ویژگى جامعه دینى
مسجد:عدم امکان مالک شدن مسجد و حرمت فروش زمین و اموال مسجد
جامعه دینی:سهم یکسان آحاد جامعه اسلامى از مواهب طبیعى و فقدان مالکیت حاکمان جامعه بر امکانات عمومى
مسجد:ورود با طهارت به مسجد (حال آنکه غسل بر وارد شوندگان واجب نیست)
جامعه دینی:پاکى درونى شرط نخست شهروندى جامعه دینى
مسجد:وجوب همواره پاک بودن مسجدازآلودگىها(نجاسات) ودر صورت آلودگی، بلافاصله براى پاک کردن آن کوشیدن
جامعه دینی: تلاش براى پاکى فضاى مادى و معنوى جامعه اسلامى
مسجد: بیهوده سخن نگفتن در مسجد، دورى از عمل بیهوده در مسجد
جامعه دینی:ضرورت استفاده بهینه از فرصتها در مسیر خداجویى در جامعه دینى
مسجد: مجاز نبودن ورود غیرمسلمان به درون مسجد
جامعه دینی: ضرورت حفظ حریم و حرمت جامعه اسلامى
مسجد: استحباب خارج نشدن از مسجد بعد از شنیدن اذان
جامعه دینی: ضرورت حساس بودن به شعائر عمومى و فراخوانهاى جامعه اسلامى
مسجد: پیشى گرفتن بر دیگران در رفتن به مسجد و تأخیر در خروج از آن
جامعه دینی: ضرورت تسریع در پیوستن به جامعه اسلامى (جامعه پذیرى) و دور نشدن از آن
مسجد: پوشیدن لباس فاخر و پاکیزه و خوشبو کردن خویش
جامعه دینی: حفظ زیبایىهاى ظاهر جامعه دینى
مسجد: کراهت همنشینى و همسایگى و مشورت و برقرارى پیوند خانوادگى با کسانى که به مسجد نمىروند
جامعه دینی: لزوم رعایت مرز و اعمال محدودیتهایى در برابر کسانى که به ضوابط جامعه اسلامى تعهد لازم ندارند
مسجد: ایستادن در صفوف نماز جماعت فارغ از موقعیتهاى اجتماعى
جامعه دینی: عدالت و برابرى در جامعه دینى در عین تعدد طبقات و گروههاى اجتماعى و تفاوت منزلت و جایگاه آنها
مسجد: پیوستگی در صفوف جماعت، فارغ از موقعیت اجتماعى
جامعه دینی: وحدت و انسجام و به هم پیوستگى در هر جامعه دینى
مسجد: نزدیکتر ایستادن افرادى که شایستگى جانشینى امام جماعت را دارند، به امام
جامعه دینی: شایسته سالارى در هرم قدرت هر جامعه دینى
مسجد: جلوتر و پایینتر ایستادن امام به مأمومین
جامعه دینی: پیشتازى و در عین حال افتادگى و فروتنى پیشواى هر جامعه دینى
مسجد: برخوردارى امام از ویژگىهاى تعیین شده از سوى شرع مقدس و در عین حال مقبولیت مردمى
جامعه دینی: مشروعیت الهى و مقبولیت مردمى نظام مدیریت و رهبرى در جامعه دینى
مسجد: در نظر گرفته شدن ضعیفترین نمازگزاران از سوى امام جماعت
جامعه دینی: ضرورت رعایت حال پایینترین اقشار جامعه در تدبیرها و برنامهریزىهاى اجتماعى
مسجد: ضرورت نداشتن تبعیت مأمومین از امام، در الفاظ، جز تکبیرهالاحرام
جامعه دینی: آزادى اظهار نظر محاط به ضوابط شرعى در جامعه اسلامى
مسجد: ضرورت پیشى نگرفتن مأمومین از امام در اعمال
جامعه دینی: لزوم تبعیت مردم از حاکمیت در تصمیمگیرىها
مسجد: ضرورت تفقد نمازگزاران از یکدیگر
جامعه دینی: خیرخواهى و مواسات اجتماعى
مسجد: فراهم آوردن شرایط براى پیوستن تازه واردان به نماز جماعت
جامعه دینی: ضرورت تسهیل راههاى جامعهپذیرى و فرهنگپذیرى در جامعه دینى
آنچه در بالا اشاره شد، براى طرح دیدگاهى درباره نقش اجتماعى مسجد است و نه فقط از جامعیت برخوردار نیست، بل چه بسا پارهاى گزارهها از اتقان لازم برخوردار نباشد و یا مورد پذیرش برخى صاحب نظران قرار نگیرد.
به هر حال به نظر مىرسد این سخن گزافه نیست که پیامبر با تأسیس مسجد، نمونهاى کوچک از جامعه اسلامى را براى بالا بردن سطح بینش و افق دید مردم بهدست دادند. این عمل پیامبر ضمن بالا بردن بینش تازه مسلمانان، آنان را با کلاننگرى و آیندهنگرى و برخوردارى از نگاهى استراتژیک مأنوس مىساخت، امرى که بنابر پیش گفته، امروزه نیز از
مهمترین گامهاى برنامهریزى و مدیریت استراتژیک است.
ى) تمرین شهروندى جامعه اسلامى: گرچه حضور مستمر مسلمانان در مسجد با چنین آداب و احکامى، در درجه نخست به ایشان نگرش کلان به افق آینده مىداد و آنان را براى مشارکت و مساهمت در ساختن چنین جامعهاى آماده مىساخت، در عین حال آنان را بهتدریج بهگونهاى متناسب با جامعه آرمانى و مطلوب تربیت مىکرد؛ چرا که مسجدیان آداب شهروندى در هر جامعه دینى را در مقیاسى کوچکتر تمرین مىکردند. این کارکرد مسجد، نقشى مهم در تحقق آرمانهاى کلان دینى براى تحقق جامعه اسلامى داشته است؛ زیرا یکى از راهکارهاى اسلام براى تحقق آرمانهاى کلان خود، تکیه بر نمونههاى خرد و تحقق آن آرمانها در محدودهاى کوچک و اثبات امکانپذیرى آن و سپس تعمیم این تجربه موفق در مقیاسى گستردهتر است. از جمله، اسلام براى جامعهپذیرى مسلمانان در برابر استانداردهاى جامعه اسلامى، پیروان خود را از طریق تشویق به حضور در مسجد و شرکت در نماز جماعت ـ که نمونهى کوچک جامعهاى اسلامى است ـ آماده حضور در جامعه بزرگ اسلامى مىنماید. مسلمانان در فضاى مسجد، زندگى در جامعهى اسلامى آکنده با خدا محورى، صمیمیت، مواسات و خیرخواهى و معنویت را در محدودهاى کوچک آشنا مىشوند، و با توجه به حضور مستمر در مسجد، عملاً با فرهنگ زندگى در جامعهى دینى انس مىگیرند؛ و بر این اساس فرهنگسازى در محدوده کوچک مسجد، زمینهساز تحقق جامعهى آرمانى و مطلوب اسلامى محسوب مىشود.
جمع بندى
در متون دینى اسلامى، مساجد در قالب «خانههاى خدا در زمین» بسیار گرامى داشته شده است[1] و پاداش و فضیلت بسیارى براى بنا نهادن مسجد، تعمیر و آبادانى و پر رونق نگاه داشتن مسجد و آمد و شد به آن درنظر گرفته شده است. به استناد این متون، خداوند براى بنا کننده مسجد، خانهاى در بهشت بنا مىکند[2] و آباد کنندگان مسجد نیز با صفاتى مانند ایمانآورندگان به خدا و روز جزا و برپادارندگان نماز و پرداخت کنندگان زکات و کسانى که جز از خدا نمىترسند، دوستداران مسجد نامید و مساجد را آستان و درگاه خداوند و مبارک خواند و اهل مسجد را برخوردار از ایمان و آراستگى و نگهدارى خدایى شمرد چرا که آنان در مسجد به نماز مىپردازند و خداوند به رفع نیاز ایشان مىپردازد.[3] امیرالمؤمنین على علیهالسلامنیز در سخنى هشت فایده براى رفتن به مسجد برشمردهاند که از جمله آنها پیوند دوستى با مؤمنان و فراگیرى دانش سودمند و ترک گناه است.[4]
شاید رویکردى که در فهم و تبیین کارکردهاى مسجد بیان شده است، تبیین کننده راز این همه تأکید بر مسجد و فضایل آن در آیات و روایات و دیدگاه اندیشه ورزانى مانند امام خمینى[5] باشد؛ براساس چنین درکى از جایگاه مسجد در روند توسعه فرهیختگى و کمال هر جامعه دینى، سزاوار است که اهل مسجد اعم از امامان جماعت و نمازگزاران و دیگر دستاندرکاران و نیز مدیران و برنامهریزان جامعه اسلامى بار دیگر به سنجش دیدگاه و تعامل خود درباره مسجد بپردازند و انشاءاللّه مساجد کشور ما به سمتى حرکت کنند که نمونهاى محسوس و دست یافتنى از جامعه آرمانى اسلامى در مقیاسى خُرد باشند.