دگرگونى در شیوه‏ى ارضاى نیازهایى که مسجد عهده دار آن بوده است و تمایل مردم به این که همه یا بخشى از آن نیازها را به طرق دیگرى تأمین کنند، موجب کاهش حضور آن‏ها در مسجد خواهد بود که منشأ ترجیح مذکور دو چیز است:

ـ پیدایى سازمان‏هاى جایگزین

اندکى پس از پیروزى انقلاب، در جامعه‏ى ما به تدریج نهادها، سازمان‏ها و مراکزى پدید آمدند که به تدریج جانشین مسجد در ایفاى بعضى از وظایف و کارکردهاى آن شدند. از آنجا که با ایجاد و شکل‏گیرى این سازمان‏ها و مراکز رفته‏رفته کارکردهاى مسجد، که خود عاملى مؤثر براى حضور جوانان در این مکان بود، کاهش یافت.  

تأسیس مراکزى مانند دفاتر و سازمان تبلیغات اسلامى و حوزه‏هاى جدید علوم دینى و راه‏اندازى نشریات مذهبى جدید، نهادها و مراکز فرهنگى دیگرى از قبیل مدارس، دانشگاه‏ها، صدا و سیما و مطبوعات نیز با تغییراتى که در اهداف، برنامه‏ها و شرح وظایف آن‏ها پدید آمده بود، نقشى مؤثر در ارتقاى فرهنگ مذهبى برعهده گرفتند.این نهادها و مراکز که در سطح ملى یا منطقه‏اى فعالیت مى‏کردند، در قیاس با مساجد که قلمرو فعالیت‏شان عمدتا به یک محله محدود مى‏شد ـ از امکانات و مزایاى بیشتر و به ویژه از توان بالاترى جهت جذب نیروهاى فرهنگى کار آمد برخوردار بودند؛ لذا بسیارى از افرادى که به فراگیرى و پژوهش در معارف دینى علاقه داشتند و پیش از آن، عمدتا مسجد پاسخ‏گوى نیازهاى فرهنگى آن‏ها بود، ترجیح دادند که همه یا بخشى از نیازهاى خود را از طریق مراکز یاد شده تأمین نمایند.

در مجموع مى‏توان گفت با توجه به این که کنش‏هاى انسان را غالبا انگیزه‏هاى متعددى حمایت مى‏کنند که از جهت اهمیت و قدرت برانگیزندگى با هم متفاوت‏اند، در صورت ضعیف شدن یک یا چند انگیزه، تمایل به اجراى آن کنش کاهش خواهد یافت. کنش حضور در مسجد نیز از همین قاعده پیروى مى‏کند، یعنى با سازمان هاى جانشین و انتقال کارکردهاى فرهنگى، سیاسى و رفاهى مساجد به آن‏ها تمایل افراد براى حضور در مسجد کاهش مى‏یابد.

علل کاهش توان کارکردى مسجد و رفع آن

کاهش توان کارکردى مساجد در جامعه ما عمدتا ناشى از این مسئله بوده است که مسؤولان و کارگزاران بسیارى از مساجد و به ویژه ائمه جماعات از توانایى‏ها و شایستگى‏هایى که لازمه‏ى ایفاى مسؤولیتشان بوده است، در حد مطلوب برخوردار نبوده‏اند.

یکى از شرایط بسیار ضرورى جهت ایفاى مطلوب کارکردهاى معنوى، فرهنگى و سیاسى در مسجد، آگاهى به مقتضیات زمان است. کشف نیازها و مقتضیات هر زمان، فقط در پرتو هوشمندى و درگیرى نزدیک با واقعیت‏هاى زندگى و آشنایى با ویژگى‏هاى شخصیتى طبقات گوناگون به ویژه طبقه‏ى جوان و تحصیل کرده حاصل مى‏شود. با اجراى سخنرانى‏ها و برنامه‏هاى یکنواخت و فاقد نوآورى، نمى‏توان نیازهاى فرهنگى و فکرى مخاطبان را اشباع نمود، بل باید به نیازها و علایق متنوع مخاطبان و پرسش‏ها و ابهامات مذهبى که در اذهان آن‏ها جوانه مى‏زند به دقت توجه کرد. در دوره‏ى اخیر طبقات تحصیل کرده‏ى مذهبى بیش از سایر طبقات با پرسش‏هاى جدید رو به رو بوده‏اند که متأسفانه تاکنون مراکز دینى از جمله مساجد تلاش جدى و مناسبى براى پاسخ‏گویى اصولى به پرسش‏ها و ابهامات مذکور از خود نشان نداده‏اند. بسیارى از گردانندگان مساجد، توانایى و شرایط کافى براى ایفاى کارکرد سیاسى مسجد ندارند. در صورتى که مسجد مى‏تواند با آگاه ساختن جوانان در هر زمینه و دخیل کردن آنان در فعالیت‏ها و تصمیم‏گیرى‏ها و برقرارى پل ارتباطى میان مردم و مسؤولان، گام‏هایى مفید به منظور حل مشکلات مذکور بردارد، اما ایفاى چنین کارکردى مستلزم وجود افرادى است که مشکلات و اولویت‏هاى دوره خویش، موقعیت سیاسى و اجتماعى جامعه، شیوه‏هاى آگاه‏سازى مردم و جلب همکارى ایشان را به خوبى بشناسند. اما در حال حاضر شمار بسیار محدودى از کارگزاران مسجد چنین ویژگى‏هایى دارند.

نبود سعه‏ى صدر، بلند نظرى و جامعه‏نگرى در میان بسیارى از کارگزاران مساجد از جمله دیگر عوامل موثر در کاهش توان کارکردى مسجد است. مسئولان مساجد به ویژه ائمه‏ى جماعت، جهت توفیق هر چه بیشتر باید با مخاطبان خود از جمله جوانان رفتارى احترام‏آمیز و بزرگوارانه داشته باشند و از هرگونه رفتار تند و تحقیرآمیز خصوصا با جوانان پرهیز کنند. همچنین مسجد باید پذیراى متدین و متعهد پویا و آشنا با سلیقه‏هاى فکرى و احیانا گرایش‏هاى سیاسى جوراجور باشد. کارگزاران مسجد باید از دامن زدن به اختلافاتى که میان گروه‏ها و جناح معتقد به اسلام و نظام بروز مى‏کند و ایجاد هرگونه درگیرى و تشنج به این علت که موجب هرز رفتن نیروها و امکانات و جلوگیرى از اقدامات سازنده مى‏شود، تا آن جا که امکان دارد پرهیز کنند. اما متأسفانه آنچه از ابتداى پیروزى انقلاب تاکنون شاهد بوده‏ایم، بعضى رفتارهاى خشونت بار و تحقیرآمیز همراه با تنگ نظرى‏ها، گروه بازى‏ها و بى‏درایتى‏ها بوده که سبب رانده شدن برخى از عوامل متعهد و ایجاد تنش و ستیزه و نهایتا تضعیف توان کارکردى مسجد شده است.

به علاوه برخى عملکردهاى نامناسب و رفتارهاى حاکى از نداشتن صداقت، ناخالصى و بى‏تقوایى عده‏اى از گردانندگان مسجد و یا کسانى که مسجدى شناخته مى‏شوند، موجب شده تا به ارزش معنوى مسجد آسیب وارد آید و کفایت و صلاحیت آن نهاد در ایفاى مسؤولیت‏هایى که برعهده دارد؛ مورد تردید واقع شود و مردم از جمله جوانان حتى اگر انگیزه و علایق معنوى و فرهنگى داشته باشند، تمایلى به حضور در مسجد از خود نشان ندهند واین‏گونه نیازها را به‏طور
انفرادى یا از طریق سازمان‏هاى جانشین ارضا کنند.