درون به دشمن بیرونى معطوف خواهد کرد. اگرچه شیطان درونى به چشم مشاهده نمى‏شود، لکن شیاطین بیرونى که همانا دشمنان دین اسلام هستند، مظهر شیطانند و نخستین گام، مبارزه با شیطان و ظلم ستیزى در نماز جماعت برداشته مى‏شود.

هرگاه احساس و درک مشترکى در جمع نمازگزاران پدید بیاید، همگان در برابر دشمن بیرونى خویش اظهار تنفر مى‏کنند و در یک جبهه قرار مى‏گیرند. امام على علیه‏السلام فرمود: «ذِکرُ اللّه‏ دَواءُ النّفوس».[9] «یاد خدا دواى بیمارى‏هاى نفوس است».

امامان جمعه یا جماعت، ـ غالبا در مساجد ـ طى خطابه‏اى مردم را از دشمنان دین آگاه کرده و یا در آنان انگیزه‏هاى نفرت را بیدار کند و لذا دیده مى‏شود که غالب تظاهرات و اظهار تنفر، از دشمنان و توطئه‏گران بعد از نمازهاى جماعت و جمعه صورت مى‏گیرد.

روان‏شناسان بر این باورند که هرگاه افرادى عصبانى باشند و در عین عصبانیت اگر با اسباب و ابزارى که از عوامل تحریک کننده است روبرو شوند، عصبانیت آنان شدت خواهد یافت. بنابراین نظریه حضور نمازگزاران متنفر از شیطان و مظاهر شیطانى در کنار محراب عبادت، انگیزه ظلم ستیزى را تقویت مى‏کند و فرهنگ ظلم ستیزى به دست فراموشى سپرده
نمى‏شود. بل همواره افراد مسلمان در حال آماده باش روحى و فیزیکى قرار مى‏گیرند و از دشمن خود غافل نیستند. چنانکه در شکل‏گیرى و تداوم انقلاب اسلامى ما این تفکر و احساس نقش کلیدى به همراه داشت.

وحدت و تعاون

از آثار و برکات حضور در مساجد همکارى و تعاون است که از عوامل وحدت‏آفرین و استحکام بخش جامعه به شمار مى‏رود، غالبا در نماز جماعت بیش از سایر اجتماعات به‏چشم مى‏خورد. مراعات حقوق دیگران و یارى آن‏ها، رسیدگى به مشکلات برادران دینى و نماز جماعت مطرح شده و به همت مردم کارهاى مفید و مهم صورت مى‏گیرد. براى مثال در اجتماع جمعه و جماعت از مردم خواسته مى‏شود که براى رفع خشک‏سالى در نماز استسقا حاضر بشوند و مردم با انگیزه «تعاونوا على البرّ» سه روز براى همنوعان خود روزه گرفته و نماز مى‏خوانند. این‏گونه اعمال نه فقط مشکلات مؤمنان را از سرراه برمى‏دارد، بل از عوامل پیوند اجتماع و مردم نیز هست، افراد نمازگزار با حضور خود در صفوف نماز به «واعتصموا بحبل اللّه‏» جامه عمل مى‏پوشانند. امام صادق علیه‏السلام مى‏فرمایند: «به هم بپیوندید و با هم نیکى و به یکدیگر مهربانى کنید و برادرانى خوشرفتار باشید، چنانکه خداى عزوجل به شما فرموده».[10]

از فرمایشات امام استفاده مى‏شود که تعاون و نیکى مهربانى به همراه داشته و موجب جلب سایر مؤمنان به جمع نمازگزاران مى‏گردد.

امروز در جوامع غیرمسلمان عامل اصلى از هم‏گسیختگى ملت‏ها و دولت‏ها فقدان عاطفه و تعاون و دلسوزیست.

رسول مکرم اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏فرمایند: «من اصبح لایهتم بامور المسلمین فلیس بمسلم».[11] «هر کس صبح کند و اهتمامى به کار مسلمانان نداشته باشد، مسلمان نیست».

هرگاه مؤمنان در سه (یا پنچ) وعده حضور به امور برادران خود همت بگمارند تنش روانى در جامعه بسیار محدود خواهد شد و چنانکه مى‏دانیم خداوند سبحان دعایى را قرین اجابت کرده که در جمع مسلمین دعا شده باشد که نوعى تعاون به شمار مى‏رود.

مسجد کانون اتحاد و همبستگى و انس و الفت مسلمانان است که مردم هر منطقه و محله را روزى چند نوبت در کنار یکدیگر در نمازهاى جماعت جمع و با هم مأنوس مى‏سازد و مسجد جامع و جمعه هفته‏اى یک بار همه اجتماعات مساجد را یکجا در نماز جمعه گرد مى‏آورد و مسجدالحرام و مسجدالنّبى مسلمانان کشورهاى گوناگون اسلامى را یکجا جمع و متحد مى‏سازد.

«مارسل بوازار» اسلام‏شناس سویسى راجع به نقش نیرومند مسجد در فرهنگ، اقتصاد، سیاست و وحدت مسلمانان چنین مى‏نویسد: «مسجد عامل نیرومندى در همبستگى و اتحاد مسلمانان جهان است و اهمیت اجتماعى و فرهنگى آن را از این بابت نمى‏توان نادیده گرفت، مخصوصا درروزگار معاصرکه مسلمانان شور و حرارات صدر اسلام را دگربار از خود نشان مى‏دهند، مساجد به صورت مراکز تربیت روحانى و پایگاه جنبش امت مسلمانان در برابر ستمگران و سلطه‏جویان درآمده است. و به تدریج مساجد موقعیت سالهاى نخستین ظهور اسلام را به دست آورده‏اند».[12]

اجراى اعمال عبادى نماز جماعت به صورت یک دست و منظم، بیانگر این حقیقت است که اگر افراد مسلمان اراده بکنند مى‏توانند در همه امور زندگى نظم و انضباط داشته و با بهره گرفتن از قابلیت‏هاى نهان و آشکار خود، حلال مشکلات خود و دیگران باشند.

به عبارت دیگر هم اکنون که جماعت مؤمن نمازگزار در مساجد اراده کرده و به صورت اختیارى همه با هم، در کنار هم براى احیاى شعائر اسلامى قدم پیش گذاشته و مصمم به اجراى آن هستند، به همان نسبت مى‏توانند در سایر امور دینى پیش‏گام بوده و با بهره‏گیرى از نیروى ایمان و استعدادهاى موجود، قلّه‏هاى کمال را تسخیر کنند.

هرگاه این رفتارها به صورت مدام و مستمر صورت بگیرد از خلاقیت‏ها و صفات خداپسندانه افراد صالح بهره برده و متأثر شده، در نتیجه به اصلاح و خودسازى پرداخته و این شکوفایى را به جامعه نیز سرایت خواهند داد.