اگر بخواهیم جایگاه و موقعیت مسجد در اسلام را بیابیم بایستى به صدر اسلام برگشته و جایگاه مسجد در میان مسلمانان عصر پیامبر را مورد بررسى قرار دهیم چرا که تاریخ مسجد با تاریخ اسلام گره خورده و این مکان مقدس، بى‏درنگ پس از بعثت نبى‏اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله عهده‏دار نقش‏هاى مهم و گوناگونى در نهضت و انقلاب آن حضرت است. فایده و بهره‏اى که جوانان از رفت و آمد و انس با مسجد نصیب آن‏ها مى‏شود، تنها ثواب بردن و در سراى دیگر مشمول
لطف الهى واقع شدن نیست، بلکه در همین جهان نیز، فواید و آثار اخلاقى، تربیتى، علمى، اجتماعى و سیاسى فراوانى در سایه رفت و آمد به مسجد براى انسان مؤمن به خصوص جوانان حاصل خواهد شد.

به طور کلى تمام پرستش‏گاه‏هاى مکان و جایگاهى اجتماعى و مرکزى جهت تعاملات  اجتماعى مى‏باشد. مسجد مهم‏ترین و مؤثرترین ستاد فرهنگى در جهت ترویج و اشاعه فرهنگ اسلامى در طول تاریخ اسلام بوده است و به همین دلیل کارکردهاى مختلفى داشته است.

هر دین الهى، مکانى را به عنوان پرستش‏گاه براى برقرارى ارتباط پروان خود با خدا تعیین کرده و آنان را به رعایت آداب و رسوم خاصى در آن تشویق کرده است. متناسب با سطح رشد و برخوردارى هر قوم و ملتى از فرهنگ و تمدن این مکان‏ها با هنر و معمارى زمانه عجین شده و انسان‏ها با نوع نگاه ویژه خود به عالم هستى و آموزه‏هاى دینى و بشرى به معابد و پرستشگاههاى خود رو آورده‏اند.

با بررسى و کاوش در منابع معتبر اسلامى روشن مى‏شود که مسجد به عنوان اصلى و مهمترین کانون و پایگاه در میان مسلمانان صدر اسلام مطرح بوده و یک مسجد اسلامى چهار نقش ذیل را همزمان ایفا نموده است:

الف: مسجد به عنوان پایگاه عبادت و یاد خداوند متعال؛

ب: مسجد به عنوان پایگاه جهاد فکرى و تعلیم و تعلم معارف اسلامى؛

ج: مسجد به عنوان پایگاه تجمع نیروهاى رزمنده و اعزام آنان به جبهه‏هاى جهاد؛

د: مسجد به عنوان پایگاه وحدت مسلمین و نمایش روح وحدت و یکپارچگى به دشمنان پیدا و پنهانِ جامعه اسلامى.

برنامه‏ریزى آموزشى و دینى در مساجد

برنامه‏ریزى تعاریف گوناگونى دارد اما در یک تعریف کلى مى‏توان مفهوم و ماهیت برنامه‏ریزى را کشیدن نقشه یا طراحى یک پلان براى اهداف مختلف بیان کرد.

یادگیرى، نیاز به نقشه و طرح دارد. یادگیرى و تربیت از عوامل فراوانى از جمله: عامل مرّبى، عامل فضا، عامل ویژگى‏هاى یادگیرنده، عامل شرایط و اوضاع و احوال اجتماعى و فرهنگى، سیاسى و همچنین روابط بین یادگیرندگان با یکدیگر، روابط بین نهادهاى تربیتى با یکدیگر و... متأثر است. جهت آموزش و یادگیرى در مساجد باید به موارد بالا به‏طور عمیق توجه گردد. در عرصه تربیت نباید براساس احتمال و تصادف عمل کنیم؛ بلکه باید با نقشه حرکت کنیم. نقشه و طرح‏ریزى کار متخصصان است. ما براى ساده‏ترین مسئله زندگى‏مان دنبال متخصص مى‏گردیم ولى آیا نباید در راستاى اساسى‏ترین مسئله زندگى یعنى تربیت و یادیگرى نوجوانان و جوانان دنبال متخصص باشیم؟

در مظلومیت تربیت دینى و اسلامى همین بس که در هیچ جاى دنیا یک آکادمى، دانشکده و... ویژه این حوزه تأسیس نشده است. یعنى هم‏اکنون در هیچ کجا متخصص تربیت اسلامى تربیت نمى‏کنیم؟

اهمیت تعلیم و تربیت جوانان و نوجوانان

با توجه به آن که دنیاى پر رمز و راز نوجوانى و جوانى است که انسان‏هایى کامل را مى‏سازد، مى‏توان اهمیت تعلیم و تربیت جوانان و نوجوانان را دریافت.

امام راحل در مورد مراحل قرب انسان مى‏فرماید: «کودک جدیدالعهد است به ملکوت».[1] در جایى دیگر نوجوان را جدیدالعهد معرفى کرده‏اند. نوجوان و جوان به آن عهد ازلى و میثاق عالم که با خدا بسته‏اند، پایبند هستند. کودک هنگام تولد، وجودى پاک و دست نخورده دارد و فطرت او وفادار به عهد الهى است و از همین‏رو بزرگ‏ترها باید مراقب کودکان و نوجوانان باشند و آنان را بعیدالعهد نکنند، یعنى کارى که حریم‏ها را به آسانى بشکنند و گناه کردن براى آن‏ها ساده باشد.

این همان نگاه فلسفى به وجود انسان است. بنابراین با توجه به فطرت انسانى و نیاز جوانان و نوجوانان باید زمینه را براى رشد همه قوا فراهم کرد. باید پذیرفت فردى که به سمت مسجد مى‏آید، عقل دارد، بعد اجتماعى دارد، بعد عاطفى دارد، بعد زیبایى‏گرایى و ابعاد گوناگون دارد. از این‏رو شایسته است ابتدا جوان را با انگیزه‏هاى متفاوت به سمت مساجد هدایت کرده و شایسته است برنامه‏ها را طورى طراحى کنیم که همه قواى او را دربرگیرد و فردى یک بعدى پرورش نیابد. به راستى انسانى که عاطفه دارد ولى عقل ندارد به چه درد مى‏خورد؟ از سوى دیگر انسانى که عقل دارد، ولى دین ندارد چقدر خطرناک خواهد بود؟

براساس حدیث قدسى «عبدى اعطنى حتى اجعلک مَثَلى» باید مثل خدا شویم، انسان این قابلیت را دارد که مثل خدا شود، اما آن فردى مثل خدا مى‏شود که استعدادهاى وجود خود را از قوه به فعلیت درآورد و آن هم در گرو رشد همه‏جانبه و هماهنگى با هستى و ارزش‏مدار بودن  است.

مسجدگریزى و دین‏گریزى

امروزه اگر با دیده تأمل در احوال و رفتار نسل تربیت‏شده انقلاب، یعنى جوانان که پرتعدادترین گروه سنى جامعه را تشکیل مى‏دهند، بنگریم نمى‏توانیم انقلاب اسلامى ایران را در بعد تغییر مناسبات اجتماعى و دگرگون ساختن سلوک افراد جامعه به سمت سلوکى بر پایه آموزه‏هاى دینى و شرعى و در یک کلام تأمین زندگى توأم با کرامت انسانى براى آحاد جامعه، کاملاً موفق و کامیاب بیابیم.

امروز نمى‏توان نگرانى عمیق خود را از شکاف و وحشتناکى که امروز بین نسل جوان و برخى سنت‏ها و آموزه‏هاى دینى پدیدار گشته است، پنهان کرد. آنچه باعث شگفتى است این است که جوان ایرانى برخوردار از روحیه‏اى سالم، حساس، بانشاط، پویا و دلباخته خوبى‏ها و زیبایى‏ها است و آنچه باعث تأسف و اندوه مى‏شود مشاهده آشکار عدم جذب کامل این جوان شیدا به پرى‏رویى است که هزار و چهارصد سال پیش و در سیاه‏ترین زندگى بشر طبع خشن و گریزپاى عرب صحرانشین را مفتون خود ساخت.

شاید علت‏هاى مختلفى براى مسجدگریزى و در نهایت دین‏گریزى جوانان بتوان جستجو کرد:

1 ـ تهاجم فرهنگى.

2 ـ پاسخگو نبودن شیوه تعلیم آموزه‏هاى دینى و عدم آشنایى مبلغان دینى به نیازهاى بشر امروز و احساس کمبودى که انسان قرن بیست و یک از این جهت مى‏نماید.

3 ـ آسیب‏پذیرى جوان ایرانى در برابر مظاهر و جلوه‏هاى فساد و بى‏قیدى و گریز از تعهد به عمل دینى.

4 ـ عملکرد ناهنجار و نامطلوب متصدیان اداره جامعه به طور خاص و متولیان دین و دین مداران به طور عام، در تربیت دینى نسل جوان.

5 ـ الزام و اجبار نسل جوان به انجام تکالیف دینى.

6 ـ عدم برنامه‏ریزى مناسب جهت تربیت دینى و عمیق‏تر شدن شکاف مسجد و جوانان.

موانع ارتباط جوانان با مسجد

وسایل مدرن و پرزرق و برق دنیاى اطراف جوانان، از یک‏سو و روحیه نوپسند و زیباطلب از سویى دیگر، عواملى هستند که اگر آگاهانه، با آنها برخورد نشوند، باعث دورى و غفلت جوان از خدا مى‏شود.

براین اساس از موانع ارتباطى جوانان با مسجد مى‏توان به موارد زیر اشاره کرد:

1 ـ عدم آشنایى جوانان با فلسفه نماز و اسرار نماز جماعت.

2 ـ احساس عقب‏ماندگى و تحجر دینى از سوى جوانان.

3 ـ جذب بیش از حد به امور دنیوى.

4 ـ وجود گناه و بى‏فایده دانستن ارتباط با خدا.

5 ـ نارسایى‏هاى معنوى در خانواده.

6 ـ فاسد بودن محیط جامعه.

7 ـ دوستان ناباب و الگوهاى نامناسب.

8 ـ عدم موفقیت مساجد در به‏کارگیرى روش‏هاى جذب جوانان.

9 ـ عدم توجه به نیازها و خواسته‏هاى جوانان.

10 ـ عدم استفاده از راهکارهاى عملى در جذب جوانان.

11 ـ عدم کارآیى و کارآمدى مدیران و متولیان امر.

12 ـ عدم برنامه‏ریزى منسجم و نظارت مستمر بر اجراى برنامه‏ها.

13 ـ عدم توجه به فرهنگ‏هاى مختلف شهرى، روستایى و قومى.

14 ـ عدم توانایى در جایگزینى تهاجم فرهنگى غرب.

15 ـ دخالت عموم مردم در تربیت دینى بدون داشتن تخصص کافى.

16 ـ دروغگویى و عوام فریبى که در برخى موارد در سایه دین انجام مى‏شود.

17 ـ نشان دادن چهره خشن و خرافاتى از دین.

راهکارهاى جذب جوانان به مسجد

براساس نکات پیش گفته ضرورت برنامه‏ریزى و استفاده از فضاى مسجد و نیز برانگیخته‏کردن انگیزه جوانان امرى کاملاً روشن است. جهت برنامه‏ریزى براى جوانان در مساجد و اجراى این برنامه‏ها، حضور جوانان به عنوان رکن اصلى در مسجد الزامى مى‏باشد. بنابراین باید با توجه به نیازها و ویژگى جوانان به راههاى جذب و ایجاد انگیزه براى هدایت آنان به سوى مسجد توجه کنیم. تأکید مى‏شود که راهکارها بدون توجه به ویژگى روانشناختى جوانان نه تنها اثر مثبت نداشته بلکه مخرب نیز خواهند شد.

از مهمترین راههاى جذب جوانان به مسجد مى‏توان به موارد زیر اشاره نمود:

1 ـ مدیریت صحیح و خردورزانه مسجد: مدیریت صحیح مى‏تواند با برنامه‏ریزى، و اجرا و هدایت درست امور، راه‏هاى متفاوتى را براى جذب جوانان به مسجد فراهم آورد و باعث ایجاد نگرش‏هاى مثبت در جوانان براى حضور در مسجد گردد.

2 ـ برخورد مناسب با جوانان: اصولاً جوانان راه‏هاى دفع رفتارى را نمى‏پذیرند و اگر جوانى در راهى که انتخاب کرده به موانعى برخورد کند که با روحیه او هماهنگى نداشته باشد، سرخورده شده و از ادامه راه باز مى‏ماند و یا با رغبت و علاقه به آن نگاه نمى‏کند. در ارتباط با جوانان بایستى ابتدا راه ارتباطى و عاطفى را هموار کرد یعنى با جوانان ارتباط عاطفى را برقرار کرده تا ایمانى نسبى به برنامه‏هاى تعیین شده داشته باشند و یا کل اهداف را پذیرفته تا بتوان به جزئیات اهداف برسند. در برخورد با جوانان باید شناخت کافى از وضعیت فیزیولوژى و شخصیتى و رشد رفتارى جوانان داشت و نیازسنجى کرد و به نظریات و افکارشان اهمیت داد. حتى در برخى مواقع باید به مسائل خصوصى آن‏ها وارد شده و همدلى کرد در واقع آن‏ها را آن‏طور که هستند بپذیریم، نه آن‏طور که خودمان مى‏خواهیم.

3 ـ برنامه‏ریزى‏هاى مناسب: با توجه به موقعیت محله، شهر و یا روستا و یا سن افرادى که با آن‏ها سر و کار داریم، باید برنامه‏ریزى صورت پذیرد. به‏طور مثال جهت افرادى که براى کنکور خود را آماده مى‏کنند کلاس‏هاى تست، روانشناسى، تندخوانى، تهیه کتب مختلف و راه‏هاى موفقیت در کنکور را برنامه‏ریزى نمود.

همچنین از خطوط اینترنتى، نمایش فیلم و سریال، بازى و سرگرمى، و غیره استفاده‏هاى بهینه نمود. با توجه به نیاز سنجى قشر جوانانى که از مسجد موردنظر مى‏خواهند استفاده نمایند، برنامه‏ریزى نمود.

4 ـ جلسات بحث و گفت‏وگو: از آنجا که جوانان نیازهاى مخصوص به خود دارند و روحیات و علائق آن‏ها با بزرگسالان متفاوت است؛ در برنامه‏ریزى باید بعد از مخاطب‏شناسى و نیازسنجى، جلسات ویژه‏اى را جهت ارزیابى برنامه‏هاى تدوین‏شده و اجرا شده و بحث و گفتگوى منتقدانه و همچنین پیشنهادهاى مفید در برنامه‏ریزى آینده برگزار گردد.

جلسات بحث و گفتگو علاوه بر رسیدن به راهکارهاى مفید باعث خود ارزشمندى در فرد شده و به اهمیت وجودى خود پى مى‏برد و باعث تقویت خلاقیت و ابتکار و اعتماد به نفس در فرد مى‏شود ضمن این‏که ارتباط دوستانه بین آن‏ها و مدیران مسجد مستحکم‏تر مى‏شود.

5 ـ ایجاد اعتماد در جوانان: مدیریت و مسئولین مساجد باید براى علائق و موقعیت جوانان اهمیت خاصى قائل باشند براین اساس مى‏توان از طرق مختلف در افرادى که مى‏توانند تحت پوشش مسجد مورد نظر قرار گیرند، اعتماد و ایمان کافى را ایجاد نمود و آن‏ها را به سمت مساجد هدایت نمود. به‏طور مثال از طریق نیازهاى مادى و معنوى آن‏ها و سعى در برطرف کردن آن‏ها، مشاورى خوب در امور خانوادگى، توجه به مشکلات آن‏ها و سعى در رفع آن‏ها، ایجاد فرصت‏هایى که بتوانند استعدادهاى خود را به فعلیت برسانند و یا ترغیب و تشویق آن‏ها در جمع از دیگر راه‏هایى است که باعث ایجاد اعتماد در افراد مى‏گردد.

6 ـ شکل ظاهرى و داخلى مسجد: شکل ظاهرى مسجد باید از نمایى بسیار زیبا و آرامش‏بخش تشکیل شده باشد همچنین ساختمان و تجهیزات درون مسجد باید از بهداشت مناسب با آرامش کافى و به‏طور کلى داراى فضایى جذاب و آرامش‏بخش برخوردار باشد. فضاى مسجد در ایام مختلف و موقعیت‏هاى خاص متفاوت باشد و در بیشتر اوقات محیطى زیبا و شاداب براى جوانان فراهم نمایند.

7 ـ ارتباط حضورى با ساکنان اطراف مسجد: به جاى آن‏که مدیریت مسجد و مسؤولین افراد مسجد را به مسجد بخوانند خود به محل سکونت و محل کار آن‏ها رفته و از نزدیک با آن‏ها ارتباط صمیمى برقرار کنند. سپس این افراد خود به سمت مساجد خواهند آمد به‏طورى که حضور مسؤولین مسجد در زندگى آن‏ها مؤثر واقع شده باشد.

آرى باید با برنامه‏ریزى مناسب زمینه حضور و زمینه جذب جوانان را در مساجد فراهم آوریم.