الف) ویژگىهاى عبادى مسجد نمونه برترین و اصیلترین محفل براى عبادت و تقرب جستن به خداوند متعال.
ب) ویژگىهاى تربیتى مسجد نمونه ـ مسجد گرد ملال و اندوه را از چهرهى جان بزداید ـ و شادمانى، نشاط و تکامل روحى را جانشین آن کند.
ج) ویژگىهاى فرهنگى ـ آموزشى مسجد نمونه ـ پیش از پیدایش مدارس، مسجد یگانه مرکز مهم آموزش فرهنگ در کشورهاى اسلامى بوده است.
د) ویژگىهاى اجتماعى، سیاسى مسجد نمونه مسجد در ارتباط با مسائل اساسى و بنیادین جامعه، نهادى مؤثر و داراى موضع است.
نکاتى چند در بارهى ابعاد فرهنگى مسجد نمونه
مسجد، کانون رایزنى و مشورت ـ مشورت و مراجعه به آراى عمومى در مسائل اجتماعى، نقشى به سزا در تکامل جامعه دارد و در جایگاه اصیل خویش محل رایزنىهاى سیاسى اجتماعى است.
مسجد و تعاون اجتماعى: برپایى نماز جماعت در مساجد همکارى وتعاون مسلمانان با تقوا برشمرده شده است.
مسجد و احیاى ارزشها: در مسجد منحصرا ارزشهاى حقیقى مطرح است (ایثار، تقوا و جز آن).
مسجد و وحدت اجتماعى: مسجد عامل اساسى سلامت و بقاى اصیل وحدت و همدلى را در جامعه استوار مىکند.
مسجد و پاسدارى از عدالت: مسجد اصیلترین عاملى است که باید به زیور عدالت آراسته باشد.
مسجد و حکومت: مسجد همواره با حکومتهاى ناصالح و فاسد در ستیز و مبارزه بوده است.
مسجد و امر به معروف و نهى از منکر: مسجد پایگاه جوانمردى است و در برابر تعرض به مقدسات دینى بر مىآشوبد و عرصه را بر متجاوزان به حریم دین تنگ مىکند.
نتیجهگیرى
عوامل مؤثر بر کاهش حضور در مساجد، تحت سه عنوان کلى: مقطعى بودن بعضى از نیازها، تغییر در تعادل نیازى و تغییر در شیوهى ارضاى نیازها بررسى شد، عامل نخست یعنى مقطعى بودن نیازها اشاره به اختصاص آنها به دورهاى معین دارد واین که نمىتوان و نباید آنها را به همان شکل سابق احیا کرد. همچنین بیانگر تأثیر نیازهاى ایجاد شده بر رونق مسجد به مثابه مناسبترین سازمانى است که مىتوانسته آن نیازها را پاسخگو باشد. بنابراین، بخشى از پدیده کاهش حضور مردم در مساجد عادى و بدیهى است و از آن گریزى نیست.
عامل دوم یعنى تغییر در تعادل نیازى و تفوق نیازهاى رفاهى بر نیازهاى جمعى و متعالى خود متأثر از متغیرهاى کلان دیگرى است که به جامعهى کل مربوط مىشود مانند فاصلهى واقعیتهاى جامعه با آرمانهاى پیشین مردم، فقر و افزایش سطح انتظار مردم از زندگى، و نهایتا کمتحرکى نهادهاى تبلیغى و ارشادى در تنظیم تعادل نیازى. این عامل نه فقط برکاهش حضور مردم در مساجد مؤثر بوده، بل بسیارى از جنبههاى مهم حیات فرهنگى، سیاسى و اقتصادى آنها را دستخوش تخریب کرده است؛ لذا ضرورى است با مداخله در متغیرهایى که موجب تغییر در تعادل نیازى و ارزشى مردم مىشوند، جهتگیرى این تعادل را به سوى برترى نسبى نیازها وارزشهاى جمعى و متعالى تغییر دهیم.
عامل سوم یعنى تغییر در شیوهى ارضاى نیازهاى ناشى از پیدایى سازمانهاى جانشین و کاهش توان کارکردى مسجد و در نتیجه افزایش تمایل مردم به تأمین نیازهاى جمعى و متعالى به شیوهاى غیر از حضور در مسجد است.
آن بخش از کاهش حضور مردم در مساجد که به پیدایى سازمانهاى جانشین مربوط مىشود، بازتاب فرآیندى عادى است که همراه با پیچیدهتر شدن جوامع بروز مىکند و موجبات هیچگونه نگرانى را دربارهى این که چرا مردم نیازهاى غیررفاهى خود را از طریق دیگرى تأمین مىکنند، فراهم نمىآورد. لذا نباید به منظور افزایش حضور مردم در مساجد، سازمانهاى جانشین مانند مطبوعات، صدا و سیما، دانشگاهها، حوزههاى علمیه و نظایر آن را تضعیف نمود. اما بخشى از کاهش حضور مردم در مساجد که به کاهش توان کارکردى مساجد ارتباط مىیابد، حاکى از خلاها و کاستىهایى است که باید در پى رفع آنها بود. بدیهى است براى نیل به هدف، مساجد باید فعالیتهاى فرهنگى و سیاسى خود را ارتقا دهند و بر جاذبههاى آن بیفزایند. تشریح موضوعات فرهنگى مرتبط با نیازهاى عینى جامعه به کمک سخنرانان مذهبى، تمهید شرایط مناسب براى مطالعه، با برگزارى مناظره، میزگرد، سخنرانى و تشکیل کلاسهاى مناسب جهت بهرهمندى مخاطبان عام و خاص و غیره فعالیتهایى است که برتوان کارکردى مسجد مىافزاید.
افزودن جاذبهى مسجد با توسل به شیوههایى چون برگزارى کلاسهاى هنرى و علمى، تأسیس مکانهاى مناسب ورزشى، تنظیم برنامههاى ویژهى کوهنوردى و شنا، برگزارى اردوهاى سیاحتى و زیارتى، نمایش فیلم و تئاتر تأسیس مهد کودک در ساعات فعالیت مسجد، مراعات دقیق نظافت در مسجد و امثال آن ممکن خواهد بود، البته مؤثرترین عامل در افزایش توان کارکردى مسجد، یارى خواستن از امامان جماعت شایسته، کارآمد، با خلوص، فعال، خوش رفتار، متواضع، داراى سعه صدر و توانمند در برقرارى ارتباط صمیمى با طبقات جامعه و آشنا به شیوههاى مؤثر تبلیغ است.
نکتهى مهم در تقویت توان کارکردى مساجد، تمرکز بر ایفاى آن دسته از کارکردهایى است که از عهدهى سازمانهاى رقیب برنمىآید. براى مثال: رسانههاى مکتوب و تصویرى به رغم پوشش فراگیرى که دارند، نمىتوانند ارتباط چهره به چهره با مخاطبان خود برقرار کنند؛ اما مساجد با برخوردارى از این امتیاز مىتوانند کار کردهاى منحصر به فرد و رقابت ناپذیر به ویژه در زمینههاى تربیتى، داشته باشند.
براى این که مسجد در قالب نهادى مهم و اجتماعى همیشه پایدار باشد باید از ابعاد گوناگون مانند امکانات کتابخانهاى و سالن مطالعه، سطح سواد و اطلاعات علمى امام جماعت و وضع بهداشت مسجد و امکاناتى مانند اینترنت و رایانه مجهز باشند تا بتوانند پاسخگوى نسل جوان که حدودا 70 درصد جمعیت و زیر 30 سال هستند پاسخگو باشد و در نتیجه موجب حفظ دوام و بقاى این نهاد گردد و نگرش مردم به ویژه جوانان و نوجوانان به مسجد را از ابعاد گوناگون افزایش دهد.
در پایان باید گفت: مساجد بیش از پیش به نقشآفرینى و تحولسازى در سطوح جامعه، در ادوار گذشته پرداخته است که هر قدر این فعالیتها و کارکردها از تنوع بیشترى برخوردار گردد، از زمینهى جذابیت و اقبال بیشترى برخوردار خواهد بود و با استقبال گستردهترى از سوى کلیهى گروههاى جامعه بهویژه جوان و نوجوان روبرو خواهد بود.
فهرست منابع
1 ـ نوبهار، رحیم، مسجد نمونه، انتشارات ستاد اقامه نماز 1375 ش .
2 ـ موظف رستمى، محمدعلى، آیین مسجد، جلد اول، انتشارات گویه 1381 ش .
3 ـ موظف رستمى، محمدعلى، آیین مسجد، جلد دوم انتشارات گویه 1381 ش .
4 ـ موظف رستمى، محمدعلى، آیین مسجد، جلد سوم، انتشارات گویه 1381 ش .
5 ـ مکى السباعى، محمد، «مترجم: شکوهى، على» نقش کتابخانههاى مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامى، گروه انتشارات: سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى 1373 ش .
6 ـ «فصلنامهى فرهنگى، اجتماعى و هنرى» دارالارشاد اردبیل، بهار 1384 ش .
7 ـ «فصلنامهى فرهنگى، اجتماعى و هنرى» دارالارشاد اردبیل، تابستان 1383 ش .
8 ـ بهشتى، محمود سلامتى تن و روان، انتشارات پارسایان، 1379 ش .