خوشبختانه اعتقادات دینى مردم ایران موجب شده است، مساجدى بزرگ و وسیع در گوشه و کنار این کشور ساخته شود، همکارى و مشارکت در ساخت مسجد به عنوان کار خیر و سنت حسنه از دیرباز وجود داشته است. اگر بتوانیم جامعه را آگاه سازیم که کتابخانه هم مى‏تواند به عنوان بخشى از ساختمان مساجد داراى کارکرد فرهنگى مثبت باشد، قطعا گامى مهم در راه توسعه فرهنگ مطالعه و کتاب خوانى برداشته‏ایم. نهادهاى مسؤول باید به این سمت حرکت کنند که ضمن توجیه متولیان امر، در ساخت مساجد جدید به فضاى کتابخانه هم توجه شود.

در مساجد فعلى هم مى‏توان با توجه به شرایط هر منطقه، فضایى را براى کتابخانه در نظر گرفت و حتى با اجاره کردن محلى در نزدیکى مسجد براى تأسیس کتابخانه اقدام کرد.

مردم باید به این باور برسند که، به همان اندازه که مسجد به فرش و سایر امکانات نیاز دارد، به کتابخانه و کتاب هم احتیاج دارد و چه بسا تأثیر کتابِ مناسب در تقویت بعد اخلاقى، اعتقادى و علمى انسان چنان عمیق باشد که اثر آن به عنوان باقیات الصالحات تا قرن‏ها پا برجا باشد.

اختصاص یک صندوق به خرید کتاب و تجهیز کتابخانه

از آن جا که معمولاً افراد با نیت‏هاى خاصى به مساجد کمک مى‏کنند، مى‏توان صندوقى براى خرید کتاب و تجهیز کتابخانه در نظر گرفت. آگاه کردن مردم در باب ارزش و اهمیت کتاب و نحوه مشارکت آنان در این امر زمینه کمک بیش از پیش به کتابخانه مسجد را فراهم خواهد کرد. این کار نه تنها از اختلاف نظرهاى احتمالى براى اقدام در این زمینه پیشگیرى مى‏کند، بلکه باعث فرهنگ‏سازى هم خواهد شد.

اگر امکان اختصاص جاى مناسبى براى کتابخانه در مساجد یا در جوار آن‏ها وجود ندارد، مى‏توان موقتا با گذاشتن چند کمد و ویترین زمینه بهره‏مندى علاقه‏مندان از کتاب را فراهم آورد.

با اعمال مدیریت صحیح و حفظ قداست مسجد و رعایت جوانب کار، و جلوگیرى از هرگونه مزاحمت براى نمازگزاران، مى‏توان فضایى فراهم آورد که نوجوانان و جوانان در مسجد به مطالعه کتاب‏هاى مورد علاقه خود بپردازند یا آن‏ها را به امانت بگیرند. براى دستیابى به نتیجه بهتر باید هر کمد به گروه سنى مشخصى اختصاص یابد. این کار موجب سهولت دسترسى و ترغیب علاقه‏مندان به کتاب‏هاى مورد نظر مى‏شود.

راه‏اندازى کتابخانه و تلاش براى توسعه و تقویت آن اقدامى ضرورى و مؤثر و بسیار ارزشمند است، اما نکته اساسى که باید همواره مورد توجه باشد این است که نقش مسجد در ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب‏خوانى تنها در تأسیس کتابخانه و تهیه کتاب خلاصه نمى‏شود، بلکه مسجد به عنوان پایگاه علمى و آموزشى باید اساس کار خود را بر آموزش بگذارد.

کسانى که پشت سر امام جماعت، به نماز مى‏ایستند، به او اعتماد دارند و سخنانش را مى‏پذیرند و براى او احترام قائل‏اند. امام جماعت باید در کنار آموزش احکام و معارف اسلامى و مسائل ضرورى دیگر به تبیین ارزش و جایگاه علم و دانش‏اندوزى از دیدگاه قرآن و عترت بپردازد و اهمیت و نقش کتاب را در توسعه و ترویج علم و دانش و بالا بردن آگاهى مسلمانان بیان کند. جامعه باید بداند که علم و دانش به آدمى توان مى‏بخشد و او را از اعماق هولناک ضلالت و گمراهى به اوج قله‏هاى سعادت و خوشبختى رهنمون مى‏شود و در همه حالات کتاب ابزارى مناسب براى افزایش علم و آگاهى است و اگر خداوند متعال در قرآن کریم به قلم و کتاب سوگند مى‏خورد.[1] شاهدى بر این مدعاست.

نوجوان و جوان مسلمان باید بداند در آیات و روایات متعددى به اهمیت و ارزش علم و دانش اشاره شده است. تا آن جا که جویندگان علم و دانشمندان، سعادت همراهى و همنشینى با پیامبران و اولیاى الهى را پیدا مى‏کنند و چنان عزت و عظمتى مى‏یابند که مورد ستایش ملائکه الهى قرار مى‏گیرند. آن‏ها باید بدانند چرا تلاش در راه فراگیرى علم و دانش چون جهاد در راه خدا قلمداد مى‏شود و قلم دانشمندان افضل بر خون شهیدان مى‏گردد و زمانى که از سر همه این‏ها آگاه شوند، کتاب و مطالعه و پژوهش نزد آنان ارزشمند مى‏شود و نیازى اساسى به‏حساب مى‏آید، و آن وقت اگر مسجد هم کتابخانه و کتاب نداشته باشد، علاقه‏مندان به جستجوى کتاب‏هاى مورد علاقه خود خواهند رفت.

امام جماعتِ آگاه و عالم باید به پدران و مادران بیاموزد که چگونه کتاب حس کنجکاوى کودکان و نوجوانان را ارضا مى‏کند و موجب رشد، آگاهى و خلاقیت آنان مى‏شود و این که خانواده چه نقشى در تقویت توانایى‏هاى کودکان و ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب‏خوانى دارد و مهم‏تر از همه چگونه مى‏توان با مطالعه زندگى بهترى داشت و فرزندان خوبى تربیت کرد و مسائلى از این قبیل.

او باید از همه راه‏هاى ممکن استفاده کند تا عطش مطالعه را در نسل جوان ایجاد کند، به سان تشنه‏اى که به دنبال آب بگردد. «این از بدیهیات است که تا کسى در خود احساس تشنگى نکند، هرگز به دنبال آب نمى‏رود و اگر هم درباره آب سخن گفته شود، چون براى او جاذبه‏اى ندارد، توجهش را جلب نمى‏کند؛ اما هنگامى که تشنگى حاصل شد، یعنى جاذبه‏اى در درون براى آب به وجود آمد، دیگر خود آب، لفظ آب، صداى آب، سمت و جهت آب همه و همه براى او جالب توجه، دلربا، زیبا و جذاب خواهد بود».[2]

آن وقت است که پدر و مادر کودک و نوجوان ما براى یافتن کتابى که عطش دانستن او را سیراب کند، خودش به جستجوى کتاب خواهد رفت و به قول مولانا:

آب کم جو تشنگى آور به دست / تا بجوشد آبت از بالا و پست

کتابخانه‏هاى موجود

مساجدى که داراى کتابخانه هستند باید ضمن برنامه‏ریزى مناسب شرایط استفاده‏ى مطلوب علاقه‏مندان از این فضاهاى فرهنگى را فراهم آورند. از جمله این شرایط مى‏توان به موارد زیر اشاره کرد:

1 . استفاده از کتابدار شایسته: از جمله اقدامات مهمى که باید صورت گیرد، استفاده از کتابداران ثابت و آگاه است، این افراد حتى اگر متخصص رشته کتابدارى هم نباشند، باید علاقه‏مند به این کار باشند و حداقل دوره‏هاى تخصص کوتاه مدت را بگذرانند.

کتابدار نقشى مهم در جذب افراد علاقه‏مند و به ویژه کودکان و نوجوانان دارد و اگر نتواند به وظیفه خود عمل کند، ممکن است شرایطى را فراهم آورد که افراد از کتابخانه و مطالعه فاصله بگیرند. هر کس در دنیاى پیچیده امروز نتواند خود را با پیشرفت‏ها هماهنگ کند، موفقیت چندانى به دست نخواهد آورد.

«کتابداران مرشدى هندى به نام «رانگاناتان» دارند؛ ریاضى‏دانى که در انگلیس تحصیل کرد و در هند به لحاظ روح ناآرام خود به کتابخانه تبعید شد و در همان کتابخانه پنج اصل کتابدارى را ثبت و به جهان عرضه کرد؛ اصولى که بنیان تفکر جدید کتابدارى شد. پنج اصل رانگاناتان عبارت‏اند از:

1 . کتاب / اطلاعات براى استفاده است؛

2 . هر خواننده کتاب / اطلاعات خودش را نیاز دارد؛

3 . هر کتابى / اطلاعات خواننده خودش را دارد؛

4 . وقت خواننده / جوینده اطلاعات، طلاست؛

5 . کتابخانه (به هر شکل و نامى که مطرح باشد) نهادى پویاست».[3]

«در حالى که نگاه کتابدار با توجه به اصول دوم و سوم معطوف به مثلثى است که میان او، اطلاعات و خواننده به وجود مى‏آید، در نیل به اصل چهارم کتابدار مى‏کوشد تا با انجام دادن انواع خدمات  فنى و تخصص در وقت خواننده صرفه‏جویى کند. در باره اصل پنجم بعضى از صاحب‏نظران عقیده دارند، کتابدارانى که صرفا به دنبال راضى نگه داشتن مخاطب‏اند کتابدار نیستند، لذا باید این اصل را سرلوحه کار خود قرار دهند. کتابدارى واقعا شایسته این نام است که با انجام دادن کارهاى جدید و ابتکارى، مرتب در خواننده تحول ایجاد بکند و هر ساعت او را در مقایسه با ساعت قبل متحول سازد. یعنى ضمن پاسخ‏گویى به خواسته‏هاى مخاطب، فضایى را براى بیان ناگفته‏ها و حتى ناخواسته‏ها فراهم بیاورد و به صورت هدایت گر فرهنگى تأثیرگذار باشد».[4]

«نتایج پژوهشى با عنوان بررسى وضعیت کتابخانه‏هاى شهرستان بم در سال 1382 نشان مى‏دهد که على رغم وضعیت نسبتا مناسب کمّى کتابخانه‏هاى شهرستان، این نهادهاى فرهنگى به علت ضعف‏هاى کیفى نتوانسته‏اند نقش اصلى خود را به عنوان نهادى پویا در توسعه فرهنگ شهرستان ایفا کنند. نارضایتى بیشتر مراجعه‏کنندگان از خدمات کتابخانه‏ها بیانگر این واقعیت است که انتظارات جامعه در حال رشد کشورمان، با امکاناتى که کتابخانه‏ها در اختیار آن‏ها قرار داده‏اند، برآورده نمى‏شود. لذا براى رفع این معضل باید چاره‏اى اندیشید. زیرا حجم بالاى اطلاعات که هر روزه برآن افزوده مى‏شود، مى‏طلبد که کتابخانه‏ها از قالب سنتى خود به درآیند و به صورت پایگاهى شوند که جدیدترین اطلاعات را در خود جاى داده است و پیشرفته‏ترین امکانات را در اختیار مراجعه‏کنندگان قرار مى‏دهد. براى رسیدن به این هدف استفاده از امکانات بخش‏هاى گوناگون جامعه اعم از بخش‏هاى خصوصى و نهادهاى شهرى و موقوفات و سایر منابع مى‏تواند یارى دهنده باشد».[5]

بنابراین کتابخانه‏هاى مساجد براى کسب موفقیت باید هماهنگ با تحولات و پیشرفت فن‏آورى با استفاده از فهرست‏نویسى و رده‏بندى علمى و نظام‏دار و امانت‏دهى منظم و فعال، امکان بهره‏مندى و دسترسى علاقه‏مندان به محتواى کتاب‏ها و انواع موضوع‏ها را فراهم آورند، چرا که در عصر اطلاع‏رسانى، روش‏هاى کهنه، قدیمى و ابتدایى دیگر کاربرد و کارآیى لازم را ندارند.

اگر مساجد در وضعیتى باشند که بتوانند فرد توانمندى را به عنوان کتابدار انتخاب و پس از طى آموزش‏هاى لازم براساس برنامه‏اى منظم از او استفاده کنند، تأثیرى بسیار در جذب کتاب‏خوان‏هاى نوجوان و جوان خواهد داشت و در حقیقت از جمله رموز اصلى توفیق کتابخانه‏هاى مساجد همین است.

اما چون در اکثر مساجد این امکان وجود ندارد، لذا باید از مشارکت نوجوانان و جوانان براى اداره کتابخانه‏هاى مساجد بهره گرفت. گروهى متشکل از چند جوانان علاقه‏مند مى‏تواند کتابخانه مسجد را به خوبى اداره کنند.

تجربه نشان داده است اگر به گروه‏هاى نوجوان و جوان مسؤولیت داده شود و به خوبى رهبرى شوند، مى‏توانند بسیار مؤثر واقع شوند، حتى اگر خانواده‏هاى آنان این آمادگى را نداشته باشند. هرچند خود ما در کشورمان تجربه‏هاى بسیار موفقى از این دست داریم، ولى استفاده از تجربه‏هاى سایر کشورها نیز مى‏تواند مفید واقع شود.

«مثال جالب در این زمینه، نهضت سارودادیا در سریلانکاست. کشورى که در بسیارى از دهکده‏هایش، کودکان کلید توسعه مشارکت در جامعه‏اند. معلمان مدارس ابتدا الگوهاى مشارکت کودکان را متحول کردند و به دنبال آن همین کار را درخصوص بزرگسالان انجام دادند».[6]

در ضمن بر این نکته مهم تأکید مى‏شود که مشارکت نوجوانان و جوانان در اداره مسجد باید همراه با نظارت و آموزش باشد.

2 . آشنا ساختن همه مردم با نقش کتاب در زندگى و لزوم مطالعه: آگاه کردن مردم جامعه به‏ویژه کودکان و نوجوانان درباره اهمیت کتاب و نقش مطالعه در زندگى فردى و اجتماعى انسان، از جمله مقدمات ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانى در مدارس است. وقتى مردم بدانند کتاب خوب و مفید داراى چه ارزش و اهمیتى است و چگونه مى‏تواند آنان را در مسیر زندگى سالم و سعادت بخش قرار دهد، به آسانى آن را مى‏پذیرند. در حقیقت، همین آگاهى است که مى‏تواند انگیزه‏اى قوى براى کودکان و نوجوانان و حتى بزرگسالان به منظور روى آوردن به کتاب و مطالعه باشد. بنابراین، از جمله اساسى‏ترین برنامه‏هایى که در مساجد باید در نظر گرفته شود، بررسى راه‏هاى افزایش آگاهى مردم درخصوص این امر مهم است.

3 . معرفى کتاب‏هاى خوب: معرفى کتاب به عنوان کارى انگیزشى، براى ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب خوانى مؤثر است. در تحقیقات انجام شده، قرائت قسمت‏هایى از کتاب و هم‏چنین معرفى کتاب در تابلوى اعلانات، تأثیرى فراوان در تشویق افراد به مطالعه دارد، که از میان این دو روش، روش اول بازدهى بیشترى داشته است.

«از جمله کارهایى که پیش از معرفى کتاب باید انجام شود، تلخیص کتاب است. «تلخیص» یعنى خلاصه کردن و منظور از تلخیص کتاب یا نوشته‏اى، بیان اصل مطلب در کوتاه‏ترین شکل خود است».[7]

از مهم‏ترین کارهایى که در تلخیص کتاب باید به آن توجه کرد، تعیین مشخصات کتاب، شامل نام کتاب، نام و نام خانوادگى نویسنده یا مترجم، نام مؤسسه انتشاراتى، سال انتشار، محل انتشار، تعداد صفحه‏ها، و نوبت چاپ است که باید با خطى زیبا نوشته شود و در تابلویى که در معرض دید نمازگزاران باشد یا بر در ورودى کتابخانه نصب گردد.

هم‏چنین اگر امام جماعت هفته‏اى یک بار ظرف چند دقیقه کتابى مناسب و ارزشمند را معرفى نماید، انگیزه‏اى قوى زیادى براى مطالعه کتاب در علاقه‏مندان به وجود مى‏آورد.  ضمن این که استمرار چنین اقدامى ارزش قایل شدن براى کتاب و کتابخوانى است. نکته مهمى که باید مدنظر قرار گیرد، این است که حداقل چند جلد از کتاب‏هایى که معرفى مى‏شود، در کتابخانه مسجد موجود باشد.

4 . دعوت از افراد صاحب نظر و متخصص: از جمله کارهاى ارزشمندى که امام جماعت و هیأت امناى مساجد مى‏توانند انجام دهند، دعوت از افراد صاحب‏نظر و علاقه‏مند در این حوزه و یا کتابداران کتابخانه‏هاى عمومى است. حضور افراد متخصص و آگاه به مقوله کتاب و کتاب خوانى مى‏تواند موجب ترغیب و تشویق مردم به ویژه کودکان و نوجوانان باشد. مساجدى که فضاى مناسبى براى تأسیس و راه‏اندازى کتابخانه ندارند مى‏توانند با این اقدام خود، امکان ارتباط بیشتر افراد با کتابخانه‏هاى عمومى و سایر کتابخانه‏ها را به وجود آورند و در جهت فراگیر شدن فرهنگ مطالعه و کتاب‏خوانى قدم بردارند.

5 . تشکیل انجمن‏ها و گروه‏هاى علمى و فرهنگى: تشکیل انجمن‏ها و کانون‏هاى دانش‏آموزى، دانشجویى و تشکل‏هاى ویژه جوانان، فرصت ارتباط مؤثر با این قشر توانمند و پویا با مساجد را فراهم مى‏آورد و بخشى از این انجمن‏ها و کانون‏ها مى‏توانند با کتابخانه مرتبط شوند، انجمن‏هاى علمى و فرهنگى و مطالعه و تحقیق گروه‏هایى از دانش‏آموزان و نوجوانان و جوانان علاقه‏مند اگر به کمک یک یا چند نفر از مربیان آگاه، سازماندهى و هدایت شوند و براساس استعدادها و دلبستگى‏هایشان در مسیر مطالعه، تحقیق و گردآورى مدارک و غیره راهنمایى شوند، کمکى مؤثر در این زمینه خواهد بود.

نتیجه کار این گروه‏ها مى‏تواند از طریق نشریه داخلى مسجد، بولتن و یا روزنامه دیوارى در اختیار دیگران قرار گیرد.

به هر حال این نکته حایز اهمیت باید مورد توجه مسؤولان امر قرار گیرد که فعالیت‏هاى متنوع و سازنده گروهى، نقش به سزایى در جذب نوجوانان به مساجد خواهد داشت، چرا که گروه جایى است که فرد مى‏تواند توانایى‏ها و استعدادهاى خود را در حد اعلا نشان دهد و رضایت خاطر کسب نماید.

دکتر على اکبر شعارى نژاد (1377 : 569) در بیان اهمیت و آثار گروه مى‏نویسد: «فرد در دوره نوجوانى نه کودک است و نه بالغ، به همین سبب به گروه و جمعیتى نیازمند است که به سطح رشد و مظاهر فعالیت و فهم او پاسخ دهد و آن‏ها را بفهمد تا فرد، مقام واقعى خود را در میان دوستانش دریابد. گروه همسالان به این معنا، از جمله عوامل ضرورى براى رشد و تکامل اجتماعى نوجوانان است و اهمیت آن در تربیت فرد ـ چنان که گفتیم ـ بیش از والدین و معلمان است؛ زیرا همین گروه است که محیط مناسب براى ایجاد عادت براى گفت‏وگوى اجتماعى، مهارت‏ها و ارتباط‏ها فراهم مى‏کند و روح وابستگى به یک جمعیت را در او رشد و پرورش مى‏دهد، استعدادهاى اجتماعى او را آشکار مى‏سازد و در نتیجه میزان رهبرى، پیشوایى، اطاعت و فرمانبردارى، حدود سازگارى و نفرت خود را درمى‏یابد که در رشد اخلاقى و میزان قبول مقیاس‏هاى اخلاقى مؤثر است و به نوجوان براى کسب اطمینان خاطر در زمان رهایى از تسلط خانواده کمک مى‏کند. علاوه بر آن‏ها، نوجوانان را براى زندگى آینده و دوست داشتن دیگران آماده مى‏کند».

یکى دیگر از متخصصان تعلیم و تربیت نیز مى‏گوید: «کار گروهى پیشرفت اجتماعى را آسان مى‏کند و موجب ایجاد انگیزه در افراد براى رسیدن به تکامل بیشتر مى‏شود. همچنین ثابت شده است، گروه‏هایى که از روى دوستى تشکیل مى‏شوند، با دوام‏ترین گروه‏ها هستند. تعلق داشتن، بیش از هر عامل دیگر، موجب ایجاد حس آرامش مى‏شود. تعلق داشتن، به گروه آن قدر براى نوجوان اهمیت دارد که اگر از راه مثبت و سازنده و در جهت منافعِ جامعه براى تشکیل گروه‏ها اقدام نشود، ممکن است به شکل مخرّب پدیدار شود و آثار زیانبارى در پى داشته باشد».

6 . راه‏اندازى بخش کودکان و نوجوانان در کتابخانه: از جمله مهم‏ترین راه‏هاى جذب کودکان و نوجوانان به کتابخانه‏هاى مساجد این است که این کتابخانه‏ها بخشى از محل، خدمات و کتاب‏هاى خود را به کودکان و نوجوانان اختصاص دهند و تک‏تک بچه‏هایى را که در حیطه نفوذ کتابخانه زندگى مى‏کنند، دقیقا از وجود کتابخانه و شرایط عضویت آن آگاه کنند.

«به‏طور مثال اگر در مسجد محله‏اى کتابخانه‏اى براى بچه‏ها تشکیل مى‏شود، کتابدار بایست با حضور در مراسم نماز جماعت، چند دقیقه‏اى در مورد تشکیل و نحوه کار کتابخانه براى نمازگزاران صحبت کند و امام جماعت نیز به کرّات (اما به فاصله معقول) درخصوص مورد اهمیت و لزوم مطالعه بچه‏ها سخنرانى کند و تذکرات لازم را بدهد. علاوه برآن، کتابدار نباید تنها به این امر اکتفا کند، بلکه با ارسال نامه‏هایى براى تک‏تک خانواده‏هاى محل و یا با نصب آگاهى در مکان‏هاى مناسب، تأسیس و طرز کار کتابخانه را به اطلاع عموم برساند».[8]

7 . استفاده از روش باز: نحوه دسترسى به کتاب نیز از جمله مواردى است که بر ایجاد میل و رغبت کودکان به مطالعه مى‏افزاید. استفاده از روش باز براى کودکان نکته‏اى مهم است که باید دقت کرد. فضا باید به‏گونه‏اى باشد که آن‏ها بتوانند کتاب‏هاى گوناگون را بررسى کنند، به دست بگیرند و ورق بزنند، تا بتوانند کتاب مورد نظر و دلخواه خود را انتخاب نمایند.

8 . برقرارى ارتباط بین مساجد و مدارس: ایجاد ارتباط بین مدارس و مساجد به‏ویژه در مناطق و شهرهاى کوچک که زمینه این ارتباطات بیشتر است، در بالا بردن میزان مطالعه در کودکان و نوجوانان مؤثر است. این ارتباط مى‏تواند به ارتباطى دوسویه و مؤثر تبدیل شود. تشویق کودکان و نوجوانان مسجدى به بهره‏گیرى از کتاب‏هاى موجود در مدرسه از یک سو
و حضور امام جماعت و یا اعضاى هیئت امناى مساجد در مدارس و هماهنگى به بهره‏گیرى از سوى دیگر، زمینه‏ساز بهره‏گیرى آنان از کتاب و در نتیجه افزایش مطالعه است.

استفاده از همکارى معلمان مدارس هم براى آگاه ساختن در دانش‏آموزان مؤثر است. بسیارى از معلمان و مربیان، از جمله شخصیت‏هاى مورد علاقه و اعتماد کودکان و نوجوانان هستند. مى‏توان با ترتیب دادن جلسه‏هاى سخنرانى، برگزارى مراسم جشن کتاب و برنامه‏هاى متنوع دیگر از معلمان دعوت کرد تا مردم به ویژه کودکان و نوجوانان را در زمینه اهمیت کتاب و مطالعه آگاه کند.

استفاده از ارتباط بین مساجد و مدارس از جنبه‏اى دیگر نیز حایز اهمیت است. در مساجدى که نزدیک مدارس قرار دارند، این ارتباط آسان‏تر شکل مى‏گیرد. معمولاً در طول سال تحصیلى کلاس‏هاى آموزش خانواده با موضوعات گوناگون در مدارس تشکیل مى‏شود و نتایج نسبتا خوبى هم در بردارد. مى‏توان یک یا دو جلسه از این آموزش‏ها را به موضوع اهمیت مطالعه و کتاب‏خوانى و روش‏هاى علاقه‏مند کردن کودکان و نوجوانان به مطالعه در مساجدى که شرایط مناسب دارند، اختصاص داد.

9 . برگزارى مراسم هفته کتاب: در اهداف برگزارى هفته کتاب آمده است: «توسعه فرهنگ مکتوب و ایجاد علاقه و شوق در عموم مردم به ویژه کودکان به امر کتاب و مطالعه».[9]

گرامى‏داشت هفته کتاب در مساجد از جمله اقداماتى است که مى‏تواند در آگاه‏سازى جامعه و ایجاد رغبت و عادت به مطالعه مؤثر واقع شود. مى‏توان با ترتیب دادن مراسم باشکوه، جشن کتاب، مسابقات گوناگون و تجلیل از کتابخوان‏هاى نمونه و امثالهم فضاى جامعه را به سمت مطالعه و کتابخوانى سوق داد.

10 . وضع و تدوین مقررات براى کتابخانه: بدون تردید کتابخانه خوب، داراى قوانین و مقرراتى خاص است که همین امر، موجب ایجاد نظم و انضباط مى‏شود و بازدهى کار کتابخانه را افزایش مى‏دهد.

کتابخانه‏هاى مساجد، از این نظر، با مشکلاتى مواجه هستند که اگر با استفاده از روش‏هاى اصولى براى حل این مشکلات اقدامى صورت نگیرد، امور کتابخانه به خوبى پیش نمى‏رود و موفقیتى حاصل نمى‏شود. شاید اساسى‏ترین این مسائل، نظم و انضباط اعضا و چگونگى تحویل گرفتن و پس دادن کتاب باشد.

براى جلوگیرى از بروز مشکلات احتمالى و به منظور بالا بردن کیفیت کار کتابخانه مسجد، به ویژه درخصوص کودکان و نوجوانان توجه به نکات زیر ضرورى است:

الف) بسیارى از مشکلاتى که اعضاء پدید مى‏آورند، ناشى از ناآگاهى و نداشتن شناخت صحیح از کتابخانه و قوانین و مقررات مربوط به آن است؛ لذا باید در ابتداى عضویت، در نهایت خوشرویى و دقت، قوانین و مقررات کتابخانه را براى مراجعه کنندگان، بیان کنند و از آنان خواسته شود، با مسئولان کتابخانه و کتابدار همکارى کنند.

ب) مى‏توان قوانین و مقررات کتابخانه را روى یک برگ کاغذ، تایپ کرد و هنگام ثبت‏نام براى عضویت در کتابخانه مسجد، در اختیار مراجعه‏کنندگان قرار داد، تا پس از مطالعه دقیق و آگاهى از مقررات، متعهد به رعایت آن شوند و ورقه را امضا کنند و در پرونده کتابخانه‏اى اعضا نگهدارى شود.

ج) کتابدار مسجد، نباید براى ایجاد انضباط، به زور و اجبار متوسل شود، بلکه باید با آگاهى از روحیه کودکان و نوجوانان به‏گونه‏اى رفتار کند که از علاقه آنان به کتابخانه کاسته نشود و ضمن رفتار صمیمانه، نظم و انضباط نیز رعایت شود.

د) کتاب در کتابخانه‏هاى کودکان و نوجوانان، «کالاى مصرفى» است. بنابراین، نباید براى حفظ کتاب‏ها،بیش از اندازه سخت‏گیرى کرد یا با اجراى قوانین خشک، مراجعه‏کنندگان را جریمه نمود، چرا که این کار موجب فاصله گرفتن آنان از کتابخانه مى‏شود. بلکه باید علاوه بر تقویت روحیه امانت‏دارى در کودکان و نوجوانان، تدابیرى اتخاذ کرد تا عمر مفید کتاب‏ها بیشتر شود و هر بار که کتابى خراب یا پاره مى‏شود و تعمیر شدنى است، درخصوص آن اقدام لازم به عمل آید.

هـ) هرگز نباید کتاب‏هایى را که کثیف و فرسوده شده یا جذابیت خود را از دست داده است، در کتابخانه نگه داشت زیرا کودک و نوجوان علاقه‏مند است که کتاب‏هاى جالب، تمیز و زیبا در اختیار داشته باشد.

و) براى تأخیر در تحویل کتاب نیز جریمه تعیین نکنید. مطمئن باشید کودکان علاقه‏مند، پس از مطالعه کتاب‏هایى که به امانت گرفته‏اند، بى‏صبرانه آماده گرفتن کتابى دیگر هستند. بنابراین، تأخیر در تحویل کتاب حتما علتى دارد، لذا ابتدا باید آن‏ها را شناسایى و سپس کودک را در حل مشکل وى یارى نمود. ممکن است علت تأخیر، بیمارى، مسافرت،
زیاد بودن تکلیف‏هاى مدرسه، امتحان یا موردى دیگر باشد. حتى اگر علت این تأخیر بى‏نظمى دانش‏آموز باشد، با جریمه نمى‏توان نظم را به او آموخت. جریمه، بیش از آن که نظم را در پى داشته باشد، موجب دلسردى و دورى کودکان از کتاب و مطالعه مى‏شود.

ز) اگر تعداد اعضاى کتاب خانه مسجد زیاد است و آنان در طول هفته، فقط یک بار مى‏توانند براى گرفتن کتاب مراجعه کنند، بایستى در صورت نیاز و علاقه آنان، هربار دو یا سه جلد کتاب به ایشان امانت داد، تا در فاصله یک هفته، به مواد خواندنى بیشترى دسترسى داشته باشند و با انتظارى ملال‏آور روبه رو نباشند.

ح) هیچ وقت کودکان و نوجوانان را مجبور نکنید خلاصه کتاب را بنویسند. هرچند این کار بسیار مفید و سازنده است؛ اما اگر جنبه زور و اجبار داشته باشد، موجب فاصله گرفتن آنان از کتابخانه مى‏شود؛ زیرا بعضى از دانش‏آموزان، این حوصله و توانایى را ندارند. البته به مرور مى‏توان با استفاده از راه‏هاى گوناگون آنان را به این کار تشویق کرد. به‏طور مثال، کتابدار مسجد خلاصه‏هاى کتاب را بخواند و به نویسندگان آن امتیاز دهد.

علاوه بر آن چه بیان شد، راه کارهاى دیگرى براى افزایش میزان مطالعه از طریق مساجد وجود دارد که در این مقاله فرصت طرح آن‏ها نیست. اما در مجموع یک نکته اساسى دیگر را نباید از نظر دور داشت که مرکز رسیدگى به امور مساجد وظیفه‏اى سنگین در این زمینه دارد. این مرکز باید برنامه‏اى اساسى براى تأسیس و تقویت کتابخانه‏هاى مساجد تدوین کند و ضمن تعیین خط مشى کلى نظارت لازم را بر عملکرد کتابخانه‏ها به عمل آورد.

اختیارات هیئت امناى مساحد هم باید در حدى باشد که بتوانند براساس شرایط بومى و منطقه‏اى تصمیمات لازم را اتخاذ کنند که شامل انتخاب کتاب‏هاى مناسب، برگزارى نمایشگاه‏ها، نحوه اداره کتابخانه‏ها، چگونگى جلب مشارکت گروه‏ها، تشکل‏ها و نهادهاى اجتماعى و غیره مى‏شود.

«وجود شبکه‏ى سازمانى کتابخانه‏هاى مساجد، مى‏تواند در جهت رفع پاره‏اى از مشکلات کتابخانه‏ها مؤثر واقع شود؛ این شبکه باید اختصاصا به بحث تحقیق و توسعه کتابخانه‏هاى مرکزى و کتابخانه‏هاى مساجد و به روش‏هاى گسترش خدمات و بهینه‏سازى کتابخانه‏ها و به تلاش در جهت حل مشکلات آنها و یافتن الگو و کارکردهاى جدید، براى کتابخانه‏هاى مساجد بپردازد. افزون براین، مسؤول ارزیابى کلیه خدمات و فعالیت‏هاى کتابخانه‏هاى مرکزى مساجد است، تا میزان توفیق و ناکامى آن‏ها را در مقاطع زمانى متفاوت، مورد بازبینى قرار دهد. ضمن سنجش میزان قابلیت‏هاى هر کتابخانه، رهنمودها یا پیشنهادهاى لازم را براى بهبود خدمات کتابخانه آن استان یا شهرستان خاص ارائه دهد».[10]