حفظ و تعمیق معارف اسلامى در بین نو مسلمانان، نباید مغفول واقع گردد.
مساجد مجازى، به خاطر سهل‏الوصول بودن و کم هزینه بودن مى‏تواند درکوتاه
مدت، این مهم را عملى سازد. هرچند نباید از مساجد فیزیکى هم غفلت کرد.

سوم: مسلمانان مقیم کشورهاى غیرمسلمان

از دیگر تهدیدهاى پیش روى مساجد، اقلیت مسلمان هستند که به‏خاطر موانعى
از مسجد دورند. با مدیریت این فضا به ویژه بهره‏گیرى از مساجد مجازى،
مى‏توان از این تهدید نیز به‏آسانى عبور کرد. مسلمانان مقیم در کشورهایى که
مسلمان نیستند، در حوزه مساجد با سه مشکل اساسى مواجه‏اند. که ملاحظه

هر یک، وادار مى‏کند که به مساجد مجازى روى بیاوریم.

الف: ممنوعیت ساخت مسجد

از آنجا که در برخى کشورهاى اروپایى، ساخت مسجد با موانع قانونى
و یا سیاسى روبروست، اقلیت مسلمان، به خاطر مواجه مستقیم با پدیده اسلام
هراسى، به دنیاى مجازى رو کرده تا آموزه‏هاى حقیقى اسلام را با هدف رفع
باورهاى نادرست در دنیاى کامپیوترى ارائه کنند.[25]

    محمّد یوسف روانپزشک ساکن در سوئد در فضاى اینترنت،
مسجدى مجازى تشکیل داده تا از طریق آن آموزه‏ها و آداب و رفتار اسلامى را
ترویج کند. غیرمسلمانان، در این مسجد با چگونگى نماز خواندن، قرائت قرآن
و وضو آشنا مى‏شوند. وى مى‏گوید: صدها نفر از علاقه‏مندان از ملیت‏هاى
مختلف براى شناخت اسلام به این فضا رجوع مى‏کنند. یوسف 39 ساله اظهار
داشت که تاکنون سه هزار مسیحى بازدید کننده از طریق فضاى مجازى به‏اسلام
مشرف شده‏اند. این فضاى مجازى با معمارى اسلامى تزیین شده است،
مسجد آن از مناره برخوردار بوده و در داخل آن نسخه‏هاى قرآن کریم و ترجمه
آن به زبان انگلیسى قرار گرفته است. حدود یک هزار و 500 نفر روزانه از این
مسجد مجازى دیدن مى‏کنند که در آن میان، عده‏اى غیرمسلمان هستند. از زمان
افتتاح این شبکه در سال 2003 تاکنون بیش از 9 میلیون نفر در آن عضو
شده‏اند.[26]

    اینجا انسان به یاد شأن نزول این آیه شریفه مى‏افتد.

                              «وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ
                         واسِعٌ عَلیمٌ».[27]

                             «مشرق و مغرب، از آن خداست! و به هر سو رو کنید،
                         خدا آنجاست! خداوند بى‏نیاز و داناست!».[28]

    تفسیر نمونه در ذیل این آیه مى‏نویسد:

                              «چنین نیست که اگر شما را از رفتن به مساجد
                         و پایگاه‏هاى توحید مانع شوند، راه بندگى خدا بسته شود،
                         نه، شرق و غرب این جهان تعلق به ذات پاک او دارد
                         و به هر سو رو کنید او آنجا است».[29]

    هر چند در آیه قبل، از بزرگترین ظلم یعنى تخریب مساجد یا منع از
مساجد، سخن به میان آمده است، ولى آیه بشارت به این است که مبادا مأیوس
شوید و یا احساس ناامیدى و بى‏پناهى بکنید، تمام جهان، محل عبادت و همه
جاى هستى قبله‏گاه است.[30]

    براساس طرحى در اروپا، ساخت مسجد و مراکز فرهنگى اسلامى در
سرتاسر اروپا محدود شده و تحت کنترل دولت درخواهد آمد. براین اساس،
مساجدى مجوز ساخت مى‏گیرند که در فاصله یک کیلومترى از کلیسا ساخته
شوند. شرط دیگر براى اعطاى مجوز ساخت مسجد، نظرسنجى از سوى اهالى
آن منطقه است.[31] همچنان‏که حزب راست‏گراى افراطى اتحاد شمال که رفته

رفته به قدرت اول ایتالیا تبدیل مى‏شود، با ارائه طرحى به پارلمان این کشور،
خواستار ممنوعیت ساخت مسجد در ایتالیا شد.[32]

     ممنوعیت ساخت مسجد در جنوبى‏ترین ایالت اتریش نیز به تصویب
قانونى رسیده است. گرگ‏هایدر فرماندار ایالت کارینتیا که ساخت مسجد را
ممنوع اعلام کرده، گفت: توصیه مى‏کنم علیه اسلامى شدن که تمام اروپا را
احاطه کرده و فرهنگى کاملاً متفاوت را وارد این قاره کرده ایستادگى کنید
و ما در این عرصه پیشگام هستیم. این قانون تصریح مى‏کند که ساخت
هر ساختمانى با معمارى یا اندازه غیرعادى باید توسط کمیسیونى مورد قضاوت
قرار گیرد که همخوانى آن با استانداردهاى ظاهرى شهرها مورد تصویب باشد.
این امر بدان معنا است که مساجد، شانس اندکى براى کسب اجازه ساخت
دارند.[33] این در حالى است که اسلام دومین دین بزرگ در این کشور بوده
و 400 هزار نفر یا 4 درصد از جمعیت اتریش را به خود اختصاص داده‏اند.[34]

    آلیسون رائوف یکى از اعضاى شوراى عمومى کلیسا به عنوان هیئت
حاکم کلیسا نیز خواستار ممنوعیت ساخت مسجد در بریتانیا شد تا چهره این
کشور، اسلامى نشود.[35] این در حالى است که حدود 47 هزار کلیسا و تنها
هزار و ششصد مسجد در پادشاهى متحد بریتانیا وجود دارد.[36]

    افزون بر ساخت مسجد، اقلیت مسلمان با بحران دیگرى در حوزه مساجد

موجه‏اند و آن تخریب و تهدید مساجد است. براى نمونه، کوتاهى مسئولان
فرانسوى در پیگیرى موارد قبلى اهانت به مقدسات مسلمانان و یافتن عوامل آن،
جلوه‏اى دیگر از رویدادهاى ضداسلامى را در دیماه سال جارى (1387) در این
کشور اروپاى غربى به نمایش گذاشت. به گزارش رسیده از شهر لیون در
مرکز فرانسه روز شنبه مسجد منطقه سن‏پریست در حومه این شهر از سوى
عوامل ناشناس به آتش کشیده شد و تعدادى از قرآن‏هاى این مسجد نیز در آتش
سوخت. بنابراین گزارش در نتیجه دود ناشى از این آتش سوزى، تمامى مسجد
دود زده و بدون استفاده شده است. نخست وزیر فرانسه نیز تاکنون با بى‏اعتنایى
از کنار این موضوع گذشته و همچنان سکوت اختیار کرده است.[37]

ب: محدود بودن مساجد

از دیگر آسیب‏هاى پیش‏رو، محدود بودن مساجد است. این محدودیت،
براى مسلمانان بویژه شیعیان خارج از کشور کاملاً مشهود است. براى نمونه در
کشور گویان 130 هزار نفر مسلمان زندگى مى‏کنند. نسبت جمعیت مسلمانان
به کلّ جمعیت کشور 17 درصد است، در حالى که در این کشور فقط 130 مسجد
وجود دارد.[38] در کشور سورینام که 25 درصد از کل جمعیت آن را مسلمانان
تشکیل مى‏دهند تنها حدود 150 مسجد وجود دارد.[39] در کشور برزیل، بیش از
400 هزار مسلمان[40] و در کشور آرژانتین نیز، بیش از 400 هزار مسلمان زندگى
مى‏کنند.[41] که بى‏شک از مساجد به میزان کافى برخوردار نیستند.

    در نیویورک آمریکا، طبق تحقیق خانم گیریلین دودز مهندس معمار
آمریکایى در کتاب «مساجد نیویورک»، براى یک میلیون مسلمان،
و تنها صد مسجد وجود دارد. طبق گزارش وى از نیمه‏هاى دهه هفتاد، مسلمانان
آمریکا به ضرورت تأسیس مؤسسه‏هاى زیربنایى و دینى براى فعالیت‏هاى خود
از قبیل: مساجد، مراکز فرهنگى، انجمن‏هاى اجتماعى و مدارس اسلامى
پى‏بردند. امابنابر تحقیقات مرکز اطلاعات اسلامى آمریکا، 2% از مساجد
آمریکا قبل از سال 1950 تأسیس شده‏اند و 87% این مساجد پس از سال 1970
تأسیس شده‏اند. نیویورک داراى 95 مسجد مى‏باشد؛ 28 مسجد در منطقه کونیز
و 27 مسجد در بروکلین، 22 مسجد در منهتن، و 18 مسجد در جزیره ستایتن.
اکثر آنها نیز پیش از آن، انبارها، حجره‏ها و بناهاى مختلفى بودند که به مسجد
تبدیل شده‏اند.[42]

    از دیگر محدودیت‏هاى مساجد، کمبود امام جماعت است. براى نمونه
در کشور بلغارستان بیش از 1500 مسجد وجود دارد اما تنها 900 امام‏جمعه
تحت پوشش دارالفتوا به عنوان عالى‏ترین مقام دینى اسلامى در بلغارستان
فعالیت دارند. و مسئله کمبود امام مساجد، حدود دویست مسجد در سراسر
بلغارستان را در طول ماه رمضان تعطیل کرده است.[43] مسجد مجازى مى‏تواند
برخى از این خلأها را پر نماید.

ج: مسلمانان اقلیت و هویت فرزندان

خانواده‏هاى مسلمان مقیم کشورهاى اروپایى، همواره نگرانى شدیدى از

انحراف و یا فراموش شدن فرهنگ اسلامى و اصیل کشورهاى‏شان توسط
فرزندان‏شان هستند. از یک سو پدر و مادران مسلمان به این فرهنگ اصیل
و اسلامى پایبند هستند و تلاش مى‏کنند حتى تا جایى که امکان دارد، آن را در
کشورهاى غربى اجرا کنند، و از دیگر سو فرزندانى که بیشتر آنها دوران کودکى
و یا نوجوانى خود را در آن کشورها گذرانده‏اند، کم‏کم با فرهنگ غربى أُنس
گرفته و براى همرنگ شدن با دیگر جوانان آن دیار، تلاش مى‏کنند از آن
فرهنگ تبعیت کنند. مشکل در این تفاوت هنگامى رخ مى‏دهد که مسئله ناموس
و شرف به میان مى‏آید. یعنى پدر و مادران مسلمان خواهان پایبندى
فرزندان‏شان به تمامى اصول و حد و مرزهاى اسلامى هستند؛ در حالى که برخى
فرزندان به پیروى از فرهنگ غربى، به داشتن روابط با جنس مخالف،
همانند دیگر دوستان و همکلاسى‏هاى خود اصرار مى‏ورزند.[44]

    نقش هویت‏سازى مسجد، منحصر در هویت دینى دادن به «جامعه»
نیست، چرا که در تقویت هویت دینى «افراد» نیز نقش بسزایى دارد. براى حفظ
هویتى دینى مسلمانان بویژه اقلیت‏هاى مسلمان، باید از اهرم مسجد بهره برد.
بخاطر محدودیت‏ها و موانع مساجد در کشورهاى غیرمسلمان، غفلت از مسجد
مجازى ناشایست است.

     یادمان باشد که «هویت دینى» از ماندگارترین هویت‏هاست.
براساس پژوهشى که مؤسسه بین‏المللى نظرسنجى گالوپ، انجام داده،
پس از ملیت؛ مذهب، دومین عامل احساس هویت در جهان به‏شمار مى‏رود.
همچنانکه کاستلز جهان آینده را صحنه کارزار دو قدرت معتبر یعنى جهانى

شدن و هویت مى‏داند.[45] باید براى حفظ هویت مسلمانان در مقابل هجمه
جهانى شدن، چاره‏اى اندیشید. به‏نظر مى‏رسد مسجد در حفظ هویت دینى
مسلمانان به ویژه اقلیت مقیم در کشورهاى غیرمسلمانان، نقش بى‏بدیل دارد.

     در اینترنت، مسلمانان مى‏توانند اجتماعاتى بوجود آورند که درجاى
دیگر ایجاد آن دشوار است. براى مثال الجزایرى‏ها مى‏توانند از پایگاه‏هاى
اینترنتى متعددى که بوسیله گروه‏هاى اسلامى ایجاد شده‏اند، بازدید نمایند.
در حالى که در داخل الجزایر از پایگاه خبرى برخوردار نمى‏باشند.[46]
افزون براین، اینترنت، براى مسلمانانى که در گروه‏هاى اقلیت زندگى مى‏کنند
براى ارتباطِ ضرورى و سهیم شدن با کسانى که از علائق مشابه با آنان
برخوردارند، مهم است.

     ناگفته نماند که امروزه بحث هویت در فضاى مجازى نیز مطرح است
که مسجد مجازى در حفظ و غناى این هویت نیز بسیار کارآمد خواهد بود.

چهارم: اقلیت شیعه و ممنوعیت ساخت مسجد

اقلیت شیعه بویژه در حکومت متعصب وهابیت عربستان، نیز از ساخت مسجد
رنج مى‏برند. حکومت درصدد است همه مظاهر فرهنگ شیعى را از جامعه
عربستان بزداید. حکام احساء بطور مداوم درخواست شیعیان را در مورد حفظ
و نگهدارى مساجد رد کرده‏اند. تقریبا همه مساجد شیعیان از سوى مقامات
سعودى غیر قانونى شمرده مى‏شود و برخى از این اماکن در دو دهه اخیر تخریب

یا تعطیل شده‏اند. تا چندى پیش شیعیان حق نداشتند اعمال دینى خود را
به صورت علنى به جاى آورند. به علت محدودیت‏ها و قوانین خشک مربوط
به ساخت مسجد، بسیارى از شیعیان در دهه 1980 و 1990 براى کسب مجوز
ساخت مسجد و حسینیه به شیوه‏هاى غیرمستقیم روى آوردند و مجوز این اماکن
را با عناوینى نظیر تالار عقد و عروسى یا سالن اجتماعات اخذ نمودند.
این درحالى است که در گزارش وزارت اوقاف در سال 1418 ـ 1419
(1999 ـ 1998) تعداد مساجد اهل‏تسنن 85037 و مصلى‏هایشان 3215 باب
اعلام شد که تقریبا هزینه همه این اماکن از سوى دولت پرداخت گردیده است!
در استان شرقى عربستان، تعداد 4000 مسجد و نمازخانه تحت نظارت
و حمایت مالى وزارت اوقاف براى اهل‏تسنن وجود دارد، در حالى که تعداد
مساجد شیعى، همین استان، که با هزینه شخصى ساخته شده‏اند کمتر از 150
مسجد است. براساس حکم نیروى انتظامات دینى عربستان، اقامه اذان توسط
مؤذن شیعه ممنوع است و در صورت نقض این حکم، خاطى به شدت تنبیه
مى‏شود.[47]

    از آنجا که وهابیت با حمایت نفتى عربستان، در حال گسترش عقیده
افراطى خود حتى در کشورهاى خارجى نیز هستند، بجاست افزون بر توجه
به ساخت مسجد فیزیکى در کشورهاى مورد نیاز، در برنامه‏اى کوتاه‏مدت از
مساجد مجازى نیز مغفول نمانیم. چرا که حکومت سعودى در اقدامى تازه،
ساخت 1510 مسجد دیگر در سراسر جهان، از جمله اروپاى غربى و ایالات
متحده را در برنامه خود گنجانده است.[48] مسجد مجازى مى‏تواند در نشر
معارف اهل‏بیت علیهم‏السلام در بین شیعیان در اقلیت، که به نحوى با محدودیت‏هاى

ساخت مساجد روبرو هستند، نقش‏آفرینى نماید.

پنجم: پراکنش ناموزون مساجد

پراکنش و گستردگى ناموزون مساجد، براساس نیازهاى جغرافیایى و فرهنگى،
از نقاط ضعف مساجد بوده و به عنوان یک تهدید پیش رو تلقى مى‏شود.
براى نمونه در شهر تهران، بسیارى از مناطق مانند مرکز شهر، مسجد، زیاد بوده
ولى در مناطق شمالى مثل منطقه 2 ، 4 ، 5 و بخش‏هایى از منطقه 18 کمبود مسجد
وجود دارد.[49] متأسفانه به‏خاطر عدم توزیع ساخت مسجد براساس جمعیت،
برخى محلات پرجمعیت از مسجد بى‏بهره، و یا محیطش چنان کوچک بوده
که جوابگوى نمازگزاران نیست.[50] مساجد براى جذب انبوه، باید در هرجاى
مناسب و نیازمند، حضور داشته باشد. اما به‏نظر مى‏رسد با طرح مساجد مجازى
مى‏توان برخى از این خلأها را پر کرد.

     درکشور ما بنابر برخى‏آمار،[51] بیش از شصت هزار مسجد، با مساحتى بالغ
بر 000/000/36 متر مربع زمین و 000/000/17 متر مربع زیربنا وجود دارد.
ولى برخى تا نود هزار مسجد هم نوشته‏اند.[52] در جاى دیگر تعداد مساجد کشور
57635 مسجد در سراسر کشور، با متراژ 36 میلیون متر مکعب،[53] آمده است.
به بیان یکى از مسئولین،[54] در مجموع 80 هزار مسجد در کل کشور وجود دارد
که حدود 2200 مورد از آن در تهران قرار دارد.[55]

    تعداد مساجد، در برخى کشورها نیز به این قرار مى‏باشد. شوراى روابط
اسلامى ـ آمریکایى در ماه مى 2001 ، تعداد مساجد آمریکا را 1209 مسجد
تخمین زده و اعلام کرد حدود 2 میلیون نفر از مسلمانان با این مساجد مرتبط
هستند. بنابر اعلام این سازمان، تعداد مسلمانان آمریکایى، بین 6 تا 7 میلیون نفر
برآورد مى‏شود. تحقیق 2001 همچنین نشان مى‏دهد که آسیاى جنوبى‏ها
33 درصد از حاضران در مساجد، و آفریقایى ـ آمریکایى‏ها 30 درصد،
و عرب‏ها 25 درصد از جمعیت حاضر در مساجد را تشکیل مى‏دهند.[56]
همچنین حدود 47 هزار کلیسا و هزار و ششصد مسجد در پادشاهى متحد بریتانیا
وجود دارند.[57]

    پراکندگى مسلمانان در عین یک ضعف بودن، در صورت مدیریت
خوب، مى‏تواند به یک فرصت تبدیل شود. این در صورتى است که بتوانیم بین
این نقاط پراکنده، ارتباط ایجاد کنیم.[58] آنچه متیقن است این که بالاى 57 هزار
نهاد مردمى مقدس با نام مسجد، در کشور وجود دارد. هر چند باید بر مقوله
نحوه پراکنش مساجد، چاره‏اى اندیشید، ولى همه گستردگى انبوه در سطح ایران
و حتى جهان، مى‏تواند بصورت شبکه‏اى عمل نموده، و بر گستره
تأثیرگذارى‏اش بیافزاید. و این همه، نیازمند مدیریت است. به تعبیر شهید
مطهرى قدس‏سره هرجا سرمایه هست، مدیریت امرى اجتناب‏ناپذیر است.[59]
رهبر معظم انقلاب نیز چندین سال پیش بر ضرورت ارتباط بین مساجد و تعامل
شبکه‏اى تأکید داشته‏اند:

                              «ارتباط بین مساجد، در کشورهاى اسلامى هم
                         کارى بسیار پسندیده و نیکوست».[60]

ششم: خلأ اطلاعات در فضاى وب

حدود 5/1 درصد از مجموع اطلاعات موجود در سایت‏هاى اینترنتى،
غیراخلاقى، بیش از 90 درصد از آنها تجارى و مابقى آن با سایر امور علمى،
فرهنگى، ورزشى و سایر موضوعات مرتبط است.[61] از این 5/8 درصد باقى
مانده چقدر مربوط به دین، چقدر مرتبط با اسلام آنهم براساس مبانى
اهل‏بیت علیهم‏السلام مى‏باشد؟ یکى از مؤلفه‏هاى رشد و کاهش مخاطبان مسجد،
دینى بودن یا نبودن فضاى جامعه است. هرچه محیط جامعه دینى‏تر باشد،
حضور افراد آن جامعه در مساجد نیز بیشتر خواهد بود. از آن جا که تعداد
کاربران اینترنت در حال فزونى است، با تولید انبوه در فضاى وب، افزون بر دینى
کردن محیط زندگى دوم، بالتبع، فضاى زندگى واقعى ما هم دینى شده و این
موجب گسترش حضور مردم در مساجد خواهد شد.

     بدیهى است که حجم بالا و در حال رشد مجموع اطلاعات غیرشیعى در
فضاى وب یک تهدید بر محیط جامعه دینى است. در صورت فعالیت پویا در
عرضه معارف شیعى در جهان دوم، تهدیدى را به فرصت مبدل ساخته‏ایم.
یکى از مزایاى مسجد مجازى، تولید انبوه اطلاعات مبتنى بر آموزه‏هاى غنى
اهل‏بیت علیهم‏السلام است و این در گسترش حضور مردم در مساجد، اثرى سترگ دارد.

     گسترش اینترنت در جهان اسلام و ایران اسلامى باید به گونه‏اى باشد

که به خلاقیت گسترى، مدد رساند، نه این که موجبات خلاقیت‏زدایى را فراهم
آورد. سیاست‏گذارى در مورد توسعه اینترنت نباید به توسعه مصرف یا باز تولید
محتواى آن محدود شود، بلکه باید گسترش فرهنگ بومى و مذهبى و مقاومت
فرهنگى را به دنبال داشته باشد. در بستر تکنولوژیکى امروز، رسانه‏ها
به خصوص اینترنت به قدرى توسعه یافتند که بقول تافلر در کتاب موج سوم
انقلاب اطلاعاتى رخ داده و اطلاعات از هر طرف ما را احاطه کرده است،
لذا جوامع بشرى، روز بروز به سمت اطلاعاتى شدن پیش مى‏روند. متولیان دین
در این موج اطلاعات اگر نتوانند تولید اطلاعات مخصوص به خود را داشته
باشند نه تنها عقب افتاده‏اند بلکه محکوم به واپس‏گرایى و انزواگزینى خواهند
شد که این جز به نابودى جریان دینى نمى‏انجامد. این مهم در بینش زندگى افراد
که با توجه به فرهنگ ما بینش دینى است، تاثیر مى‏گذارد. اگر نتوانیم تولید
اطلاعات پاک براى مخاطبان رسانه‏ها داشته باشیم قطعا مخاطبان جذب
اطلاعات باطل مى‏شوند.

هفتم: رشد دیندارى فردگرایانه

دین اسلام برخلاف ادیان دیگر، هم به جنبه فردى اشاره دارد و هم جنبه‏هاى
اجتماعى را لحاظ نموده است. تدین یک مسلمان، هم در تشرع وى به فرامین
فردى مثل نماز و روزه و هم در تعهد او به دستورات اجتماعى مثل امر به معروف
و نهى از منکر و عدالت تبلور مى‏یابد.

     از تهدیدهاى فراروى دین اسلام به خصوص مساجد، دیندارى
فردگرایانه است. از این پدیده که با عنوان «دین‏گرایى فردى» یا «فردگرایى دینى»
یاد مى‏شود، حاصل شبیخون «لوتر» با حربه ایمان علیه شریعت است. او با از بین

بردن، وسست کردن شریعت، خود به خود جاى پاى کلیسا را در جامعه کم کرد.
در دیدگاه لوتر، ایمان، امرى شخصى و نه جمعى است. او مى‏گفت: آنچه مجوز
شخص است، همان اعمال و دستوراتى نیست که کلیسا تجویز مى‏کند بلکه فقط
ایمان است. به بیان دیگر رستگارى در ایمان است نه در اعمال.[62] عقاید لوتر
برخاسته از آراء صوفیانه دانشمندانى همچون مایستراکهارت و توماس اکمپیس
بود که مى‏گفتند سالک نیازى ندارد که در مجالس عمومى به پرستش خدا
بنشیند.[63]

    بعد از رنسانس، دیندارى فردگرایانه، یکى از علل کاهش حضور مردم در
کلیسا بوده است. این نوع رویکرد به دیندارى، وارد جهان اسلام نیز شده است.
با مقایسه میزان تأثیر این پدیده بر حضور مسیحیان در کلیسا، عمق تأثیر آن در
کاهش ارتباط مردم با مساجد نیز به خوبى کشف مى‏شود. به گفته برخى
جامعه‏شناسان دینى در ایران، براساس پژوهشى که به تازگى براى بررسى
دیندارى ایرانیان انجام گرفته، دین، یکى از اصلى‏ترین عرصه‏هاى اجتماعى
جامعه ایرانى شناخته شده است. اما در مورد میزان کارآیى دین در عرصه‏هاى
مختلف زندگى، مشخص شد که افراد به صورت فردى، دین را بسیار مهم
مى‏شناسند ولى در عمل به آن، به خصوص در حوزه‏هاى جمعى، در میان آنها
تناقضات زیادى وجود دارد و پاسخ‏ها دو قطبى هستند.[64]

    براساس پیمایش ملى وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، اگرچه دیندارى

به شدت در حال افزایش است؛ و برخلاف تصورى که از جوانان ارائه مى‏شود،
باور و اعتقاد دینى آنها بالا بوده و اغلب آنها نماز خوانده و روزه مى‏گیرند.
همچنین این پیمایش، نشان مى‏دهد دیندارى مردم در لایه‏هاى زیرین
یعنى اعتقاد، باورها و ارزش‏ها بسیار بالا و در حدود 94 تا 98 درصد و در بُعد
انجام مناسک دینى هم در حد بالا و 75 درصد است. ولى نکته قابل توجه این
پیمایش این است که میل به دیندارى فردى افزایش یافته است.[65]

    تمایل فطرى جوانان به دین آن قدر شدید است که همه روانشناسان
معتقدند:

                              « بین بحران تکلیف و جهش‏هاى مذهبى، ارتباط
                         انکارپذیرى دیده مى‏شود. حتى کودکانى که در
                         خانواده‏هاى دور از مذهب و ایمان پرورش یافته‏اند،
                         در دوران بلوغ علاقه بیشترى از خود به مسائل مذهبى نشان
                         مى‏دهند».[66]

    همچنان‏که استانلى هال، معتقد است، نوجوانان در حدود پانزده سالگى،
حداکثر احساسات دینى را دارا هستند. زیرا با گرایش به دین و اعتقادات مذهبى،
مى‏خواهند تلاطم نابسامانى خود را تخفیف بدهند.[67]

    براى آینده‏نگرى فضاى دینى آینده ایران اسلامى، نمى‏توان از پدیده
فردگرایى دینى، غفلت نمود. و این یک تهدید براى احکام اجتماعى اسلام
به ویژه مساجد که کانون تحقق احکام اجتماعى مثل نماز جماعت است،

مى‏باشد. از علائم گرایش فطرى جوانان به دین، جستجوى بالاى دین در محیط
اینترنت است. جوانان براى اینکه دیندار باشند، به اینترنت بسنده کرده و نیازهاى
دینى خود را از این طریق پاسخ مى‏گیرند. مسجد مجازى با بهره‏گیرى از گرایش
فطرى جوانان به دین و تعبد فردى، مى‏تواند با یک مدیریت روشمند و تبلیغ
درست، مخاطب را در این سطح از دیندارى متوقف نساخته و او را تا اوج تعهد
به همه دستورات فردى و اجتماعى دین وادار سازد. به دیگر بیان،
مسجد مجازى، از وسعت تخریب این بحران کاسته و آن را به یک فرصت نیز
مبدل مى‏گرداند. رها کردن مساجد به وضعیت فعلى، و عدم بهره‏گیرى از ظرفیت
مساجد مجازى، بر سرعت رشد این بحران کمک خواهد کرد.