فصل ششم

مسجدمجازى

و بازیابى کارکردهاى متنوع مساجد

مساجد در تاریخ، کارکرد متنوع داشتند

اگرچه امروزه مسجد، بیشترین کارکردش عبادى (به معناى اخص) است؛
ولى با گذر به فلسفه تاریخى ساخت اولین مسجد در زمان پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏فهمیم
که انگیزه‏هاى مهمتر از این، در ساخت آن دخیل بوده‏اند که متأسفانه آنها امروزه
کمرنگ شده‏اند. هرچند مدعى نیستیم که تمام کارکردهاى مساجد در صدر
تاریخ اسلام باید هم اینک نیز به مساجد برگردانده شود زیرا این با روح اسلام
که با اقتضاى زمان همراهى دارد ناهمگون است؛ لیک آنچه که همچنان مساجد
ظرفیت پذیرش آن کارکرد را دارند، نباید از آن جدا ساخت.[1]

    اساسا عبادت فقط نماز نیست و بلکه هر فعالیتى که در مسیر خدایى باشد
عبادت است. اگر مسجد محل عبادت است، و عبادت مفهومى اعم از نماز دارد،
پس مسجد، محلى فراتر از این است که فقط محل مناسک و افعال خاص مذهبى
باشد.[2] در روایات از جهاد و تعلم، به عبادت تعبیر شده است. پس معلوم
مى‏شود که هرگونه فعالیت دینى و اجتماعى که رنگ خدایى داشته باشد
و در مسیر تعالى نام خدا قرار گیرد، عبادت است، اعم از انجام مناسک دینى
و فعالیت‏هاى دیگر. اگر مساجد «یذکر فیه اسم اللّه‏»اند،[3] بى‏شک گسترش

نام خدا از این محل، تنها با برگزارى مناسک دینى، محقق نخواهد شد. لذا باور
به این آیه کریمه از یک سو و انحصار مسجد در عبادیّات صرف،
چیزى جز یک پارادوکس نیست.[4]

    رهبر معظم انقلاب آیت اللّه‏ خامنه‏اى «مدظلّه العالى» مفهوم عبادت در
مسجد را با استناد به متون دینى، بسیار اوسع از اعمال عبادى صرف مى‏شمارد:

                              «ملت ایران باید مساجد را مغتنم بشمارد و پایگاه
                         معرفت و روشن‏بینى و روشنگرى و استقامت ملى به حساب
                         آورند... مسجد فقط براى نماز نیست؛ در مسجد انواع
                         عبادات هست. از جمله آن عبادات، تفکر است که
                         «تَفَکُّرُ ساعةٍ خَیْرٌ مِن عبادة سَنَةٍ»، یا در بعضى
                         از روایات است که «من عبادة اربعین سنة»، یا «سبعین سنة»
                         ـ البته فکر کردن درست ـ افراد مسجد برو، این فکر را
                         به وسیله شنیدن سخنان عالم دین و فقیه به دست
                         مى‏آورند».[5]

    در روایتى، امام على علیه‏السلام ضمن مذمت کسانى که بیکار در مسجد نشسته
بودند، آنها را «راهبان عرب» نامیده و فرمودند:

                              «مؤمن، مسجدش مجلس اوست و خانه‏اش محل
                         زندگى او».[6]

    در ذیل آیات 17 و 18 سوره توبه، صاحب تفسیر کاشف ـ با تبیین این‏که
مسجد، پیوندگاه عبادت و عرصه‏هاى مختلف زندگى بوده است ـ مى‏نویسد:

                              «به این سان مى‏بینیم از آغاز چگونه مسجد،
                         پیوندى ناگسستنى با عبادت، فرهنگ، اقتصاد و سیاست
                         دارد. و چگونه با این آیات، ولایت مشرکان را
                         بر مسجدالحرام لغو مى‏کند و اجازه نمى‏دهد سیاست را از
                         اسلام و مسجد جدا سازد و اداره و عمارت مسجد و سقایت
                         حجاج از مشرکان را به دست گیرند. بلکه باید عمارت
                         و ولایت مساجدِ خدا به دست افراد با ایمان و متعهد و عامل
                         به دستورهاى اسلام (به ویژه نماز، زکات) باشد و آنها جز از
                         خدا از کسى نترسند. با این آیات از زمان پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مسجد
                         به صورت کانون عبادى ـ سیاسى درآمد».[7]

    امام خمینى قدس‏سره در این باره مى‏فرماید:

                              «این‏مسجدالحرام‏ومساجددیگر،درزمان‏رسول‏اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله
                         مرکز جنگ‏ها و سیاست‏ها و مرکز امور اجتماعى و سیاسى

                        بوده. اینطور نبوده است [که]در مسجد، پیامبر همان مسائل
                         عبادى نماز و روزه باشد. مسائل سیاسى‏اش بیشتر بود.
                         اسلام مى‏خواهد که مردم آگاهانه براى مصالح مسلمین در
                         آنجا فعالیت کنند».[8]

    باز تأکید مى‏شود که مسجد از آغاز، تنها به عنوان جایگاه عبادت یا معبد
ساده‏اى بنیان نشده است. لقب «خانه خدا» براى این مکان، امتیاز آن را در قیاس
با دیگر معابد مى‏نمایاند.[9]

                             «ولى هرچه از زمان دوران اولیه ظهور اسلام دور
                         مى‏شویم، یعنى تا حدود نیمه اول قرن هجرى، زمانى‏که
                         فتوحات اسلامى گسترش مى‏یابد و حکومت از خلفا
                         به امویان و عباسیون و تا سطح سلطنت تنزل مى‏یابد،
                         پیوسته مساجد، گام‏به‏گام ساختار و عملکرد خود را از دست
                         مى‏دهند و از وظیفه اولیه خود دور مى‏شوند. به‏تدریج
                         کارکردهاى نظامى خود را به نهادهاى در اختیار دولت؛
                         نقش ارشادى، مدیریتى و نظراتى خود بر امور مسلمین را
                         به دارالحکومه‏ها و دارالقضاها، و وظایف آموزش خود را
                         به نهادهاى فرهنگى و آموزشى رسمى و غیررسمى واگذار
                         مى‏کنند و مهم‏تر از همه کارکرد همکارى توأم با نظارت
                         برکارگزاران حکومت را به کلى از دست مى‏دهند و صرفا
                         داراى کارکرد عبادى، آن‏هم به صورت صورى، خشک،

                        بى‏محتوا و کم اثر مى‏شوند».[10]

مساجد در انقلاب ایران کارکردهاى متنوع داشتند

انقلاب‏ها، ریشه در نهادها، تشکل‏ها و تجمعاتى دارند که باعث جرقه، تشدید،
تحریک، و ساماندهى مى‏شوند. انقلاب اسلامى ایرن نیز از این قانون عمومى
مستثنا نبوده و پیوسته مراکز و پایگاه‏هایى با کارکردهاى مختلف،
وظیفه ساماندهى حرکت‏هاى مردمى را به عهده داشتند.[11]

     در انقلاب ایران، مساجد نقش اساسى را به‏عهده داشتند از این جهت
است که حامد الگار مى‏نویسد:

                              «مسجد، هسته اصلى تشکیلات انقلاب ایران بود...
                         یکى از عناصر مهم در پیروزى انقلاب، احیاى مجدد مسجد
                         و تمام ابعاد عملکردى آن بود».[12]

    نقش مساجد، در نهضت انقلاب اسلامى ایران، به عنوان پایگاه‏هاى
ساماندهى تظاهرات و راهپیمایى‏ها، سازماندهى نیروهاى انقلاب، روشنگرى
ائمه جماعات و اطلاع‏رسانى بر کسى پوشیده نیست. که نمونه بارز آن،
تحصن علما و روحانیون در مسجد دانشگاه بود.[13] بعد از پیروزى انقلاب هم
با توجه به فروپاشى نظام قبلى، همه کارها در مساجد انجام مى‏گرفت.
کمیته‏هاى انقلاب از دل مساجد جوشید.[14] در هشت سال دفاع مقدس در اعزام

نیرو، برگزارى مجالس دعا براى رزمندگان و بزرگداشت شهدا،
خدمات چشم‏گیرى داشتند.[15] در زمان سازندگى نیز، با امدادرسانى به‏مردم
آسیب دیده از بلایاى طبیعى، بازسازى مناطق جنگى و برگزارى انتخابات،
مساجد نقش‏آفرین بودند.[16]

     مساجد در محور تبلیغى و اطلاع‏رسانى نیز به‏عنوان مهم‏ترین و مؤثرترین
پایگاه فعالیت‏هاى انقلابى در تنویر افکار عمومى، نسبت به وضع اجتماعى،
اقتصادى و سیاسى کشور عمل مى‏کردند.[17]

    از این جهت بود که آیت‏اللّه‏ طالقانى قدس‏سره یکى از رهبران انقلاب مى‏گوید:

                              «انقلاب ما از مسجد شروع شد و باید در مسجد ادامه
                         پیدا کند».[18]

ضرورت احیاى کارکردهاى مساجد

با توجه به اینکه جامعه ما در حال گذر از جامعه‏اى سنتى به جامعه مدرن است،[19]
این پرسش مطرح مى‏شود که این کارکرد متعدد و متنوع مساجد در صدر اسلام
که موجب بقاى اسلام بود، چه مى‏شود؟ این دوره گذار، چه اثرى بر فرآیند
تأثیرگذارى مساجد خواهد گذاشت؟ آیا همچنان با قوس نزولى کاهش حیطه

اثرگذارى، مواجه خواهیم بود؟! و کم‏کم بخشى از کارکردهاى مساجد را
نهادهاى دیگر متولى خواهند شد؟! هرچند پاسخ‏گویى به این سؤال قدرى
مشکل است ولى پاسخ ندادن به این پرسش هم چیزى جز فزونى این بحران،
ثمر نخواهد داد. باید گروه مطالعات مسجد، به‏طور بنیادین گزینه‏هاى احتمالى را
رصد و گزینش نمایند.

     یادمان نرود که کلیسا هم، در دوره‏اى از تاریخ داراى کارکردهاى متنوعى
بوده است. کلیسا، مقرى براى قضاوت، کانونى مشروعیت‏بخش به حاکمان،
محلى براى آموزش، مأمنى براى رسیدگى به دعاوى و مرکز اعزام نیرو به جنگ
بوده است. کشیشان، اسقف‏ها و در رأس همه پاپ، در تمام ابعاد فعالیت‏هاى
دینى، اجتماعى و... تصمیم‏گیرى مى‏کرد.[20] عدم امکان تحلیل عالمانه از پدیده
رنسانس، کلیسا را در کشورى چند کیلومترى به نام واتیکان محدود کرد.

     البته مى‏توان با گزینش راهى مناسب، از این تئورى که معتقد است با وجود
مدرنیته باید گذشته را به فراموشى سپرد، عبود کرد. و از مدرنیته در تنوع بیشتر
کارکردهاى مساجد بهره برد. لازمه این، یک مطالعات بنیادین است.
در تفکر دینى، مدرنیته نوعى تحول است که در طى آن انسان با بهره‏گیرى از
ابزارهاى نو، قادر به گشودن افق‏هاى جدید براى شناخت خود و جهان شده
و به تفکر خود، عمقى ژرف‏تر داده و با استفاده از آگاهى‏هاى نو، نه تنها از ایمان
او کاسته نمى‏شود بلکه بر ایمان او به وجود خالق افزوده مى‏گردد. بر این اساس،
در عصر مدرنیته، نه تنها از کارکردهاى مساجد کاسته نمى‏شود بلکه مى‏توان
با مدیریت صحیحِ این تحول، بر گسترش کمى وکیفى مساجد امیدوار بود.[21]

    نیک مى‏دانم در اینجا نمونه تکرار تاریخى در این عرصه از فضاى

اجتماعى کشورمان را اشارتى داشته باشم. اگر امروزه، خرافه‏پردازان و دکانداران
معنویت و عرفان و نیز صوفیسم به ترویج خود دست زده‏اند، ناشى از آن است
که مساجد، از نقش‏آفرینى خود در جامعه کاسته‏اند. زیرا هرجا مساجد از
نقش‏آفرینى در جامعه به حاشیه رفته‏اند؛ دکان‏هاى دیگر مثل خانقاه و...
سربرافراشته‏اند. در قرن هفتم و هشتم، وضع بلاد اسلامى بسیار دگرگون شد.
و به‏واسطه یورش وحشتناک قوم مغول، رکود خاصى در این بلاد رخ داد.
در این میان، مساجد هم از رکود بى‏نصیب نماندند.

                              «این دوره، رکود شدید مساجد را موجب شد.
                         بحران اقتصادى ناشى از ویرانى‏گرى مغول، انزواجویى
                         شدید مردم، تقیه مردم از ترس حاکمان بیگانه، تعطیل
                         حکومت‏مذهبى وضعف جدى‏روحانیت، هم‏ساخت‏وساز،
                         و هم حضور مردم در مساجد را تا حدى به‏طور موقتى
                         از رونق انداخت. و در عوض، خانقاه‏ها رونق بهترى یافت.
                         موضوعى که در حمله مغول بسیار اهمیت دارد،...
                         ضعف طبق فقها و علماى مذهبى است».[22]

علل کاهش حضور در مساجد

در فصل چهارم، «واقعیت تلخ»، بخش «کاهش گرایش به مساجد براساس آمار»
آمارى ارائه نمودیم که گواه بر کاهش حضور جوانان در مساجد بود. آسیبى که
ولى امر مسلمین آن را «مشکل اصحاب مسجد»، برشمردند:

                              «اما چه باید کرد که دل‏ها به مسجد گرایش پیدا کند؟
                         یعنى به حضور در مسجد، ماندن در مسجد و عبادت در

                        مسجد شوق پیدا کنند. مشکل اصحاب مسجد این است!».[23]

    در این بخش برآنیم علل این فرایند رو به کاهش را به تحلیل بنشینیم.

     به باور برخى:

                              «تأثیر منفى دین‏دارى مدرن بر میزان ارتباط با مسجد،
                         صرف‏نظر از ماهیت فردگرایانه این نوع از دین‏دارى از
                         یک سو، و محدود بودن میزان ارتباط جوانان با مساجد از
                         سوى دیگر، مؤید این واقعیت است که جو اجتماعى
                         و فرهنگى حاکم بر مساجد در حال حاضر چندان
                         جوان‏پسند و مدرن نیست».[24]

    از منظر چنین گروهى، باید وضع موجود و حاکم بر مساجد تغییر یابد.
پیمایش‏هاى انجام گرفته نیز حاکى از این بایسته است. پژوهش توصیفى
پیمایشى سال 1376 که توسط سازمان تبلیغات اسلامى انجام گرفته،
نشان مى‏دهد که جو اجتماعى و فرهنگى حاکم بر مساجد باید تغییر پیدا کند
تا جوانان رغبت و انگیزه بیشترى براى حضور در مساجد پیدا کنند.[25]

    سازمان تبلیغات اسلامى، در سال 1374 ش، در مطالعه‏اى نظرى به‏بررسى
علل کاهش حضور مردم در مساجد پرداخته است. مبناى نظرى این مطالعه،
دیدگاه کارکردگرایى است. در این بررسى ـ که فاقد هرگونه بررسى تجربى
است ـ از تغییر نیازهاى مردم و نداشتن تناسب کارکردهاى مسجد با نیازهاى
فعلى مردم به عنوان علل خلوت بودن مساجد در حال حاضر، یاد شده است.[26]

    در یک مثال آسان اگر فردى، به‏طور شدید گرسنه باشد، در مسیرى که
دنبال غذا مى‏رود؛ همه اطراف طلافروشى باشد، حتى اگر همه طلافروشانِ مسیر
اصرار کنند که بهترین و ارزان‏ترین طلا را عرضه مى‏کنند، او بدان‏ها توجه
نخواهد نمود بلکه سراغ یک رستوران خواهد رفت. چرا که عرضه باید
همخوان و براساس تقاضا باشد. حال گاهى این نیاز موجود است که باید فراخور
آن، محصول عرضه نمود. و گاه مخاطب اساسا از این نیازش بى‏خبر است،
که در این صورت باید، او را از نیاز جدید با خبر ساخت، چیزى که مى‏توان آن را
نیازسازى نیز نامید. برخى اعمال انبیاى الهى با استراتژى نیازسازى بوده است.
نیازهاى واقعى‏اى که حتى مخاطبان از آن بى‏خبر بوده‏اند. به نظر،
عرضه محصول ـ از آن جمله تولیدات دینى ـ بدون لحاظ نیازسنجى
و نیازسازى، از ارجى در بازار برخوردار نخواهد بود و با استقبال مواجه نخواهد
شد.

     بررسى‏هاى آمارى هم حکایت از این دارد که هرچه افراد،
نگرش موافق‏ترى به استفاده ابزارى از مسجد داشته باشند، میزان ارتباط‏شان
با مسجد، بیشتر خواهد شد[27] از دیدگاه قرآن نیز، مانایى هر چیزى، به میزان
سوددهى به مردم و کارکردش وابسته است.

                              «فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ
                         فِى الْأَرْضِ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ».[28]

                             «آنچه به مردم سود مى‏رساند در زمین [باقى] مى‏ماند.

                        خداوند مَثَل‏ها را چنین مى‏زند».[29]

    یکى از تفاسیر در ذیل این آیه به صراحت مى‏نویسد:

                              «بقاى هرموجود بسته به‏میزان سود رسانى او است».[30]

    نکته قابل توجهى که در مقایسه مساجد داخل با مساجد خارج کشور
بدست مى‏آید این است که بین دو مقوله «میزان تحصیلات جوانان» و «میزان
حضور در مسجد»، بین مساجد خارج کشور و داخل، رابطه متضاد وجود دارد.
یعنى در ایران هرچه افراد داراى تحصیلات بیشترند، حضور کمترى در مسجد
دارند؛ ولى در خارج، هرچه افراد داراى تحصیلات عالیه هستند، از حضور
بیشتر در مساجد برخوردارند. حاصل تحقیقِ سال 1376 نیز نشان از این دارد
که افزایش تحصیل جوانان بر میزان کاهش حضور آنان در مساجد،
رابطه دارد.[31]

    نگارنده با تأمل در این پدیده به این نتیجه دست یافت که مساجد خارج
کشور داراى تنوع و تعدد کارکردى متناسب با نیاز مخاطبان بوده که مساجد
داخل کشور از این بى‏بهره‏اند. این مطلب مورد اذعان نویسنده کتاب
«مساجد نیویورک» نیز هست. نویسنده کتاب «مساجد نیویورک» سعى در
شناساندن این نکته دارد که مساجد در نیویورک، فقط محلى براى برگزارى نماز
نیستند، بلکه داراى اهمیت فوق‏العاده‏اى در زندگى عامه مردم مسلمان نیویورک
مى‏باشد. لذا اکثر مساجد داراى کتابخانه، محل فروش کتب، سالن کنفرانس،
مدارس دینى ـ اسلامى، اماکن تفریحى و اتاق‏هایى براى سکونت هستند.
چاپ کتاب، مجلات و نشریات گوناگون، برپایى جشنواره‏ها و نمایشگاه‏ها،

برپایى دوره‏هاى آموزش و تربیت کادرهاى متخصص و تهیه فیلم‏هاى آموزشى
از اقدامات جالب این مساجد بودند که بعد از هجوم تبلیغاتى بر ضد مسلمانان
پس از حوادث 11 سپتامبر ضرورت آنها احساس مى‏شد.[32]

علل کاهش کارکرد رسانه‏اى مسجد بعد از انقلاب

1 ـ عدم تعریف جایگاه رسانه رقیب و مدرن

فقدان بینش کافى مسئولان و سیاست‏گزاران در تدوین راهبردى متناسب
با فرهنگ بومى، و نبود تعریفى جامع و کامل از چگونگى تعامل نهادهاى سنتى
و نوین در جامعه، از جمله دلایلى است که مى‏توان از آنها به منزله عوامل
«عدم ناکامى» در عرصه استفاده تبلیغى و رسانه‏اى از مسجد نام برد.

     مقوله «سنت» و «مدرنیته»، سازمان مسجد را نیز بى‏تأثیر نگذاشت.
به‏خاطر عدم تعریف مشخص از نحوه تعامل این دو بعد از انقلاب،
آن‏چنان تازیانه مدرنیته بر پیکر سازمان‏هاى سنتى ضربه زد که بازیابى نهادهاى
سنتى روزى با مشکل مواجه خواهد شد. تأسیس و توسعه سینما، فرهنگ‏سرا،
صدا و سیما، مطبوعات و... بدون مشخص نمودن جایگاه، محدوده فعالیت،
وظایف و اختیارات، کارکرد رسانه‏اى مساجد را محدود ساخت.

     یکى ا ز راه‏هاى تغییر در مؤلفه‏هاى نیاز به مسجد، تخصص‏گرایى است.
امروزه که دوره تخصص‏گرایى است و هر کس پاسخى خاص به نیاز ویژه خود را
مى‏طلبد؛ باید مساجد نیز با رویکرد تخصص‏گرایى به احیاى ظرفیت برخیزند.
چه مى‏شد که مساجد ما، خطیب و برنامه ویژه کودکان، ویژه جوانان، زنان و...
داشته باشد!؟ مگر نه آن است خطیبى که به صورت عمومى صحبت مى‏کند

نمى‏تواند نیاز همگان را پاسخ دهد. اگر مخاطب احساس نکند که پاسخ به نیازش
را در مسجد مى‏تواند بیابد، رو به مسجد نمى‏کند. مسجد مجازى مى‏تواند تنوع
و تعدد سخنرانى‏ها و وعظ‏هاى اخلاقى را ـ البته براساس ذائقه مخاطب و انتخاب
او ـ عرضه نماید.

2 ـ روزآمد کردن این رسانه

در دنیاى امروز که همه رسانه‏ها تحت کنترل صهیونیسم و باندهاى قدرت‏هاى
سیاسى ـ اقتصادى است، ضرورتِ حفظ کارکرد رسانه‏اى مساجد به‏عنوان
مکان‏هاى مردمى و آزاد، جدیت چند برابر مى‏یابد. زیرا تنها این رسانه است
که مى‏تواند صداى مستضعفین را فریاد بزند. حفظ کارکرد رسانه‏اى مسجد،
اکتفا به روش‏هاى گذشته نیست، بلکه با «مسجدى کردن رسانه‏هاى مدرن»،
و نیز «رسانه‏اى کردن مساجد با ابزارهاى مدرن» مى‏توان به این اهداف نایل آمد.
آن‏وقت اهمیت تقویت این رسانه عمومى، اهمیتى بیش از گذشته پیدا مى‏کند
که امروزه رسانه‏هاى قدرتمند به رقابت با مسجد آمده‏اند. اگر مساجد دیروز
به این وظیفه اطلاع‏رسانى و تبلیغ مشغول بودند، رقبایى نبود که جوانان را جذب
خود و گریزان از مسجد سازد. ولى اکنون، باید مسجد را در توانمندسازى
رسانه‏اى، پرنفوذتر از آنها سازیم.

     مسجد، نماد بزرگ اسلام و تریبون اسلام است براى دعوت؛ و مخاطب
آن همه انسان است،[33] نه فقط مسلمین.

                             «جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاما لِلنَّاسِ».[34]

    در تفسیر نمونه ذیل این آیه مى‏خوانیم:

                              «مخصوصا کلمه للنّاس نشان مى‏دهد که این مرکز امن

                        و امان، پناهگاهى است عمومى براى همه جهانیان و انسان‏ها
                         و توده‏هاى مردم».[35]

    این تحلیل قرآنى نشان از این دارد که رسانه مسجد، این قابلیت را دارد
که همه بشر را به سوى خود جلب نماید.

     نکته پایانى این فصل را سخن ادیبانه استاد محدثى قرار مى‏دهم که ادیبانه،
توجه به ساخت مسجد و عدم توجه به کارکرد آن را بیان داشته‏اند: چرا به جاى
«مسجدى» ساختنِ مردم، هماره دنبال «مسجد» ساختنیم؟! «نماز خانه» زیاد شده
است نه «نماز خوان!»[36] مصلاّى بى‏مصلّی، جز شِکوه، شُکوهى ندارد که بدان
بنازیم![37]