1 ـ مسجد نقطه آغاز و سنگ بناى کادرسازى و تشکیل حاکمیت و حکومت اسلامى

اگرچه در سیره حضرت رسول، تشکیل جلسات آموزش در دوران آغازین بعثت و سال‏هاى مخفى دعوت در خانه ارقم بن ابى‏ارقم در کنار مسجدالحرام بر دامنه کوه صفا[1] وبرگزارى نماز جماعت در سال‏هاى پس از آن در درون مسجدالحرام و در برابر کعبه[2] و نشستن در حجر اسماعیل و قرائت قرآن[3] نشانگر اهمیت مسجد در کادرسازى است ولى توجه به رویدادهاى هجرت آن حضرت از مکه به مدینه و تلاش آن پیامبر بزرگ  صلى‏الله‏علیه‏و‏آله براى بنیان نهادن یک جامعه ایده‏آل نمونه و آرمانى اسلامى و تغییر جامعه جهل و ظلم و خرافه یثرب به شهر علم و نور و عدالت مدینه النبى نشان مى‏دهد که نقطه آغاز همه تلاش‏ها و سنگ بناى جامعه‏سازى اسلامى و زیر ساخت تشکیل حاکمیت و حکومت اسلامى نبوى، تأسیس مسجد، است.

آرى! تأسیس مسجد قبا در آن اقامت کوتاه سه روزه و انتخاب مکان براى بنیان نهادن مسجد نبوى به محض ورود به مدینه،[4] براى همه مسلمانان و بویژه براى اندیشمندانى که در سیره پیامبر اعظم  صلى‏الله‏علیه‏و‏آله تأمل مى‏کنند، پیامى معنادار در بر دارد.[5] پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در اولین گام به مسجدسازى پرداخت و با این اقدام، مرکز ثقل همه تحولات و اصلاحات لازم را بنیان نهاد و در حقیقت با ساخت مسجد، نخستین گام براى تشکیل دولت اسلامى به معناى حقیقى را برداشت. بدینسان زیر ساخت و عامل اصیل و اصلى همه تحولات فردى و اجتماعى در سیره نبوى، مسجد بود.[6]

2 ـ مسجد کانون مرکزى جامعه‏سازى اسلامى

اساسا رسالت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله این بود که جامعه بت‏پرست، مشرک خرافى، عقب مانده، جاهل و پر از ظلم و ستم و تباهى و اختناق آن گونه که امام على علیه‏السلام در نهج‏البلاغه توصیف مى‏کند،[7] را به جامعه‏اى یکتاپرست، آزاد، عادل، انسانى و معنوى تبدیل نماید[8] تا همه بشریت از برکات آن برخوردار گردد:

براى این جامعه‏سازى جدید و این تلاش بزرگ الهى که اقامه عدالت در صدر مى‏نشیند و باید هر چیز و هر کس در جایگاه خود قرار گیرد به یک مرکزیت مطمئن و کارآمد نیاز بود؛ بدین رو پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله با برنامه‏ریزى دقیق و الهى خود، براى جامعه‏سازى نوین قرآنى، به تأسیس کانونى به نام مسجد دست یازید.

بدینسان در سنت و سیره نبوى مسجد تنها یک نقطه آغاز و یک مرکز عبادى فردى نبود؛ بلکه بدون مبالغه مسجد مرکز و کانون هدایت همه تحولات، اصلاحات و همه امور بود.[9]

آن حضرت در این کانون نورانى، نخست فرهنگ‏سازى قرآنى را در دستور کار قرار داد و این‏گونه بود که مسجد با نقش فرهنگ‏ساز خود، جامعه نمونه‏اى را تحقق بخشید که در آن جامعه، همه امور از معرفت علمى، تا امور سیاسى و اجرایى همه و همه از مسجد الهام مى‏گرفت و راز تحول یثرب به مدینه آرمانى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله را باید در نقش آفرینى عالى این محور مقدس، جستجو نمود.

بدون تردید علم مسجد محور، اجتماع مسجد محور، اقتصاد مسجد محور، سیاست مسجد محور، با علم و اجتماع و سیاستى که محورش مسجد نباشد، تفاوت بنیادین دارد.

شاید تقسیم نمودن فضاى مسجد میان کارکردهاى مختلف و اختصاص هر ستون و اطراف آن به یک امر و آغاز گسترده آموزش‏هاى علمى و عملى را بتوان در این راستا ارزیابى نمود.

برگزارى نماز جماعت، آموزش قرآن کریم و ارایه خطابه‏هاى موعظه‏آمیز و اصلاح‏گرایانه، پذیرش نمایندگان مذاهب و مکاتب و قبایل و بحث و گفت‏وگو با آنان، اسکان مهاجرین بر گرد مسجد و... چنان تحول فرهنگى در یثرب به وجود آورد که به تحقق جامعه آرمانى اسلامى انجامید.

تعلیم و تعلم معارف و آموزه‏هاى قرآن و سنت نبوى، مسجد را به دانشگاهى بدل نمود که در آن علم و اخلاق، آموزش و پرورش، عالم‏پرورى و انسان‏سازى در کنار هم و آمیخته با یکدیگر ارائه مى‏شد به گفته ابن‏مسعود تا به آیاتى که پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به ما آموخته بود، عمل نمى‏کردیم آن حضرت آیات جدیدى به ما ارائه نمى‏کرد.

حضور پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در جلسه آموزشى و ترجیح آن بر حلقه ذکر و عبادت با این بیان که «کلاهما الى خیر ولکن بالتعلیم ارسلت»[10] و جدیت در دور باش اصحاب از گناه و فى ازاله الاثام عنهم مجتهدا[11] نشان از آن دارد که حضرتش علم و عمل بر اساس آن را با همدیگر مى‏خواست.

به یک نمونه از معرفت آموزى علمى آموزه‏هاى قرآن در مساجد توجه فرمایید:

مردى بادیه‏نشین به مسجد آمد و از حضرتش تقاضاى تعلیم آورده‏هاى جدید یعنى آیات قرآن را نمود؛ آن حضرت در پاسخ این تقاضا به تلاوت سوره زلزال پرداخت: «فلما انتهى الى (فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا) قال: اکفینى» یا محمد مرا بس است که همه پیامت را دریافتم. سپس برخاست و از مسجد آهنگ بیرون رفتن کرد.  پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به اصحاب فرمود: «انصرف الرجل و هو فقیه».[12]

این مورد تنها یک نمونه از هدایت بخشى و معرفت آموزى علمى در مساجد بود که در فرصتى اندک، بادیه‏نشینى را به فقیه‏اى بدل نمود که فقاهتش مورد تأیید پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله قرار گرفت و تأثیر بخشى این‏گونه تعلیم در شکل‏گیرى جهان بینى جدید و دغدغه آفرینى در مورد مبدأ و معاد را به خوبى نشان داد. از بیان نمونه‏هاى دیگر در مى‏گذریم که مجال تفصیل و فرصت تکثیر نیست.

در حوزه معرفت‏آموزى عملى نیز مساجد نقش، اثرگذارى و تحول آفرینى بسیار شگفت‏انگیزى ایفا نمودند؛ به عنوان نمونه‏اى از خروار، چون حضور در مسجد، طهارت و نظافت پیشین را طلب مى‏کرد، بویژه با استحباب مسواک و به کار بردن بوى خوش براى اقامه نماز و با اختصاص دادن ستون مخلقه به گیاه عطرآگین خلوق براى خوشبو ساختن خود، مسجد عملاً لزوم رعایت بهداشت و آراستگى را به مردمان مسلمان مى‏آموخت.

برگزارى نماز جماعت در مسجد و قرار دادن افراد در یک صف و کنار هم و منظم ساختن صفوف توسط خود آن حضرت، نه تنها نظام طبقاتى اشراف و بردگان را درهم شکست و همه تفاخرات جاهلى را لگدکوب نمود و نظام نوین اجتماعى دیگرى با ارزش‏هاى جدیدى به وجود آورد، بلکه رعایت نظم و ایجاد صفوفى در هم تنیده و منظم را به همگان آموخت. تشکیل جلسات مشورتى در مسجد، نه تنها لزوم تفکر و تأمل در امور اجتماعى مسلمانان را به همه افراد یاد مى‏داد، بلکه به مسؤولان، رهبران و حاکمان استفاده از نظرات دیگران را آموزش داد.

پذیرفتن هیأت‏هاى نمایندگى مذهبى و قبیله‏اى و ارایه سخنان مستدل و متقن در برابر پرسش‏هاى آنان، عملاً مردمان پرورش یافته در دوران تعصب، جنگ و جاهلیت را به روش گفت‏وگوهاى برهان مدار و جدال احسن و رعایت انصاف در ارزیابى سخنان ارائه شده رهنمون شد.[13] در یکى از مناظرات که فبهت القوم و تحیروا و قالوا: یا محمد اجلنا نتفکر فیما قلته لنا فقال: انظروا فیه بقلوب معتقده للانصاف یهدیکم الله.[14] به ما مهلت بده تا در آنچه فرمودى بیندیشیم. فرمود: بیندیشید ولى با قلب‏هایى که انصاف مى‏ورزد تا هدایت شوید.[15]

اسطوانه حرس آن هم در کنار اسطوانه الوفود در مسجد النبى، اگرچه یادآور استفاد از سلاح براى تأمین امنیت جان پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله است،[16] ولى افزون برآن و به دلیل تشکیل شوراى نظامى در مسجد، بعد نظامى مسجد در جامعه‏سازى آرمانى اسلام را نشان مى‏دهد؛ دین اسلام و مسلمانان واقعى در کنار بحث و گفت‏وگوهاى مستدل، سلاح نیز در دست دارند تا تهاجمات دشمن را با شدت تمام پاسخ گویند، چنان که دشمن بهراسد و چندان بیمناک شود که هرگز خیال حمله
و غارت و استعمار و استحمار این امت را در سر نپرورانند.[17]

3 ـ مسجد پایگاه وحدت و جایگاه حل اختلاف

از آنجا که بدون در هم آمیختن نیروها و بدون انسجام یافتن یک اجتماع نمى‏توان تحولى انسانى و عمیق به وجود آورد، پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به امر خداوند در حرکت و تلاش نوین خود، مردمان را به وحدت فراخواند: «ان هذه امتکم امه واحده و انا ربکم فاتقون».[18] دشمنى‏هاى دیرین را به دوستى‏هاى بى‏مانند تبدیل کرد و با عوامل اختلاف آفرین و با هرگونه اختلاف و اختلاف آفرینى خواه میان مهاجر و انصار و خواه میان عرب و عجم و... به شدت مخالفت مى‏نمود؛ زیرا خداوند فرمان داده بود: «انما المؤمنون اخوه فاصلحوا بین اخویکم».[19]

مرکز آموزش علمى و عملى و پایگاه اصلى وحدت و حل اختلاف مسجد بود به همین جهت وقتى مسجد ضرار این جایگاه و نقش وحدت آفرینى را از دست داد و به مرکزى براى اختلاف‏افکنى مبدل شد، تخریب گردید و جایگاه انبوه ساختن زباله شد. «و الذین اتخذوا مسجدا ضرارا و کفرا و تفریقا بین المؤمنین... لا تقم فیه ابدا...».[20]

این سنت نبوى به مسلمانان نشان داد که هر مرکز اختلاف آفرین هرکجا که باشد حتى اگر نام مسجد به خود بگیرد، باید تخریب و به مزبله تبدیل شود.